‘zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

B o g'lanish  k a n a li.  U shbu  b o 'g ‘inning  jurnalistikadagi  o ‘rni  ayrim  
m utaxassislar  (m asa la n ,  M aklyuen)  to m o n id a n   ju d a   yuksak  baholanadi. 
Aslida,  bog‘lan ish   k an a li  to m   m a’noda  tex n ik   usuldir.  A m m o  auditoriya 
psixologiyasiga  t a ’sir  etish   nuqtayi  nazaridan  b og'lanish  katta  aham iyatga 
ega  va  o ‘z - o ‘z id a n   m a ’lum ki,  usiz  m aterialni  u m u m a n   tarqatib  b o lm a y d i. 
G utenberg  d a v rid a   ax b o ro t  yoyishning  bugungi  zam onaviy  usullari  haqida 
ta sa w u r  h am   b o 'lm a g a n ,  lekin  loy,  yog‘o ch   va  toshlardagi  yozuvlar  ancha 
keng  tarqalgan  edi.  P o c h ta   xizmati  tufayli  G u ten b e rg   yaratgan  yangi  usul 
yordam ida  b o sm a  m a te ria lla r bevosita  talabgorlarga  te z  yetkazila  boshlandi 
va  shu  bilan   o m m a v iy   kom m unikatsiyalar  yuksak  tarixiy  bosqichga 
ko‘tarilib,  keskin  rivojiandi.
A uditoriya.  O m m a v iy   axborotga  m uhtoj  ijtim oiy  guruhlar,  qatlam lar 
va  alohida  sh ax slar  ongli  inson  paydo  bo‘lishi  bilan  vujudga  kelgan.
Endi  G u te n b e rg   ixtirosigacha  b o ‘lgan  bosm a  shakldagi  nusxa  olish 
turlarining  tarixiga  y ak u n   yasaylik.  Biz  faqat  h aqiqatdan  ham   bo ‘lgan  va 
o ‘z tasdig‘ini  a n iq   to p g a n   usullar haqida so ‘z  yuritam iz.
I-  T o g ‘ri  va  o y n a   shaklidagi  sopol  va  toshdan  o ‘yilgan  shaxsiy  qoliplar 
(shtamplar)  y ordam ida  am alga oshiriladigan tekis  bosm a  (mUoddan  aw algi  3 -  
2-mingyilliklar)  b a rc h a   qadim iy  Sharq  mamlakatlarida  q o ‘lIanilgan.  Bunday 
usulda  rasmlar,  ierogiiflar va mixxatlar bitilgan.
2.  Q uym a  m etalli  oyna  (aks)  tasvirli  m ixxat  bosmasi  (Xaldeya, 
m iloddan  a w a lg i  3 —2-m ingyilliklar).  B unday  usu ld a  bino  poliga  yotqi- 
ziladigan  m etalli  ta x ta c h a la r  yasalgan.
3.  G   isht  va  to sh li,  g‘ildirakli  (rolikli)  b ir  tasvirdan  iborat  yoki  tasm a 
(bir  xil  tasviriar  q a to ri)  shaklidagi  bosm a  (M esopotam iya,  Bobil,  Assuriya, 
m iloddan  a w a lg i  2-m ingyillik).  Bu  usulda  rasm lar,  ierogiiflar,  mixxat 
chiqarilgan.
4.  L oydan  yasalg an   buram a  (spiral)  shaklida  joylashtirilgan,  alm ash- 
tiriladigan,  a lo h id a   ideografik  bosm ali  lappak  (K rit  oroli,  m iloddan  a w a le i 
XVI  asr).
5.  Yog‘o c h d a n   yasalgan  (ksilografik)  m a tn li  bosm a  taxtacha,  plitalar 
(Xitoy,  V III  asr).
6.  K atta  a d a d d a   ksilografiya  yordam ida  chiqarilgan  buddaviylikka  oid 
d uolar  to 'p la m i  m a zm u n id ág i  birinchi  bosm a  kitoblar  (Yaponiya  X itov 
868-y.).
7.  S opoldan  yasalgan  va  bosishga  m oslashtirilgan  (aks)  tasvirli  birinchi 
aloh id a-alo h id a  iero g iiflar  (Bi  Shen,  X itoy,  1 0 40-1048-y.).
8.  Yog‘o ch d a  o y n a tasvirida  bitilgan  m atnlam i bosish  (Yevropa,  XIV asr).
9.  O yna  ta sv irid a   m isdan  yasatilgan  alo h id a  ierogiiflar  yordam ida 
m atn lam i  k o ‘p a y tirish   (K oreya,  1392-yildan  boshlab).
10.  M u q o v a lar  tayyorlash  u ch u n   m etalli  q o lip   harflardan  foydalanish 
(1433-yil,  K o n rad   F o rster,  N yurnbeig  shahri). 
,
Y uqoridagi  d a lilla rd a n   q o ‘yidagicha  xulosalar  chiqarish  m um kin.  Bi- 
rinchidan,  G u te n b e rg d a n   oldin  jurnaüstika  paydo  bo ‘lishi  va  te z  rivojlanib
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ketishi  u chun  puxta  tashkiliy  va  texnikaviy  zam in  yaratilgan.  Ikkinchidan, 
om m aviy  axborotga  ehtiyoj  ham   ju d a  yuqori  darajada  b o ‘lgan.  Aks  holda 
yangi  ixtiro  te z  tarqalib  ketm asdi.  A ynan  shu  sabablar  tufayli  G utenberg 
ixtirosini  insoniyat  tarixida  buyuk  bosqich  deb  hisoblasak,  m ubolag‘a 
b o ‘lmaydi.
G utenberg  m atbaachiligining  tarixi.  Bobim iz  q a h ra m o n i  M aynsning 
qadim gi  zodagon  avlodlari  (patritsiylar)dan  edi.  T u g 'ilg an   yili  aniq  em as- 
tax in iu a n   1394—1399-yillar  orasida.  Tavallud  topgan  jo y i  «G uten b erg   uyi* 
deb  nom langanligi  sababli  o ‘sha  davrlardagi  a n ’a n a la rg a  k o ‘ra,  uning 
fam iliyasi  ham   G utenberg  bo ‘lib  ketgan.
Patritsiylar  M aynsda  hukm ronlik  qilish  u ch u n   sex  ustalari  (turli 
kasbdagi  hunard m an d lar  uyushm alari)  bilan  kurashni  dav o m   ettirardilar. 
Bu  kurashda  sexlar  q o ‘Ii  baland Velganligi  sababli  b o sh q a  patritsiylar  bilan 
birga  Iogann  ham   M aynsdan  haydaladi.
M a ’lumki,  1434—1444-yillarda  Iogann  Strasburgda  yashagan.  1439- 
yilda  uning  ishi  yuzasidan  ushbu  shaharda  bo ‘lib  o ‘tgan  sud  m ateriallaridan 
xulosa  chiqarish  m um kinki,  u  o ‘sha  yillardayoq  q o ‘l  bilan   terilgan  harflar 
yordam ida  bosma  ixtiro  ustida bosh  qotirgan.
1438-yilda  G utenberg  oyna  tayyorlash  m aqsadida  o 'z in in g   uch  shir- 
katdoshi  bilan  birgalikda  ustaxona  ochadi.  Bu  h u n a rm a n d la r  n im a  chiqar- 
gani  hozirgacha  aniq  m a ’lum  em as.  Ayrim  tarix ch ilar  u la r  haqiqiy  oyna 
chiqargan,  deyishadi.  B oshqalar  esa,  shirkatdoshlar  m atbaachilik  bilan 
shug‘ullangan  va  «Insoniyatni qutqarish  ko‘zgusi»  nom li  d in iy   kitobni chop 
etgan,  deb  hisoblashadi.  Bu  m ahsulotni  chiqarish  h u n arm a n d larg a  bog‘liq 
b o im a g a n   sabablarga  k o 'ra   to 'xtatilgan.  Shundan  keyin  G uten b erg   o ‘z 
ham kasblariga  yangi  s a n ’atn i  -   m atbaachilikni  o ‘rgatishga  q a ro r  qiladi. 
M aslakdoshlar yangi  h u n a r sirlarini  oshkor qilm aslikka  kelishadilar.
Sud  m ateriallaridan  gap  m atbaachilik  haqida  ketayotganligini  bilvosita 
bilib  olish  m um kin.  1436-yilda  G utenberg  zargar  G a n s   D yunnega  maxfiy 
b uy u rtm a  berib,  100  gulden  haq  to ‘lagan.  M utaxassislar  taxm inicha,  gap 
bosm a  u chun  maxfiy  texnik  jih o z la r  tayyorlash  h aq id a  ketgan.  U shbu 
d etallar keyinchalik  m atritsa,  p u an so n   kabi  nom lar  olgan.
Ayni  paytda  G utenberg  durad g o r  K onrad  Z asp ax g a  bosm a  press 
yaratish  uchun  yana  bir  maxfiy  topshiriq  beradi.  Sud  m ateriallarid a  q o 'r- 
g koshin,  bosm a  va  quym a  m ateriallar  ham da  m ayda  va  yirik ro q   uskunalar 
h aq id a  ham   so ‘z  yuritilgan.  Bu  m isollardan  m a ’lum   b o la d ik i,  o ‘sha  yil- 
larda  G utenberg  haqiqatdan  ham   bosm a  m atbuot  uskunasi  ustida  astoydil 
va ja d al  ish  olib  borgan.
A lbatta,  tadbirkorlik  faoliyati  an c h a  mablag*  ta lab   qiladi.  Ixtirochining 
o ‘zida  bunday  im koniyatlar  yo ‘q   edi.  Shu  sababli  u   1442-yilda  Avliyo 
F o m a   ibodatxonasidan  qarz  olgan.  Keyinchalik  pulni  shartlashilgan  vaqtda 
qaytarib  berolm aganligi  sababli  ibodatxona  1456-yilda  G uten b erg n i  qa- 
m o q q a  olishni so 'ra b  sudga  m urojaat  etadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---