*zbekiston respublikasi

4. Shaxsning e'tiqodi va dunyoqarashi 
Jahon psixologiyasi ma'lumotlarining ko’rsatishicha, xulq-atvorning muhim 
motivlaridan biri bo’lib e'tiqod shisoblanadi. Ba'zi manbalarda unga mana bunday 
ta'rif berilgan: e'tiqod-shaxsni o’z qarashlariga, prinsiplariga, dunyoqarashiga 
muvofiq tarzda qarorga kelishga undaydigan muhim motivlar tizimidir. Boshqa 
so’z bilan aytganda, e'tiqod shaklida namoyon bo’ladigan eshtiyojlarning 
mazmuni-bu tabiat, tevarak-atrofdagi olam to’g’risidagi bilimlar va ularning 
muayyan tarzdagi tushunilish demakdir. Bu bilimlar falsafiy, estetik, tabiiy-ilmiy 
nuqtai nazardan tartibga solinsa va ichki uyushgan tizimi tashkil etilsa, u taqdirga 
shaxsning dunyoqarashi sifatida talqin qilinishi maqsadga muvofiq. 
Psixologiya fani dunyoqarashning shakllanish jarayonini tadqiqot qiladi, 
ijtimoiy tarixiy taraqqiyot hodisalarining to’g’ri basholanishini, evolyusion 
yo’sinda tarkib topishini, axloqiy prinsiplar, didlar yuz berishini, tabiat 
hodisalariga va jamiyatning qonuniyatlariga nisbatan qarashlarning shakllanishi 
qay tariqa yuz berishini va boshqalarni aniqlaydi.
 
 

---

114 
5. Motivasiya. 
5.1. Motivasiya va motivlarning nazariy muammolari 
Motiv va motivasiya muammosi jahon psixologiyasida turli tuman nuqtai 
nazardan yondashish orqali tadqiq qilib kelinmoqda. Uzoq va yaqin chet ellarda 
o’ziga xos psixologik maktablar vujudga kelgan bo’lib, ularning negizida ilmiy 
pozisiyalar va konsepsiyalar moshiyati jishatdan farqlanuvchi g’oyalar va 
yo’nalishlar mujassamlashdi. Shozir ularning ayrimlariga qisqacha to’xtalib 
o’tamiz. 
Rus va sobiq sovet psixologiyasi namoyandalari K.D.Ushinskiy, 
I.M.Sechenov, I.P.Pavlov, V.M.Bexterev, A.F.Lazurskiy, V.N.Myasishev, 
A.A.Uxtomskiy, D.N.Uznadze, S.L.Rubinshteyn, A.N.Leontev, P.M.Yakobson, 
V.S.Merlin, L.I.Bojovich, V.I.Selivanov, V.G.Aseev va boshqalar mazkur 
muammo yuzasidan tadqiqot ishlari olib borganlar. Ushbu mualliflarning 
qarashlari oldingi shisobotda berilganligi uchun ularga qaytatdan to’xtalishga 
shojat yo’qdir. 
Rus va sobiq sovet psixologiyasi vakillaridan tashqari Yevropa va Amerika 
mamlakatlarida motivasiyaga oid 30 (o’ttiz)dan ortiq ilmiy konsepsiyalar 
mavjuddir. Ana shu psixologik maktablarning ayrim namoyandalarining 
tadqiqotlari yuzasidan mulohaza yuritishga harakat qilamiz: interospektiv 
psixologiya, 
bixeviorizm, 
geshtalpsixologiya, 
psixoanaliz, 
strukturaviy 
psixologiya, assosianistik psixologiya, empirik psixologiya, analitik psixologiya, 
gumanistik psixologiya, antropologik psixologiya va hokazolar. 
Bixeviarizmning asoschisi DJ.Uotson (1878-1938) psixologiya faninig bosh 
vazifasi xulqni tadqiq etishdan iborat deb tushunadi. U psixik hodisalardan 
mutlaqo voz kechib, xulqni ikki shaklga, ya'ni ichki va tashqiga ajratadi, ular 
o’zaro javoblar stimuli bilan uzviy bog’liq ekanligini ta'kidlab o’tadi. Bixeviorizm 
uchun "xulq" asosiy tushunchaga aylanib, uning psixikasi bilan aloqasi chetlab 
o’tilgandir. Shunga qaramasdan, ba'zi bixeviaristlar, jumladan E.Torndayk, 
E.Tolmen, K.Xall, D.Xebb kabilar xulq motivasiyasiga muayyan darajada e'tibor 
qilganlar.
Ular o’zlarining izlanishlarida xulq motivasiyasining "quyi darajalari" ni 
o’rganib, kalamushlarda tajriba ishlarini olib borib, jonivorda ochlik, tashnalik va 
ularning turlicha darajalarini reaksiya tezligiga nisban namoyon bo’lish xususiyati, 
har xil haroitda motivasiyaning kuchi to’g’risida muayyan qonuniyatlar ochishga 
intilganlar. Hozirgi zamon bixevioristlari stimulni tashqi qo’zg’atuvchi sifatida 
talqin qiladilar va organizmning ichki energiyasini faollashtiruvchi deb 
shisoblaydilar. Neobixevioristik nazariyalar yangi qo’zg’atuvchilar, doayvalar 
paydo bo’lishiga asoslangan bo’lib, ular insonning organik eshtiyojlarini 
qoniqtirish bilan stimul natijasining uyg’unlashuvi tariqasida tashlil etiladi. 
Ularning 
ta'kidlashiga 
ko’ra, 
ikkilamchi 
qo’zg’ovchilar 
organik 
qo’zg’atuvchilarning go’yoki qobig’iga o’xshaydi, xolos. Vilyam Makdugall 
(1871-1938) motivasiyaning irsiy (tabiatdan beriladigan) xususiyatga ega degan 
holatni asoslash uchun tug’ma instinktlar masalalari bilan mazkur voqelikni 
bog’lab tushuntirishga harakat qilgan.

---

115 
Uning fikricha, tug’ma instinktlar ham insonlarga, ham shayvonlarga bir 
tekis taalluqli bo’lib, ular odamlarning motivida oldin 14 ta, keyinchalik esa 18 
tagacha "asosiy instinktlar" sifatida shukm surishi mumkin. Umuman olib 
qaraganda, bixevioristlar uchun bir qator holatlar o’ziga xoslikka ega:
1. Bixeviorizm motivasiya modelini topish bilan shug’ullanib va xulq 
prinsiplarini vujudga keltira borib, shayvon xulqi hamda ularda kashf etilgan xulq 
motivasiyasi qonuniyatlariga asoslanib insonning xulq motivasiyasi yuzasidan 
xulosa chiqarishga harakat qiladi.
2. Bixeviorizm insonni biologik mavjudod sifatida qarab, unga biologik 
jabshada yondashadi, oqibat natijada uning ijtimoiy moshiyati tadqiqot 
predmetidan chetda qolib ketadi. 
3. Bixeviorizm ham insonga, ham shayvonlarga xos bo’lgan xulqning 
umumiy prinsiplarini topishga intiladi.
4. Bixevioristlar insonni shaxs sifatida taraqqiy etish jarayonini ifodalovchi 
o’ziga xosligini yo chetlab o’tadilar yoki o’ta sodda tarzda izoshlashga moyildirlar. 
5. Shayvonlarning xulq motivasiyasi shakllarini juda sodda tarzda 
tushuntirishga asosan tadqiqot natijalarini insonning murakkab va boshqa bir sifat 
bosqichidagi motivasiyasiga ko’chirish ishonchli dalillarga ega emas. 
6. Inson motivasiyasini o’rganishda foydalanilayotgan bixeviorizmning 
tushunchalari, chunonchi, birlamchi mayllar, organizmni qitiqlovchi tug’ma 
eshtiyojlar kabilar odamning motivasiya doirasi tuzilishi moshiyatini juda yuzaki 
ocha oladi, xolos. 
Psixoanalitik konsepsiyalar negizida motivasiya ortganlik ravishda inson 
mayllariga xosdir, degan g’oya yotadi. Ularning manbai maylni aks ettiruvchi 
qaysidir organdagi yoki uning qismidagi somatik jarayon tushuntiriladi. 
Z.Freydning konsepsiyasida mayllar va instinktlar tushunchalari o’rtasida 
shech qanday tafovut yo’qdir. Ongsizli ta'limotining asoschisi Z.Freyd xulq 
motivalari va eshtiyojlari muammosini ishlab chiqayotir, motivasiyaning manbai 
instinkt, u tur va individning saqlanish hartidir deb taqdirlaydi. Mazkur holatni 
muallif individning energetik potensiya sifatida talqin etadi. Eng asosiy masala 
shuki, Z.Freyd motivasiya regulyatori va motivasiya energiyasining irsiy manbai 
sifatida "u" tushunchasiga qanday ma'no yuklamoqchi. Uningcha, "u" 
tushunchasining mazmuni tug’ma va o’zgarmasdir. Xuddi shu bois mantiq 
qonunlari va aql darajalari, ko’rsatkichlari unga shech qanday ahamiyat kasb 
etmaydi Z.Freyd affektiv, impulsiv shakldagi mutlaqlashgan qo’zg’ovchilarni 
nazarda tutgan bo’lsa ajab emas. Ushbu qo’zg’atuvchilar (turtkilar) ning 
impulsivlik, taxminiylikning affektiv moshiyati, notanqiydiylik, ongli va irodaviy 
nazoratga itoat etishda qiyinchilik kabilarning dinamik xususiyatlarini 
mutlaqlashtirish bo’lib, ularning asosida quyi genetik va strukturaviy darajadagi 
qo’zg’atuvchilar yotadi. Z.Freyd takidlab o’tgan dinamik xususiyatlar va xossalari
moshiyatida 
motivasiyaning 
chuqur 
asosiy 
manbasini 
ko’radi. 
Uning 
konsepsiyasida inson xulqi va harakatining dvigateli jinsiy instinkt hamda uning 
transformasiyasi ustuvor o’rin egallaydi.

---

116 
Ushbu mulohazani yanada mukammallashtirish maqsadida nofreydistlar 
shisoblanmish A.Adler, K.Yung kabilarning nazariyalarini tashlil qilishga o’tamiz. 
A.Adlerning fikricha, insonni harakatga undovchi asosiy kuch, uning faoliyati 
maqsadini aniqlovchi, ularga erishish yo’llari shukumatga va qudratga erkdir. 
Xorni, Fromm va boshqalarning asarlarida o’z ifodasini topgan ma'lumotlar 
moshiyati 
Freyd 
tomonidan 
kiritilgan 
psixika 
tushunchasi 
va 
uning 
harakatlantiruvchi nazariyasini almashtirishga intilish yaqqol ko’zga tashlanadi. 
Xorning nuqtai nazaricha, inson qanchalardir tug’ma kuchlarga ega bo’lib, uning 
negizi bolalarcha yordamga mushtojlikka qurilgandir, bu holatlar birlamchi 
bezovtalanish tuyg’usida va tug’ma qo’rqinch shissida o’z ifodasini topadi. 
Xorning ta'kidlashicha, inson xulqining motivasiyasi boshqa motivlar yordami 
bilan aniqlanishi mumkin, jumladan, birlamchi bezovtalanish (bolalarcha 
yordamga mushtojlik keltiruvchi) atrof-mushitga nisbatan dushmanlik shissini 
tug’diradi, xavfsizlikka eshtiyoj esa insonni boshqa odamlar tomonidan basholash 
va o’z-o’zini basholashga nisbatan ichki intilishni vujudga keltiradi. Fromm ham 
o’z qarashlarida libido masalasiga katta e'tibor bermaydi, chunki uni qiziqtirgan 
muammo inson xulqi jabshalarda ijtimoiy va psixologik omillarning o’zaro ta'sir 
o’tkazish jarayonidir. Insonni individualizasiyalash unda tansholik shissini vujudga 
keltirishga olib keladi, shuningdek, o’z qadr-qiymatini anglash sari yetaklaydi. 
Tansholik shissiyotidan forig’ bo’lishga intilish tuyg’usi inson motivizasiyasini va 
uning xulq shakllarini aniqlaydi.
Neofreydistlarning ilmiy asarlarida inson xulqiga ta'sir qiluvchi intim 
omillariga va uning motivasiyasiga muayyan darajada ahamiyat berilgan bo’lsa-da, 
lekin oqibat natijada xulqning harakatlantiruvchisi sifatida anglashilmagan tug’ma 
kuchlar asosiy o’rinda turadi.
Geshtaltpsixologiya maktabi namoyandalari uchun motivasiya o’ziga xos 
talqinga ega bo’lib, uning moshiyatini eksperimental tarzda o’rganishga, ochib 
berishga intilish ko’rsatkichi bilan boshqalardan ajralib turadi. K.Levin (1890-
1947) motivlarni eksperimental o’rganish metodikasini ishlab chiqib, ularni 
mutlaqo mustaqil holat sifatida tushuntirishga harakat qilgan va bu borada 
muayyan muvaffaqiyatlarga erishgan.
Geshtaltpsixologiya maktabining namoyandalariga obraz tushunchasi 
qanchalik o’ta ahamiyatli bo’lsa, K.Levinning maydon nazariyasi uchun motiv 
kategoriyasi xuddi shunday muhim xususiyat kasb etadi. Obraz va motiv o’zaro 
aloqasiz shukm surishi ta'kidlanadi, motivasiyani amalga oshiruvchi vaziyatning 
predmetli, ma'noviy mazmuni esa inkor qilinadi. K.Levin xalqni mana bunday 
izoshlashga intiladi, muayyan muvaqqatli mikrointervalda shaxsning bevosita 
yaqqol mushit bilan munosabatlaridan kelib chiquvchi voqelikdir. Uning mazkur 
nazariyasida insonda har xil ma'no anglatuvchi ikkita motivasion o’zgaruvchi 
shukm surishi tan olinadi, ularning bittasi tug’ma, shayvonlar turtkisiga o’xshash 
va turmush davomida egallangan faqat insongagina xos bo’lgan.
Geshtaltpsixologlarning asarlarida shunday holatlar ham mavjudkim, ularda 
xulq motivasiyasi muammolari shaxsning muhim (asosiy) xususiyatlarini tashlil 
qilish negizidan kelib chiqib qaraladi. Ushbu holat G.Ollport konsepsiyasida 

---

117 
yaqqol ko’zga tashlanadi, uningcha, eng muhim jishat bu inson xulqini o’zgarish 
sabablarini ochishdir. Shuning bilan birga mazkur vaziyatga olib keluvchi 
motivlarning omillarini tekshirish ham aloshida ahamiyatga ega ekanligini anglab 
olish qiyin emas. Bu borada individning javoblari o’ziga xosligi bilan o’zaro ta'sir 
o’tkazish o’rtasida qandaydir aloqa mavjudligini o’rnatish ham ikkinchi darajali 
narsa sifatida talqin qilinmaydi.
Sobiq sovet psixologiyasida inson xulq-atvorini harakatlantiruvchi kuchi 
shisoblangan motivlar chuqur va yetarli darajada tadqiq qilinmagan.
Ularning psixologik mexanizmlari, uzluksizligini ta'minlovchi omillar, zarur 
hart-haroitlar moshiyati, vujudga kelish imkoniyatlari to’g’risida juda yuzaki 
ma'lumotlargina muayyan darajada tartibga keltirilgan, tub ma'nodagi motivlar 
tabiati izchil ravishda, pedagogik va yosh psixologiyasi fanlari qonuniyatlariga 
asoslangan holda tadqiq qilinmagan. Bu esa respublikamizda ularning keng 
ko’lamda o’rganishga salbiy ta'sir ko’rsatmoqda.
Motivlarning falsafiy metodologik ahamiyati shundan iboratki, ular sabab-
oqibat,ichki murakkab bog’lanishlar tuzilishini yuksak darajada rivojlangan tizim 
sifatida talqin qilinadi. Bunday yondashuv esa o’z navbatida materiya 
rivojlanishining oliy mashsuli ekanligi to’g’risidagi xulosaga olib keladi. 
Chunonchi, maqsadga yo’naltirilgan va maqsadga muvofiqlashtirilgan har xil 
mazmundagi savollar, axborotlar, ma'lumotlar, xabarlar kishilar faoliyatining ongli 
xususiyati ta'kidlab o’tilgan mulohazalar moshiyati tarkibiga kiradi. Motivlar 
tuzilishini amaliy (tatbiqiy) yo’nalishga qaratish-inson shaxsiga motivasion, 
irodaviy, axloqiy, shissiy, kognitiv, regulyativ ta'sir o’tkazishning omilkor 
shakllarining ilmiy asosi yuzaga kelishiga muhim imkon va zarur hart-haroitlar 
yaratadi. Insonning mehnat faoliyati tizimining murakkablashuvi ishlab 
chiqarishda axloqiy, ma'naviy, nafosat, ruhiy tarbiya jabshalari hamda radio, 
televidenie va targ’ibot-tashviqot ta'sirini samarali olib borishi, kasbiy 
tayyorgarlikning ekstremal va stress holatlarning haroitlari barqarorlashuvi, 
takomillashuvi, yaxshilanuvi, maqsadga muvofiqlashuvi kabi omillarning barchasi 
shaxs motiv doirasining o’zgarishiga bog’liq. Shaxsning motiv doirasi uning 
eshtiyojlarida, irodaviy sifatlarida (aktlarida) va funksional imkoniyatlarida o’z 
aksini topadi. Motivning tadqiqot tarixidan kelib, unga yondashsak, bu holda u 
insonlar (gosho shayvonlar xatti-harakati) shayoti va faoliyatini ruhiy jishatdan 
boshqaruvchisi sifatida talqinidan iborat o’ziga xos turidir. Motiv tushunchasi, 
asosan, sut emizuvchi shayvonlarga taalluqli ekanligi ilmiy manbalarda ta'kidlab 
o’tiladi. Insonlarga aloqador motivlar tushunchasi qo’zg’atuvchilar va 
qo’zg’ovchilarning barcha turlari (ko’rinishlari, modalliklari, shakllari) ni o’z 
ichiga oladi (chunonchi, motivlar, eshtiyojlar, qiziqishlar, maqsadlar, intilishlar, 
motivlashgan ustanovkalar va boshqalar). 
Motiv keng ma'noda xulq-atvor determinasiyasi belgilanishiga qaramay, 
ko’pgina chet el tadqiqotchilari shaxs motivlarini juda tor ma'noda talqin qilib, uni 
ilmiy jishatdan tekshiradilar, shattoki ular hartsiz reflektor aktlarining miqdorini, 
affektiv, stress va ekspressiv reaksiyalarni motiv tizimiga kiritmaydilar. Bir qator 
psixologlar motivni energetik, ma'noviy va ma'naviy tomonlarini o’zaro 

---

118 
solishtiradilar, ular motivni sof ma'nodagi energetik bioquvvat faolligining manbai 
sifatida talqin qilib, uning ma'noviy va ma'naviy jabshalarini shisobga olmay turib,
o’ziga xos ravishda tushuntirishga intiladilar. Jumladan, Z.Freyd (856-1939) 
motivning qonun -qoidalarini faqat dinamik energetik holat tariqasida talqin qiladi. 
Bir guruh chet el psixologlarining fikriga qaraganda, motiv - bu tajriba va 
reaksiyalarning energetik jabshasidan iboratdir (ushbu ta'rifga nisbatan munosabat 
o’ta bashsli bo’lganligi sababli mualliflarga tanqidiy fikr bildirishni tadqiqotning 
boshqa bo’limida bildiramiz). 
Sobiq sovet psixologlari motivlarni tushuntirishda va uning tarkibiy 
qismlarini 
belgilashda 
dinamik 
va 
ma'noviy 
(ma'naviy) 
tomonlarining 
uyg’unligidan kelib chiqqan holda talqin qiladilar. Ularning ayrim namoyandalari 
qarashlarini tashlil qilish bilan cheklanamiz, xolos. 
S.L.Rubinshteyn motivning psixologik moshiyati to’g’risida quyidagi 
mulohazalarni bildiradi: motivasiya - bu psixika orqali shosil bo’ladigan 
determinasiyadir; motiv - bu shaxs xulq-atvorining kognitivistik jarayonini 
bevosita tashqi olam bilan bog’lovchi sub'ektiv tarzda aks etish demakdir.
Bizningcha, shaxs o’zining motivlari yordamida borliq bilan uzviy aloqada 
bo’ladi. Insonning xulq-atvori (xulqi)ni harakatlantiruvchi kuchi sifatida namoyon 
bo’luvchi motivlar shaxsning tuzilishida (tarkibida) yetakchi o’rin egallaydi. 
Motivning tuzilish (strukturaviy) tarkibiga shaxsning yo’nalishi, uning xarakteri, 
emosional holati (shis-tuyg’usi), qobiliyati, ichki kechinmalari, faoliyati va bilish 
jarayonlari kiradi. Psixologiya fanida to’plangan nazariy ma'lumotlarning 
ko’rsatishicha, shuningdek, bir qator psixologlarning fikricha, xarakter shaxs 
motivlarining dinamik tomonlari asosini tashkil qiladi, degan ta'limot mavjud. 
Jumladan, xarakterning u yoki bu sifatlari sof dinamik xususiyatli tavsiflarni 
tashkil qilsa, qolganlari esa faqat dinamik tabiatinigina emas, balki uning ma'naviy 
va ma'noviy jabshalarini ham yuzaga keltiradi. 
Motiv shissiyot bilan ham bog’liq bo’lib, ular xulq-atvor moshiyatidan 
tashqarida bo’lmaydi, balki shissiy kechinmalar, motivlashgan omillar tizimi bilan
uzviy aloqaga egadir. Shissiyotning eng muhim funksiyalaridan biri shundan 
iboratki, unda inson uchun muhim ahamiyat kasb etuvchi daqiqalar uning uchun 
qanchalik zaruriyat ekanligini belgilashga xizmat qiladi. Shissiyotning bu sohadagi 
boshqa bir funksiyasi nisbatan umumiyroq bo’lib, odamning tashqi olamga, 
shaxslararo munosabatga, shis-tuyg’ularga negizlik muammosi shisoblanib, uning 
uchun ahamiyatli voqea va narsalarga nisbatan bog’lovchilik xususiyatiga ega 
bo’lgan muloqoti zaif emosional holatlar doirasidan tashqariga chiqib, faol, 
barqaror, turg’un jarayonlarni o’z ichiga oladi. 
Yuqoridagi 
mulohazalardan 
tashqari, 
motivlar 
funksional-energetik 
tomonlarini dinamik boshqarish vazifasini amalga oshiradi. 
Insonning qobiliyati bevosita motivlashgan mexanizmlar bilan uzviy bog’liq 
bo’lib, ularning mushitini belgilaydi va dinamik, ma'naviy ta'sir etish munosabatini 
o’zida aks ettiradi. Motiv bilan qobiliyatning munosabatlari psixik faollikning 
bevosita bajarish negizi shisoblangan faoliyat orqali namoyon bo’ladi. 
Motivlashgan tizimning tarkiblarini amaliyotda ro’yobga chiqaruvchi nafaqat 

---

119 
faoliyatnigina aniqlash bilan cheklanib qolmasdan, balki faoliyatning keyingi 
istiqbol rivoji yoki uning boshqa sohalar bilan qorishib ketish eshtimoli darajasini 
ham belgilaydi. Lekin muayyan insonning funksional imkoniyati, faoliyati va 
xuddi shu faoliyatning ob'ektiv tomonlarining yaqqol ro’yobga chiqishi motiv 
barqarorlashuvi, rivojlanish (takomillashuv) ga yo’nalganligi ham faoliyatning 
ob'ektiv hart-haroitiga moslasha boradi. Umuman shakllanish jarayoni, shaxsning 
rivojlanishi motivning faoliyatiga, faoliyatning esa motivga o’zaro ta'siri bilan 
tavsiflanadi, bizningcha, mazkur ta'sirning ko’rsatkichi, mezoni vazifasini bajaradi. 
Motivlarning rivojlanishi tufayli tarbiyaviy talablarni anglashda, eshtiyojlarni 
ichdan qayta qo’rishda xulq-atvor qoidalari, mezonlari yordami bilan faoliyat 
doirasining kengayishida, shaxsning borliq bilan munosabati kabilarda o’zgarishlar 
sodir bo’ladi.
Shuni ham ta'kidlab o’tish kerakki, motivlarning rivojlanishi, motivlashgan 
yangi ma'lumotlarning paydo bo’lishi, faoliyat mushiti doirasidagi o’zgarishlar 
tufayli amalga oshiriladi. Motiv mexanizmi shaxs sifatlarini qayta qurish, ularni 
rivojlantirish jarayonining faollashuvi tarzida yuzaga chiqadi, shu bilan birga inson 
kamol topish jarayoniga, faoliyat mushiti va haroiti asta sekin yoki tez o’zgarishi -
motivlarning takomillashuvi, barqarorlashuvi kabi omillarga ta'sir etadi. Insonni 
mehnat faoliyatida qayta tarbiyalash va muayyan fazilatlarni shakllantirish 
yuqoridagi mulohazalar moshiyatidan iboratdir. Bu o’rinda faoliyat faol vaziyat 
shisoblanib, mavjud eshtiyojlar, qiziqishlar doirasidagi psixologik holatlardan 
uzoqlashib boradi, so’ngra yangi qiziqish, eshtiyoj va intilishlarni shakllantiradi, 
motivlar moshiyati va shakllarni o’zgartiradi.
Ushbu mulohazani aloshida ta'kidlab o’tish joizki, motivasiyaning faoliyat 
darajasidan tashqari chiqishi eshtimoli yoki faoliyatning motivasiya doirasidan 
tashqari chiqishi imkoniyati to’g’risidagi talqinlar nisbiy xususiyatga ega. 
Binobarin, motivasiya faoliyatdan tashqarida va faoliyat esa motivasiyadan 
aloshidalikka ega degan xulosaga kelmaslik maqsadga muvofiq. Bu holatni 
yaqqolroq namoyish qilish niyatida quyidagi shayotiy shaqiqatga murojaat qilamiz. 
Har bir talaba oliy maktabga o’qishga kirayotganida unda diplom olish motivi 
paydo bo’ladi, o’qishga joylashganda esa o’quv predmetlarini o’zlashtirish 
jarayoni o’qishga nisbatan intilish, eshtiyoj, qiziqish, safarbarlik kabi psixik 
omillar yuzaga keladi.
A.N.Leontevning fikricha, faoliyatning tuzilishi: maqsadga qaratilgan xatti-
harakatlar va operasiyalardan iboratdir. Odatda faoliyat o’zining predmeti va 
motiviga ega bo’lib, agarda motiv bilan predmet (jism, narsa) o’rtasida 
mutanosiblik (moslik) vujudga kelsa, demak shundagina u tub ma'nodagi 
faoliyatga aylanadi. Masalan, bir talaba imtishondan (reytingdan) o’tish uchungina 
birlamchi manbalarni o’qiydi, lekin boshqasi esa o’zini tekshirish va shaqiqiy 
bilimlarni egallash uchun dars tayyorlaydi. Birinchi holatda talaba yoki o’quvchida 
motiv imtishonga qaratilgan bo’lib, o’quv predmeti mazmuni bundan mustasnodir, 
xuddi shu boisdan uning faoliyati faqat xatti-harakatlar tizimidan iboratdir, degan 
xulosa chiqarishga imkon beradi. Ikkinchi holatda esa motiv o’quv predmetini 

---

120 
o’zlashtirishga qaratilganligi sababli uning intilishi faoliyatiga o’sib o’tadi (E.g’. 
kursiv bizniki: bu mezon vazifasini o’taydi), degan fikrga kelishga kafolat beradi.