‘zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

d a ,  ularda  qofiyalangan  ju m la la r  ham   te z -te z   u c h ra b   turardi.  C hunki 
qofiya jo zib ad o r  ritm n j  vujudga  keltirib, axborotning  o so n   qabul  qilinishiga., 
im kon  berardi.  A na  sh u n d a y   ritm ik  ham ohanglik  ta rz id a  tu rli-tu m a n   asar- 
la r  (jum iadan,  nasriy  asarlar)  yozílardi.
N otiqlik  tiii  o ‘rta  a srla r  publitsistikasi  tilining  yana  b ir  xususiyatim  
tashkil  qilardi.  A ntik  d u n y o   orqali  Yevropaga  kirib  kelgan  b u   a n ’analar 
asosida  shakllagan  n o tiq lik   m a h o ra ti  om m aviy  auditoriyaga  ta ’sir  etishning 
asosiy  vositalaridan  b o ‘lib,  b ay o n  etilayotgan  publitsistik  m aterialga  d iqqat- 
e ’tib o m i  oshirish  o rq a li  au d itoriyaga  yetkazilayotgan  axborotning  oson  va 
tezro q   qabul  qüinishiga  y o rd am   berardi.
0 ‘rta  asrlardagi  og ‘zaki  va  yozm a  publitsistik  asarlarda  b ir  qancha 
ritorik  usullam i  aniqlash  m um kin.  M asalan,  bayonning  ritm ik,  ya’ni,  vaqti- 
vaqti  bilan  bir  yo‘sin d a .tak ro rla n ad ig an   shakli  keng  tarqalgan  edi.  Shunday 
k o ‘plab  savollar  q o ‘yilardiki,  m ualliflar  ularga  o ‘z   raqiblari  yoki  keng  xalq 
om m asi  yoxud  boshqalar to m o n id a n  javob  olishga  um id  bog‘lardi!ar.
S huningdek,  fosh  e tish ,  isbotlash  darajasining  t a ’sirchanligini  oshirish 
m aqsadida  gradatsiya,  y a ’n i,  bayon  ritmi  sekin  oshib  boradigan  usuldan 
foydalanilardi.  T u rli-tu m a n   ch o g ‘ishtirishlar  h a m   q o ‘llanilardi.  K o'tarinki 
publitsistik  pafos,  hissiyot  n ih o y a td a  om m aviylashgan  edi.
B ulam ing  barch asi  o q ib a t  natijada,  lisoniy  vositalar  yordam ida  kuchli, 
yuqori  m hiy-psixologik  t a ’sir  o ‘tkazishga  qaratilgan  edi.  0 ‘ta  o m m a ­
viylashgan  bu  usul  yaxshi  n atijalar  berardi.  T il,  u n in g   dinam ikasi,  q o ‘shim - 
c h a   m a’nolar  chuq u rlig i  o ‘quvchi  yoki  tinglovchilarga  kuchli  ta ’sir 
o 'tk azish g a  yordam lashardi.  B unda  tilning  h am   em o tsio n al,  ham   ratsional 
ta ’sir  o ‘tkazishdagi  b a rc h a   im koniyatlari  publitsistlar  to m o n id an   keltirilgan 
dalil-isbotlam ing o m m a  to m o n id a n   qabul  qilinishi  u c h u n   ishga  solinardi.
Publitsistik  a s a rla rn in g   ja n rla ri.  0 ‘rta  asrlardagi  og‘zaki  va  yozm a 
adabiyotning  b arc h a  y o ‘nalishlari  o 'sh a  davrdayoq  taraqqiy  etib  ulgurdi. 
B ular  qatoriga  epik,  bad iiy ,  o g ‘zaki  va  yozm a  asarlarni,  tarixiy  solnom alar 
m a tn la rin i  kiritish  m u m k in .  U sh b u   mafkuraviy  boylik  diniy  t$ ’sir  natijasi 
o 'la ro q   qism an  o ‘zgarishlar  bilan   o ‘z  kuchini  saqlab  qoldi.  Va  shu  holicha 
rivojlanib  bordi.
M asalan,  ja n r  n u q ta y i  n azaridan  o ‘rta  asarlarda  qadim gi  greklarda 
Suqrot  asos  solgan  savol-javobli  usul  o ‘ta   om m aviy  b o ‘lgan.  Bu  an  analar 
asosida  P e r  Abelyar,  m a salan ,  shunday  b ir savol-javobli  m etodni  yaratdiki, 
k o ‘p  olim   va  publitsistlar  o ‘sh a   usulda  ish  olib  bordilar.  Erigenalik  taniqli 
faylasuf Ioann  S kott o ‘z  asarlarin i  ustoz va shogird  suhbati  tarzida  yozardi.
Ikki  falsafiy  m a k ta b   vakillari  orasidagi  bahsga  Avliyo  Avgustinning 
akadem iklarga  q arshi  b itilgan  asari  mísol  b o ‘la  oladi.  Birinchi  m aktab 
vakillari  asosiysi  “   h a q iq a t,  bilish  deb  hisoblasalar,  íkkinchilari  haqiqat 
em as,  balki  haq iq atn i  bilish,  o ‘rganish  jaray o n i  asosiydir,  deyishardi. 
Avgustin  birinchi  m a k ta b   vakillari  tarafdori  edi.
X ullas,  falsafiy  ta d q iq o tla r,  asarlar,  siyosiy  risolalat,  suhbatlar,  m uro- 
ja a tla r  -   b u lam ing  b arc h a si  q o ‘lda  yozilib,  jangovar  ru h   bilan  yo‘g‘rilgan 
b o ‘lardi.  Tarixiy  v oqealarga  b iro r  m unosabat  o ‘z   aksini  topgan  doston  va 
h atto   qo'shiqlarda  h a m   publitsistik  ruh  ufurib  tu rard i.  Shunday  asarlar
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

jum lasiga  «Lyuis  yaqinidagi  jang»  (1264),  «Flander  q o ‘zg‘o lo n i  haqida 
q o ‘shiq*  (1302),  «Kal  qam ali  h aq id a  q o ‘shiq»  (1347—1436)  kabi  q o ‘shiq- 
la m i  kirítish  m um kin.
Jum alistika  nuqtayi  tiazaridan  solnom alar  ham   d iq q a tg a  sazovordir. 
M a’Ium ki,  yilnom alar  qadim gi  R im   davridan  mavjud  b o ‘lib  keldi  va  ular 
publitsistik  xarakaterga  ega  edi.  O 'r ta   asrlarda  bu  a n ’a n a   d av o m   ettirilib, 
yangi  jih a tla r  bilan  boyitildi.  S h u   vaqtda  yozilgan  tarixiy  a n n a lla m in g  
ko'pchiligida  publitsistik ruh yaqqol  seziíib  turardi.
0 ‘rta  asrlar  uchun  xos  va  o m m aviy  bo'lgan  yana  b ir  ja n r   —  bu   biror 
tarixiy  m aslihur shaxs  taijimayi  xoliga  o ’xshash  asarlar edi.  B unday asarlarga 
faqat  ilmiy,  tarixiy  vazifalar  yuklatilibgina  qolmay,  balki  ularga  publitsistik 
ruh.  ham   singdirilgan  bo‘lishi  sh a rt  edi.  Rim  papasi  yoki  im peratorlar 
to m o n id an   chiqariladigan  bullalarda1  ham  pubiitsistika  unsurlari  uchrab 
turardi.  U lam ing  eng  muhim lariga  o ltin  m ulir  bosilib,  «tilla  bulla»  deb 
atalardi.  X uddi  shundaylar jum lasiga  Vengriya  qiroli  A ndreyning  1222-yilda 
chiqarilgan  «Karl  IV ning  oltin  bullasi*ni  kirítish  m um kin.
D eh q o n la r  va  hu n arm an d lam in g   din  arboblari  va  m o n a rx lar  istib- 
dodiga  qarshi  q o ‘zg‘olonlari  pubiitsistika  taraqqiyotiga  k a tta   tu rtk i  b o ‘lib 
xizm at  qildi.  Bu  davrlardagi  q o ‘z g ‘o lo n la r  paytida  adolatsizlikka  qarshi 
harakat  avj  nuqtasiga  chiqib,  publitsistikani  o ‘tkir,  dolzarb  m azm u n   bilan 
to 'ld ira r  edi.  M asalan,  ayiian  sh u n d a y   ko'tarilishlar  davrida  publitsistik 
«portlash»lar  yuz  berardi,  ya’n i,  k o ‘plab  yangi  qiziqarli  asarlar  paydo 
b o 'lard i.  U lar  tashviqot-chaqiriqlar,  varaqalar,  proklam atsiyalar,  turli 
pam fletlar  ko'rinishida  chíqarilar  edi.  H atto,  xalq,  o m m a n in g   o ‘z   bosh- 
liqlariga,  m asalan,  im perator,  q iro l,  podshoh  yoki  din  arboblariga  turli 
talablar  bilan  qilgan  m urojaatlari  kabi ja n r  ham   publitsistik  ru h   va  m azm un 
bilan  toMdirilardi.  Bunday  ta lab n o m ala r  m anifestga  ham   o 'x sh a b   ketardi. 
Shunday  hollarda  pubiitsistika  a y rim   ja n rlam in g   shaklan  o 'zg a rish ig a  ham  
sababchi  b o ‘lgan,  deya olishim iz  m u m k in .
B a’zi  m utaxassislar  yirík  asarlam i  ham   m anifest  d e b   ataydilar. 
Jum ladan,  bunga  Avliyo  A vgustinning  «Ilohiy  shahar*  asari  m isol  b o ‘la 
oladi.  U n i  o ‘rta  asrlarning  ijtim oiy  m anifesti  sifatida  ta ’riflashadi.  B archa 
asrlarda  xat  ja n ri  doim o  o m m aviy  bo'lgan.  U shbu  ja n r   o ‘rta   asrlarda 
Y evropada  h am   keng  tarqaldi.
X atni  o ‘rganadigan  yo‘n alish  —  epistolografiya  publitsistik  xusu- 
siyatlari  bilan  ajralib  turadigan  k o 'p la b   nam unalar  q oldirgan.  X atlar 
hokim iyat  tarafdorlarí,  hokim lar,  d in   arboblari  nom iga  b itilardi.  U lar 
bozorlar,  m ayxonalarda  aholi  o ‘rta sid a   q o ‘lyozm a  h o lid a  ta rq a tilib ,  keng 
o m m a  orasiga  kirib  borar edi.  M a sala n ,  P er  A belyam ing  «M en in g   k o ‘rgan- 
kechirgan  m usibatlarim   tarixi»  k ito b i  mavjud  b o ‘lm agan,  m a v h u m   d o ‘stga 
m aktub  shaklida  yozilgan.  Xat  ja n ri  o ‘rta  asrlar  davlatlarining  poytaxtlari 
va  boshqa  yirík  shaharlarída,  V izantiya,  Fransiya  va  A ngliyada  kuchli 
taraqqiy etd i,  gurkirab  yashnadi.
1  Bulla —  Rim papasining yodig'i,  fármoni,  fatvosi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---