‘zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

q ara g an d a,  rtiazkur  kitob  B am berg  shahrida  bosilgan  bo'lish i  m um kin, 
a m m o   buni  dalillovchi  a n iq   faktlar  yo‘q.  1460-yilda  M ayns  shahrida  katolik- 
lam m g   «K atolikon*  deb  n o m la n g an   ibodatnomasi  c h o p   etildi.  M azkur 
m a n b a d a   ushbu  nashr  qam ish ,  toshqalam   va  perosiz,  balki  go ‘zal  m atritsalar 
h a m d a   buyoq  yordam ida  am alga  oshirilgani  haqida  faxr bilan gapirilgan.
S h u n d ay   qilib,  kishilik  jam iyatida  asarlar  prinsip  jih a tid a n   yangi 
y o ‘sin d a ,  ya’ni,  m atb aa  u su lid a  bir  xil  m atnlarni  olish  y o ‘li  bilan  chop 
etilishi  a n iq   o ‘z   ifodasini  to p d i.  Ushbu  kitob  m atbaachisi  h aq id a  ham 
ikkita  faraz  m avjud:  yo  G u teftb e rg  yoki  Fust  bilan  Shyofler.
H a r  doimgidek,  o ‘sha  zam onlarda  ham  hokimiyat  u chun  toitishuvlar 
q attiq   b o ‘lardi.  1462-yili  M ayns  arxiepiskopi  lavozimi  uchun  D iter  fon 
Izenbutg  va  A dolf  fon  N assau  o ‘rtalarida  ayovsiz  kurash  ketdi.  Shahar 
aholisining  aksariyati  fon  Izenbuig tom onini oldi.  A m m o  fon  Nassauning  qo'li 
baland  kelib,  u  M aynsni  to r-m o r  qildi,  mahalliy  aholining  k o ‘pi  jo n   saqlash 
u c h u n   boshqa  shaharlaiga  ko ‘chib  ketdi.  Yangi  hukm dor  zodagon  G uten- 
bergni  o ‘z   qaram og‘iga  olib,  unga  moddiy  yordam  ko‘rsata  boshladi.  Ammo 
G uten b erg  m atbaachilik bilan  boshqa  shug‘ullanmadi va  1468-yilda vafot etdi.
1440— i450-yillarda  M ayns  sh a h ri bosm axonalarida  faoliyat  k o ‘rsatgan 
u sta la r  1462-yilda  Y evropa  m am lakatlari  bo‘y!ab  ta rq a lib   ketdilar  va 
b o sh q a   shaharfarda  b o sm a x o n alar  tashkil  etishga  kirishdilar.  S hunday  qilib, 
«nem is  s a n ’ati*  deb  n o m   o lgan  yangi  kashfiyot  Y evropani  zabt  eta 
boshladi.  Bu esa  n ihoyatda  k a tta   aham iyatga  ega  tarixiy ja ra y o n   edi.
Y evropada  m atbaachilikning  tarqalishi. 
Germaniya.
  1469-yili  kitob 
b o sm asi  K yoln  sh ah rig ach a  yetib   keldi.  1475-yildan  b o sh lib   kitoblar 
m a z m u n i  m ahalliy  u niversitet  to m o n id an   tekshiriladigan  b o ‘ldi,  senzu- 
ra d a n   o ‘tg a n   nashrlarga  lo tin   tilid a   «Kyoln  universiteti  to m o n id a n   bosishga 
ruxsat  berildi*  degan  yozuvning  qayd  etilishi  qoidaga  aylandi.  Shunday 
x atli  b irin c h i  n ash r  P etro   N ig ri  qalam iga  m ansub  «Iso  payg‘am barga 
u y u sh tirilg an   yovuz  h u ju m larg a  qarshi*  deb  nom langan  kitob  b o ‘ldi.  1486- 
yili  M ayns  arxiepiskopi  B ertold  fon  G enneberg  ushbu  sh a h ard a  senzura 
ta sh k ilo tlarin i jo riy   qildi.  U   o ‘z   harakatlarini  «kitob  bosish  ilohiy  sa n ’atini 
asrash   kerak»ligi  bilan  izohladi.
F ransiya.  M aynsda  c h o p   etilgan  Bibliya  adadining  egasi  Iogann  Fust 
1466-yili  Parijga  kelib,  kito b n i  sh u   shaharda  sota  boshladi.  M azkur  voqea 
b u   y erd a  h am   b o sm axona  tashkil  etish  kerakligi  haqidagi  fikrga  turtki 
b o 'Id i.  g ‘oyani  am alga  o sh irish   u chun  1469-yili  G erm a n iy ad a n   uch 
m a tb a a c h i  —  U lrix  G ering,  M ixail  Friburg  va  M artin  K ranslar  Fransiyaga 
ch a q irild i,  u la r  1470-yilda  S o rb o n n a   universiteti  huzurida  birinchi  bosm a- 
x o n an i  ishga  tushirdilar.  M am lakatdagi  yana  b ir  b osm axona  1473-yili 
n em is  h u n arm a n d lari  Io g an n   S toll  va  P iter  Sezarius  y o rd am id a  ochildi. 
S h u n d a y   qilib,  F ransiyada  h a m   kitob  bosmasi  rivojlanishi  u c h u n   yaxshi 
sh a ro it  vujudga  keldi.  A m ijio  te z   o rad a  bu  davlatda  h a m   m atb u o t  ustidan 
q a ttiq   n a z o ra t  o'rn atild i.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Buyuk  B ritaniya.  BritaniyaUk  Uilcl  K ekston  1471-yiIi  K yolnda  b o ’lib, 
m atbaachilikni  o'rg an ad i.  1477-yiIda  u  o ‘z   vataniga  qaytib,  V estm inster 
abbatligida  yashay boshlaydi.  0 ‘sha  yilning  n o y ab r  oyida  u   Bryugge  shahri 
(G ollandiya)dan  o ‘zi  bilan  birga  olib  kelgan  h a rf  va  uskunalar  yordam ida 
bírinchi  kitobni  c h o p   etadi.  Bu  risola  keyincha  m a sh h u r  b o ‘lib  ketgan 
«Faylasuflar  hikm atlari»  edi.  K ekston  uch  yil  davom ida  30  tadan  o rtiq  
kitob  chop  etgan.  1491-yilda  vafot  etgan  bu  bírinchi  ingüz  m atbaachisi 
ja m i yuzga  yaqin  n ash m i dunyoga  keltirdi.
1478-yili  O ksfordda,  1480-yili  esa  L o n d o n d a  ham da  Shim oliy  A laba- 
n ad a  (D jon  L ettau  tom onidan)  yana  u c h ta   b osm axona  ochildi.  B uyuk 
B ritaniyada  1477-yildan  XV  asm ing  oxirigacha  ja m i  400  ga  yaqin  asa r 
ch o p   etildi.  Bu  yerda  ham   m atbuot  nazoratda  b o ‘lib,  bosm axonalarga  faqat 
katta shaharlarda  faoliyat  ko'rsatishga  ruxsat  berü g an   edi.
Shu  yerda  tarixning  takrorlanishiga  e ’tib o m i  qaratm ay   ilojimiz  yo ‘q. 
Buyuk  Britaniya  qirolichasi  Yelizaveta  1559-yilda  chiqargan  farm ortiga 
muvofiq,  b iro r  kitob  yoki  uchar  varaqa  «Y ulduziar  palatasi»  yoki  episkop 
ruxsatisiz  c h o p  etilishi  m um kin  em asdi.  Ingliz q iro li  G en rix   VII  1488-yilda 
tashkil  etgan  senzura  tashkilotiga  «Y ulduzlar  palatasi»  n om i  berildi.  Aslida 
esa,  uning  n om i  «Qirol  Kengashi  qo'm itasi*  edi.  T arixning  ironiyasi  (H egel 
t a ’biri  bilan  aytganda)  shundan  iboratki,  XV—XVI  asrlarda  Angliyada 
faoliyat  ko‘rsatgan  «Yulduzlar  palatasi*níng  vazifalari  m iloddan  aw a lg i
II  asrda  X itoy  im peratori  tom onidan  tashkil  etilgan  «M usiqaviy  palata* 
vazifalari  bilan  b ir   xil,  y a ’ni,  aholiga  yetib  bo rad ig an   om m aviy  axborotni 
nazorat  qilishdan  iborat  edi.
Rossiyada  bírin ch i  bosm axona  podshoh  Ivan  IV   tom onidan  M oskva 
shahrida  1564-yilda  tashkil  etilib,  1565-yilda  b u   yerd a  «Ibodatnom a»  («H a- 
cobhhk
*)  deb  nom langan  birinchi  kitob  c h o p   etildi.
Kitob  bosm asi  tufayli  om m aviy  axborot  tarqatilishi  o dam lam i  qam rab 
olish  jihatidan  ham ,  tezlik  nuqtayi  n azaridan  h a m   m utlaqo  yangi  darajaga 
k o ‘tarildi.  Tabiiyki,  m azkur  jarayon  b arc h a   q iro lla r  va  d in   peshvolarini 
tashvishga  soldi  va  u la r  yangi  usul  orqali  o m m av iy   axborot  tarqatishga 
nisbatan  jiddiy  ch o ra lar  ko'rib,  uní  qattiq  nazorat  ostiga  olishga  o 'td ila r. 
M asalan,  1501-yili  Rim   papasi  A leksandr  IV   e ’lo n   qílgan  fatvosida  «kitob 
bosish  san’ati  yordam ida*  Kyoln,  M ayns,  T rir,  M agdeburg  erlarida  k o ‘p  
kitob,  jum ladan,  sh a rh la r  chop  etilayotganiga  d in   arboblarining  e ’tib o rin i 
qaratdi.
Yevropa  haqida  um um lashm a  tarzida  gapirm oqchi  b o ‘lsak,  N .N ovom - 
bergskiy  yozishicha,  kitob  bosmasi  asosiy  sh aharlar  b o ‘ylab  quyidagi  yiüarda 
tarqalgan:  Kyoln  va  R im —1467;  Augsburg—1468;  Venetsiya  va  M ilan—1469; 
Parij—1470;  Bolonya,  Ferrar,  N eapol  va  F lorensiya—1471;  London—1474; 
L ion-1476;  Jeneva  va  Oksford—1478;  G eydelberg—1480;  Vena—1482; 
Stokgolm—1483;  Leypsig—14^4;  V itterenberg  va  K onstantinopol—1488; 
Orlean—1490;  H am burg—1491.  1510-yilga  kelib  birgina  Parijning  o ‘zida  50 
tadan  ortiq  bosm axona  tashkil etildi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---