Ўzbekiston respublikasi

2. Diqqatning fiziologik asoslari 
Diqqatning fiziologik asoslarini tushuntirib berishda buyuk rus fiziologlari I. 
P. Pavlov va A. A. Uxtomskiylarning olib borgan ilmiy kashfiyotlari mushim 
ashamiyat kasb etadi.
Oliy nerv faoliyatining aloshida reaksiyalari bo’lmish orientir reflekslar 
to’qrisidagi I. P. Pavlov ilgari surgan ilmiy taxmin (gipoteza) psixologiya fani 
uchun mushim shissa bo’lib qo’shildi, chunki "bu nimaq" refleksisiz diqqatning 
tabiatini ochish mutlaqo mumkin bo’lmas edi. I. P.
Pavlovning "bu nimaq" refleksi shaqidagi qoyasi ixtiyorsiz diqqatning qayri 
tabiiy (reflektiv) xususiyatini ochib berish uchun xizmat qildi. I. P. Pavlovning 
fikricha, biz paydo bo’layotgan siymoga nigoshimizni qaratamiz, eshitilgan 
tovushga quloq solamiz, dimoqimizga urilgan shidni zo’r berib yutamiz. Lekin 
ushbu muloshazalar refleks moshiyatini ilmiy jishatdan ochib berish imkoniyatiga 
ega emas, vasholanki uning negizini asoslash uchun bir talay omillarni keltirish 
zarur. Ye. N. Sokolov, A. R. Luriya, P. Ya. Galperin, Ye. I. Boyko va 
boshqalarning shozirgi zamon ma'lumotlariga suyanib muloshaza yuritilganda, I. 
P. Pavlovning orientir reflekslari juda murakkab jarayondir.
Aslini olib qaraganda, orientir kompleksiga tashqi xatti-sharakatlar, 
ko’zlarning 
va 
boshning 
qo’zqatuvchi 
tomonga 
burilishi, 
muayyan 
analizatorlarning sezuvchanligi, modda almashinuvi, nafas olish, yurak urish va 

---

139 
qon aylanish sharakati, teri-galvanik reaksiyalari, vegetativ nerv tizimsi xususiyati 
va miyaning elektr faolligi o’zgarishi kabi son-sanoqsiz jarayonlar kiradi.
I. P. Pavlov va A. A. Uxtomskiylarning ta'limotlariga binoan diqqatning 
sholatlari, sifatlari, xususiyatlari, birinchidan, qo’zqalish va tormozlanish 
jarayonlarining o’zaro birgalikdagi sharakati bilan, ikkinchidan, miya strukturasida 
shukm suruvchi qo’zqaluvchanlik bilan uyqunlikka egadir. I. P. Pavlovning 
taxminiga ko’ra, vaqtning shar bir lashzasida miya qobiqida qo’zqalish uchun 
ancha qulay (senzitiv) va maqbul sharoitga ega ekanligi bilan ajralib turuvchi u 
yoki bu qism shukm suradi. Aloshida ajratib ko’rsatiladigan mazkur qism nerv 
jarayonlarining induksiyasi qonuniyatiga binoan vujudga keladi. Bosh miya 
qobiqining biron bir qismida to’plangan (markazlashgan) nerv jarayonlari 
induksiya qonuniga muvofiq boshqa uchastkalarni tormozlanishga olib keladi. 
qo’zqalishning eng optimal markazida yangi shartli reflekslar vujudga keladi, 
differensiallash esa muvaffaqiyatli amalga oshadi. qo’zqalishning optimal o’choqi 
o’zgaruvchanlik xususiyatiga ega. Bu sholatni chuqurroq dalillash uchun I. P. 
Pavlovning ushbu fikrini keltirib o’tish joizdir: "Agar bosh suyak kosasi orqali 
ko’rish mumkin bo’lganda edi va agar eng optimal qo’zqaladigan katta yarim 
sharlar o’rni yoritilganda bormi, bu sholda biz fikrlaydigan ongli odamda uning 
katta yarim sharlari bo’ylab doimo o’zgarib turadigan, shakli va kattaligi qalati 
ko’rinishga ega bo’lgan shamda yarim sharlarning qolgan barcha bo’shliqida 
ko’proq yoki ozroq darajadagi soya bilan o’ralgan och rangli doqning u yoqdan bu 
yoqqa qay tarzda ko’chib yurishini ko’rgan bo’lardik" (dvasatiletniy opo’t 
ob'ektivnogo izucheniya vo’sshey nervnoy deyatelnosti (povedeniya)) jivotno’x.
Poln. sobr. soch. M. -L, Izd-vo AN, 1951, III tom, . 1kniga, 248 bet. I. P. 
Pavlov ta'kidlab o’tgan och rangli "doq" optimal qo’zqalish o’choqi markaziga 
mos keladi, uning sharakati to’qrisidagi fikr esa diqqatning intensivligini 
ta'minlashning fiziologik omili shisoblanadi. I. P. Pavlovning qo’zqalish 
markazining bosh miya po’sti bo’ylab sharakat qilish yuzasidan ilgari surgan 
qoyalari, gipotezalari va bashoratlari keyinchalik N. M. Livanovning eksperimental 
tadqiqotlari materiallari bilan to’la isbotlandi.
Diqqatning fiziologik asosini tushunib yetishda A. A. Uxtomskiyning ilmiy 
ishlari katta ashamiyatga egadir.
Muallif diqqatning fiziologik mexanizmlari to’qrisida tadqiqot o’tkazib 
dominanta prinsipini kashf qiladi. A. A. Uxtomskiyning nuqtai nazaricha, miya 
po’stida qo’zqalishning ustun va shukmronlik qiluvchi markazi shukm suradi. 
Olimning dominantaga basho berishga ko’ra, u yuksak darajadagi qo’zqalish 
markazi konstellyasiyasi (muayyan sholati) dir. Dominantaning shukmronlik 
xususiyati bundan iboratki, u qo’zqalishning yangi vujudga kelayotgan 
markazlarining faoliyatini cheklash bilan qanoat shosil qilmasdan, balki zaif 
qo’zqatuvchilarni o’ziga tortadi va ana shu yo’l bilan ularning shisobiga 
kuchayadi, muayyan darajada ustunlikka erishadi. A. A. Uxtomskiyning fikricha, 
dominanta qo’zqalishning barqaror markazidir. Shuning uchun dominanta 
tushunchasi diqqatning sharakatlantiruvchi mexanizmini ilmiy jishatdan dalillash 
uchun xizmat qilishi turgan gap.

---

140 
A. A. Uxtomskiyning ta'rifiga binoan, dominanta- bu bir davrning o’zida ana 
shu markazda yuz beradigan reaksiyalar xususiyatini belgilab berishga qodir 
shukmron qo’zqalish o’choqidir. Uning fikricha, dominantalar vujudga kelgan 
paytda bosh qo’zqalish o’choqlari, ya'ni"subdominantalari" nisbatan kuchsiz 
qo’zqalish o’choqlari mutlaqo yo’qolib ketmaydi, balki ular o’zaro qo’shilib, 
dominanta bilan kurasha boshlaydilar. Mazkur qo’zqalish o’choqlarining o’zaro 
kurashishi natijasida subdominanta dominantaga aylanishi yoki oldingi dominanta 
esa subdominanta bilan o’rin almashishi mumkin shukmron qo’zqolish o’choqi 
shisoblangan dominanta diqqatining muayyan ob'ektga yo’naltirishi, to’planishi, 
mustashkamlanishi, barqarorlashning fiziologik asosidir.
Shunday qilib, diqqatning fiziologik asoslari to’qrisida muloshaza 
yuritilganda fan olamida ikkita ta'limotning moshiyatiga to’xtaladi. Ushbu 
ta'limotlarning birinchisi (I. P. Pavlov qalamiga mansub) diqqatning fiziologik 
asosi qo’zqalish jarayonining bosh miya yarim sharlar qobiqining ayrim 
uchastkalarida to’planishi natijasida optimal qo’zqolish o’choqining shosil bo’lishi 
va ayni vaqtda manfiy induksiya qonuniga binoan miya qobiqidagi boshqa nerv 
markazlarining ma'lum darajadagi tormozlanishidir. Ikkinchisi esa A. A. 
Uxtomskiyning dominanta nazariyasining talqinidan iboratdir. Chunki dominanta 
muayyan nerv uchastkasidagi kuchli qo’zqaluvchanlik qobiliyatiga ega bo’lgan 
qo’zqalish markazidir. Dominanta mavjudligida undan boshqa nerv markazlari 
tormozlangan bo’ladi. U markaziy nerv tizimsiga kelgan shar qanday qo’zqolish, 
impulslarni qabul qilib, ularga tegishli javob qaytaradi-da, shu tariqa boshqa 
markazlarni tormozlash evaziga o’z faoliyatini yana kuchaytiradi. Shozirgi zamon 
psixofiziologiya fanida miyaning spesifik bo’lmagan tizimsiga oid turli 
tuzilishidagi diqqat sholatlarining retikulyar shaklsiya, talamuz, gipotalamuz va 
gippokamplarga aloqasi shaqida anatomik, fiziologik va klinik ma'lumotlar 
mavjuddir. Ular to’qrisidagi muloshazalar keyingi sashifalarda beriladi.