‘zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

Jum alistika  tushunchasining  ma’nolari.  Jum alistika  nazariyasiiiing  asos- 
chilaridan  b in   E .P .P roxorov  o ’zining  «Jumalistika  nazariyasiga  kirish»  deb 
nom langan  kitobining  b ir  qator  nashrlarida  (1993,  1995,  2000  va  boshqa) 
«Jumalistika»  atam asining  beshta  m a’nosini ajratib  beradi.  U lar quyidagilardir:
1.  Ju m a listik a  —  m axsus  ijtim oiy  institut,  idoralar tizim i.  Bular  gazeta, 
ju m al,  kitob  ta h ririy a tla ri,  nashriyotlar,  tele-radiotashkilotlar,  agentliklar, 
m atbuot  m arkazlari  va  hokazo.  Bunga  qo‘sh im ch a  qilib  aytishim iz  m u m - 
kinki,  ju m a listik a  ijtim oiy  institut  sifatida  o ‘z  faoliyatini  qonunchilik, 
moliyaviy  nuqtayi  n az a rd a n ,  mutaxassislar bilan,  texnikaviy jih atlard an   o ‘z- 
o 'z in i  t a ’m inlashga  q o d ird ir.  Jum alistika  o ‘z  oliy  o ‘quv  yurtlari  va  ilm iy 
tadqiqot  m arkazlariga ega.
2.  Ju m a listik a  —  ushbu  institut  ishini  t a ’m inlaydigan  faoliyat  tu r- 
larining  tizim i.  M a z k u r  faoliyat  o ‘z  ichiga  gazeta,  ju m a l,  tele-  va  rad io - 
dasturlarni  ch iq arish ,  agentliklar,  axborot  xizm atlari  va  shu  kabi  tashkilot- 
lam ing  ishini  tashkil  etish,  axborot  siyosatini  ishlab  chiqish  va  u n i  am alga 
oshirish;  ijodiy ja m o a la rn i  tuzish,  boshqa  ijtim oiy  institutlar  bilan  alo q alar 
va  m unosabatlar  o 'rn a tis h ,  ilm iy  tadqiqotlar  olib  borish,  m utaxassislar 
tayyorlashda  ish tiro k   etish ,  axborot  yig'ish  va  u n i  ishlash  b o ‘yicha  ijodiy 
m ehnat,  gazeta,  ju rn a lla r,  axborot  byulletenlari,  te le-  va  radiodasturlar 
u chun  asarlar y ara tish n i q am ra b   oladi.
U shbu  bob  m uallifi  yigirm a  yildan  o rtiq   vaqt  davom ida  0 ‘zbe- 
kistondagi  ikkita  u niversitetning  ( 0 ‘zM U ,  0 ‘z D JT U )  jum alistika  fakul- 
tetlarida  dars  berib,  d o im o   bir  m uam m oga  d u ch   kelgan  —  q achonki, 
talabalardan  « Ju m a listik a  nim a?»  deb  so 'ra sa,  deyarli  qoniqarli  javob 
ololm agan.  H a tto ,  b itim v ch ilar  ham   m utaxassislikdan  davlat  im tihonini 
topshirayotib  savol  b o ‘yicha  durustroq  ilmiy  tush u n tirish   berisha  olm agan. 
B unday  vaziyatning  d o im o   takrorlanib  turishi  ushbu-faslni  m azkur  m asala 
t a ’rifidan  boshlashga  d a ’vat  etdi.
3.  Ju m alistik a  —  ushbu  faoliyatning  turli  jabhalariga  qarashli  va 
sohaning  harak atin i  t a ’m inlovchi  kasblar  m ajm uasi.  A n ’anaviy  kasblardan 
(m uallif,  m uxbir,  m u h a rrir,  noshir)  tashqari  zam onaviy  jurnalistikada 
inform atika,  video  va  audiom uhandislar,  d astu r  tuzuvchilar,  op erato rlar 
m uhim   rol  u y n am o q d a.  Q o ‘shim cha  sifatida  G u ten b u rg   davrida  b o ‘lgan  va 
yaqin  kunlargacha  saqlanib  kelgan  bir  q a to r  kasblarni  ham   eslatib 
o 'tish im iz  m u m k in :  h a r f   teruvchi,  sahifalovchi,  m atbaachi,  m usahhih 
(korrektor),  n ash rn i  ch iq aru v ch i,  kurer  (chopar)  va  boshqalar.
4.  Jum alistika  —  u la m i  tayyorlash  uchun  maxsus  bilimlarga,  tajribaga  va 
qobiliyatga  ega  b o ‘lgan  kasb  egalari  yordam ida  yozilgan  asarlar  tizimi. 
Jurnalistik  asar  deb,  m ualliflar  tom onidan  tayyorlangan,  keyincha  tahririyat 
xodim lari  y ordam ida  g azeta  va  jurnallar  sonlariga,  televidenie  va  radio- 
dasturlarga,  agentliklar byulletenlariga  kiritilgan  ijodiy ishlarga  aytiladi.
5.  Ju m alistik a  —  o m m aviy  axborotni  uzatish  u chun  kom m unikatsiya- 
ning  turli  v o sitalarid an   (m atb u o t,  radio,  televidenie,  internet)  foydala-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

nadigan,  h a r  xil  (um um m illiy  va  m ahalliy,  um um siyosiy  va  ta rm o q li,  m av- 
zu  yoki  ijtim oiy  hayot  sohalari,  ijodiy  qiyofasi  va  ijtim oiy  d u n y o q ara sh lar 
b o ‘yicha  ixtisoslashtirilgan)  nashrlar  va  dasturlam i  tarqatadigan  kanallar 
majmuasi.
Shu  bilan  b ir  qatorda,  jum alistika  deb,  oliy  o ‘quv  yurtida  olinadigan 
kasbga  h am d a   fanning  maxsus  yo'n alish ig a  aytiladi.
Ju m a listik a  tushunchasi  m a ’n olarin in g   tarixiy  tadriji.  E n d i  ju rn alis- 
tikaning  m a ’nolari  G utenberggacha  qay  darajada  bo'lganligi  va  ular 
ixtirochining  kashfiyotidan  keyin  q a n d a y   rivojlanganini  k o ‘rishga  o ‘tam iz. 
Albatta,  aytish  joizki,  G utenberggacha  jurnalistikaning  E .P .P roxorov  tilga 
oigan  beshta  m a ’nosidan  birortasi  h am   bugungi  tushunishim iz  darajasida 
hali  y o ‘q   edi.  G utenbergdan  o ld in   va  u  yashagan  davrlarda  h o z »   biz 
k eltirm oqchi  b o ‘lgan  asarlar  yoki  k asblam ing  dastlabki  p ro to k o ’rinishlari 
mavjud  edi,  xotos.  Endi shu  besh  m a ’no   tarixiga  o'taylik.
1.  Ijtim oiy institut sifatidagi ju m a listik a-G u te n b erg   davrida  y o ‘q   edi.
2.  F aoliyat  turlari  tizimi  sifatidagi  jum alistika.  B ulardan  G u te n b e rg ­
gacha  quyidagilar bo'lgan:
—  axborot  xizmatlarini  tashkil  etish  (ibodatxona  va  saroylam ing 
egalarida  shunday  xizm atlar  bor edi);
—  axborot  siyosatini  ishlash  va  anialga  oshirish  (birinchi  bobda 
m azkur  ish  bilan  din  arboblari  va  im peratorlar  ancha  sam arali  sh u g 'u l- 
langanliklari  aytib  o'tildi);
—  saroylar  va  ibodatxonalarning  sarbonlari  huzurida  faoliyat  k o ‘rsa- 
tadigan  axborot  xizm atlari  (yozuvchilar,  shoirlar,  naqqoshlar,  rassom larning 
davra  va  uyushm alari)  bor edi;
—  ilm iy  tadqiqotlar ham  qism an  o lib  borilgan  («M usiqaviy  palata*);
—  axborot  yig‘ish  va uni  ishlash  usullari  ancha  keng  tarqalgan  edi.
3.  K asblar  majmuasi  sifatidagi  ju m a listik a.  Bugungi  k unda  b u la r  m u - 
harrir va  u n in g   o'rinbosarlari, b o lim   va  tahririyatlarning  boshliqlari,  re p o r- 
tyor,  m as’ul  kotib,  sharhlovchi,  su x a n d o n   (diktor),  efirni  olib  boruvchi, 
muxbir,  m uayyan  nashrning  o ‘z   m uxbiri,  maxsus  muxbir,  k u rer  va  bosh- 
qalar.  G u ten b erg d an   oldin  bulardan  ay rim lari  b o 'lg an   —  m uxbirlar,  k urer- 
lar  (b arch a  m am lakatlarda),  o ‘z   m uxbirlari  (qadim iy  E ro n d a),  m axsus 
m uxbirlar  (qadim iy Xitoy,  Amir  T e m u r  davlatida).
4.  A sarlar  tizimi  sifatidagi  ju m a lis tik a .  G utenbergdan  ilgari  ju m a ­
listika  k o'rinishlari  ichida  ushbu  yunalish  eng  rivojlangan  edi  desak,  xato 
qilm agan  bo'lam iz.  Birinchi  bobda  ushbu  fikm i  tasdiqlovchi  a n c h a   m isollar 
keltirildi,  m asalan,  protoxabai,  p ro to re p o tta j,  qisqa  yilnom alar,  dialog, 
m onologlar va  hokazo jan rlar haqida.
5.  O m m aviy  axborot  uzatuvchi  v o sitala r  (kanallar)  m ajm uasi  sifatidagi 
ju m a listik a  ham   y o ‘q  edi.
Y akun  yasaylik.  Jum alistika  tu sh u n ch asin in g   biz  sanab  o ‘tg a n   5  ta 
m a ’nosidan  2  tasi  G utenberggacha  u m u m a n   b o ‘!magan,  q o lg a n la n   esa 
qism an  am ald a  edi.  Bosma  m atbuot  k a sh f etilishi  bilan  b o r  m a ’n o la r  ham
www.ziyouz.com kutubxonasi

---