‘zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

katolik  ch e rk o v i  rah n am o lari  to m o n id an   ta n   olinib,  katolik  d inining  t o i i q  
tizim in i  y a ra tish d a ,  d in iy   qo ‘llanm alar  ishlab  chiqishda  katta  xizm at  qildi.
U sh b u -fa sl  bay o n in i  yakunlar  ek an m iz,  shuni  aytishim iz  m um kinki, 
Bibliyadagi 
d in iy  
tu sh u n ch alam i, 
a tam a la m i 
talqin 
qilishda 
aniq 
ratsionalistik  y ondashishlar,  atrofda  ro‘y  berayotgan  hodisalam i  ongli 
xolisona  tu sh u n tirish   h am d a  oddiy  o d am lam in g   jam iyatni'  boshqarishda 
d em o k ratiy a  v a   erkinlikning  o ‘sib  borayotganligini  yoqlovchi  d a ’voiari- 
b u la m in g   b arc h a si  ratsionalistik,  dunyoviy  ibtidoning  asta-sekin  diniy 
h u k m ro n lik d a ti  u stu n   chiqishiga  olib  keldi.  Q iroilarning  huquqlari  tobora 
R im   p apasi  h u q u q la rid a n   ustuvor b o ‘la  bordi.
3-fasl.
  P ublitsistikaning  ifoda  vositalari
U slub  ran g -b aran g lig i.  0 ‘rta  asrlardagi  m antiq  fani  shaklbozlik  (for- 
m alizm )  va  tu rg ‘u nlikka  moyilligi  bilan  ajralib  turadi,  deb  hisoblaydigan 
ayrim   o lim la r  fikriga  q o ‘shilish  qiyin,  albatta.  Aslida  esa,  u nday  em as.  Bu 
sohada  h a m ,  y ash irin   b o ‘lsa-da,  ayovsiz va  c h u q u r  kurashlar  davom   etardi. 
S huning  u c h u n   o ‘rta   asrlar  Y evropasida  publitsistikaning  asosiy  m a a n u n  
xususiyati  m u h im   tarixiy  voqealarga  tezkorlik  bilan  javob  berishdan  iborat 
edi,  deb  hisoblaydigan  mutaxassislar  haqdirlar.  Yangiliklarga,  qayta  q urish- 
larga  ehtiyoj  va  zaru rat  te z   etilganligi  fikrning  harakatchanroq,  o m m a b o p - 
roq  b o ‘lish in i  ta q o z o   etardi.  O m m aboplik,  o ‘z  navbatida,  publitsistik 
asarlar  yaratilish in i  talab  qilardi.
0 ‘rta   asrlarda  ijod  etgan  m ualliflar,  odatda,  u  yoki  bu  nuqtayi  nazar 
tarafdori  ek anliklari  haqida  to ‘lib-toshib  yozardilar  va  o  z  ishlarini  tarix- 
chilaiga  xos  uslubda  boshlab,  so 'n g ra  pubütsistik  oihdagi  fikr  bayoniga 
o ‘tgan  ta rz d a  o ‘z   davrlaridagi  voqea-hodisalar  va  shaxslarga  baho  berardilar. 
S huning  u c h u n   ham   bu  davr  publitsistikasining  m uhim   belgilari  qatoriga 
ochiqlik,  j o ‘shqinlik,  xolislik  kabi  xususiyatlarni  kiritish  m um kin.  Bunday 
asarlam ing  tinglovchi  yoki  o'quvchi  muxlislari  ularda  nom lari  tilga  olingan 
shaxslar  yoki  atrofidagilargina  bo ‘lib  qolm ay,  balki  keng  xalq  om m asi  edi. 
0 ‘sha  paytdagi  asarlar  xuddi  shu  yo ‘sinda,  ya’ni,  bevosita  biror  b ir  shaxsga 
ham da  ko*p  sonli o 'quvchilar  om m asiga m o'ljallab yozilardi.
0 ‘rta   asrlardagi  publitsistlar  uslubi  k o 'p in c h a   jangovar  ruhda,  sodda, 
o ch iq   b o 'lg a n lig i  bilan  b ir  qatorda  ayrim   m ualliflar  ijodi  m urakkabligi  bilan 
ajralib  tu ra rd i.  B u,  m asalan,  U ilyam   O kkam ,  P er  Abelyar  asarlarida  kuza- 
tiladi.  U la r  a so san ,  turli  dialogik  shakllar,  savol-javob,  obro‘li  m ualliflarga 
ish o ralar,  m u xoliflarning  fikrlariga  tan q id ,  tanqidchi  m uxoliflarga  javob, 
isbotlar va  b o sh q a la rd a n   iborat  edi.
S h u n in g   u c h u n   h am   X I - X I I I   asrlar  adabiyotida  q o ‘sliiqlar  o 'n u n i 
y o zm a  asa rla r  egalladi,  degan  fikrga  q o ‘shilish  qiyin.  Bosma  dastgoh 
kashfiyotiga  q a d a r  yozm a  axborot  tarqatish  shakllari,  jum ladan,  publitsistik 
asarlar  h a m   k o ‘p   em asdi.  B inobarin,  XI  X IV   asrlarda  og  zaki  publitsistika 
y o zm a  sh akldagiga  qaraganda  om m aviyroq  bo'lgan.  Og‘zaki  publitsistika 
ta rq a tu v ch ilari  q atoriga  faylasuf  va  olim lard an   tashqari  yozuvchi  va 
shiorlar,  a k ty o rlar,  daydi  sirk,  tru b ad u rla r  ham   kirardi.  U lar  om m aviy
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

publitsistik  axbo ro tn i  satira,  yum or  k o 'rin ish id a   bir  shahardan  ik k in ch i 
shaharga  k o ‘c h ib   yurib tarqatishar,  o dam larga  yetkazishar çdi.
Ilk  o ‘rta  asriarda  yetuk  publitsistika  pishib  etilm agan  edi,  degan  fikrga 
(bu  Viktoriya  U chenovauing  e’tirofi)  q o ‘shilib  b o ‘lmaydi.  Albatta,  biz  hozirgi 
davrda  bilganim izdek  publitsistika  u  paytda  b o ‘lmagan  va  bo'lishi  h a m  
m um kin  em asdi.  Lekin  muammoga  tarixiy jih a td a n   yondashilsa,  o ‘sha  d av r 
u chun  yetuk,  h ar  tom onlam a  rivoj  topgan  publitsistika  mayjud  b o 'lg an , 
deyishim iz  m um kin.  Bu  yozma,  ya’ni,  ch o p   etilgan  publitsistika  bo'lm agan 
esa-da,  am m o  an c h a qiziq,  mazmunli, jan g o v ar  publitsistika  edi.
Uslub  haqidagi  so‘zimizning  yakuni  sifatida  aytish  m um kinki,  o ‘rta  
asrlar  ustubi  yetarli  darajada  faol,  j o ‘sh q in ,  intiluvchan,  izlanuvchan  va 
ayni  bir  vaqtda  asardagi  m uam m oga,  u n in g   m uallifi,  yozilish  vaq ti, 
sharoitlariga  q arab  h am   sodda,  ham   m u rak k ab   bo'lg an .  Agar  ayovsiz  d in iy  
va  dunyoviy  kurashlarga  boylik  o “rta   asrlar  h ayotining  gsosiy  jih a ti  b o ‘l- 
ganligini  hisobga  olsak,  o ‘sha  davr  publitsistikasi  ham   shunday  sh id d a tk o r 
va  shafqatsiz  ekanligiga  ishonch  hosil  qilam iz.
TU  im koniyatlari.  U m um an  olganda,  o ‘rta   asrlarga  oid  asarlar  tili  va 
m azm un  jih a tid a n   xilm a-xil  va  boy  b o ‘lgan,  deya  olsak-da,  lekin  faq at 
uning  asosiy  xususiyatlari  haqida  nisbatan  a n iq   fi kr  bildirishim iz  m u m k in . 
Shu  nuqtayi  nazardan,  odatda,  m uallifning  publitsistik  m anfaatlari  q iziqish 
va  jo 'sh q in lig i  bilan  belgilanishi  bois  bu  d a v r  publitsistikasining  tili  jo n lî, 
faol  ekanligini  t a ’kidlash o ‘rinlidir.
M a ’lum ki,  o 'rta   asriarda  d unyoning  k attag in a  qism ida ikki  til:  lotin  va 
m ahalliy  til  m uom alada  bo'lgan.  L otin  tili  b u tu n   Yevropaga  tarqalgan  edi. 
A m m o  u   s o f  ko'rinishda  emas,  balki  m uayyan  m am lakat,  undagi  m illat, 
lisoniy  m uhit  sharoitlari  ta ’sirida  biroz  o ‘zgarishlarga  d u ch o r  b o ‘lgan  h o ld a 
xizm at  qilardi.  U  olim lar,  cherkov  va  h o kim iyatning  rasm iy  tili  hiso b - 
lanardi.  Shu  bilan  birga,  xalq  tili,  shevalar  h a m   o ‘z   am al  doirasiga  ega  edi. 
Xullas,  bir-b irid an   tubdan  farq  qiluvchi  ikki  til  m uom alada  q o ‘llanilardi. 
Q uyida  u larning  farqi  haqida  em as,  balki  m uloqot  paytida  qay  d a ra jad a 
tushunarliligi,  xalqchilligi  xususida  fikr  yuritam iz.
Xalq  tili  b o ‘lgan  mahalliy  ah o li  tili  rasm iy  lotin  tiüga  qarag an d a 
om m aga  yaqinroq,  jonliroq,  tu sh u n a rliro q   edi.  Bunga  axborotlarning 
m ashhur,  ham m aga  tarqatilgan  tan ish   v ariantiari  sifatidagi  d a ’v atlarn i 
m isol  qilib  k o'rsatish  mumkin.  0 ‘sha  p ay td a  om m aviy  m urojaat,  m u lo q o t 
turlari  b o ‘lgan  xalq  d a ’vatlarining  m uaUiflari,  notiq lar  oddiy,  h am m ag a 
tushunarli  tiln i  qo'llardilar.  Bu  hol  lo tin   tilid a n   xabari  b o ‘lm agan  m ahalliy 
aholida  k atta  qiziqish  uyg‘otar  edi  va  o 'z   navbatida,  ularning  tillari 
rivojlanishiga  yordam   berardi.
D inshunos  olim lar  diniy  q ara sh lam in g   xalq  tilida  targ‘ib  etilishiga 
qarshi  edilar.  B iroq  ular  butun  Y evropanî  q am ra b   oigan  bu   ja ra y o n g a 
m onelik  qila  olm adilar.  Xalq  tilidagi  publitsistika  qaram a-qarshi  tu ru v ch i 
xristianlik  u c h u n ,  d in   arboblari  u c h u n   xavfli  d eb   hisoblanardi.  H a q iq a td a n  
ham   shunday  edi.
0 ‘rta   asrlar  publitsistikasining  tili  oldingi  til  taraqqiyotining  a y rim  
jih atlarini  o ‘zida  saqlab  qoldi.  M asalan,  ko ‘p   asarlar  asosan  nasriy  b o ‘lsa -
www.ziyouz.com kutubxonasi

---