*zbekiston respublikasi

5.2. Motiv muomalasi va uning yechimiga doir mulohazalar 
Sobiq sovet psixologiyasi motivlar muammosini dialektik materializm 
prinsplariga asoslanib tadqiqodlangan. Bu esa eng avvalo motivlar tizimi inson 
shayoti va faoliyatiga murakkab tuzilgan boshqaruvchisi (regulyatori) sifatida 
tushunishni bildiradi. Mazkur yo’nalishga daxldor psixologlar o’rtasida shaxsning 
faolligi, ongning faolligi shaqidagi g’oyalar keng tarqalgan. Jumladan, 
S.L.Rubinshteyn motivlashgan tizimning inson borliqni aks ettirishdagi asosiy 
rolini ko’rsatib, shunday mulohazalarni ta'kidlab o’tadi: birinchi bo’lib kuzatish 
ob'ektlari emas, balki eshtiyoj ob'ektlari va inson xatti-harakatlari beriladi. 
Motivlashgan ustanovkalarning faollikka oid o’ziga xosligi ham shunday tuzilgan 
va u o’zi xoshlagan borliqning elementi va holatini belgilashga xizmat qiladi. 
Ularning fikricha, tashqi olamga munosabatning faol motivasion xususiyatini 
ko’rsatib o’tishning o’zi kifoya. S.L.Rubinshteyn "ong-bu faqatgina aks etish 
emas, balki insonning tashqi mushitga nisbatan munosabati hamdir" deb yozadi.
Motivlarning tuzilishi bilan bevosita borliq ongning bosqichli tuzilishi 
muammosi psixologlar tomonidan tezkorlik bilan shal qilish, yechish, tekshirish, 
tadqiq etish zarur bo’lgan dolzarb masalaga aylanib bormoqda. 
S.L.Rubinshteyn ongning rolini ko’rsatish bilan bir qatorda psixikaning 
ko’pqirraliligi nuqtai nazaridan turli bosqichlarda ruhiy jarayonlarning vujudga 
kelishi, kechishi holatlarini tushuntirib berishga erishgan. Har qanday shaxsning 
xulq-atvorini 
psixologik 
jishatdan 
tushuntirishda 
quzg’atuvchilar 
(qo’zg’ovchilarni) turli bosqichlarda o’zaro murakkab bog’liqlikda olib qarash, 
ko’rish lozim, deb ta'kidlaydi. Bu ko’p bosqichli tuzilma boshqarishni anglashilgan 
bosqichi singari anglanmagan motivasion tendensiyalarni o’z ichiga oladi. 
Sobiq sovet psixologlari motiv tuzilishining bosqichli konsepsiyasini ishlab 
chiqarishda quyidagi mulohazalarga tayanganlar: 
a) ongning tarixiy kelib chiqish jarayoni bilan inson xulq-atvorini boshqarishning 
murakkab tizimiga ega ekanligi; 
b) ontegenezda bola shaxsining individual (yakkashol) shakllanish jarayoni 
bo’lmish genetik dalillarga asoslanganligi va boshqalar. 
Motivlar tuzilishini genetik bosqichda shakllanish eshtimolini tashlil qilish 
natijasida uning sodda, bir bosqichli tizimdan murakkab, ko’p bosqichli yuksak 
darajaga o’sib o’tish jarayoni ishonchli omillar yordami bilan yaqqol ko’rsatib 
beriladi. Umumlashtirilgan ma'lumotlarga ko’ra, sobiq sovet psixologlari 
motivlarning tuzilishi muomalasini tadqiq qilishda ularning dinamik va ma'noviy 
tomonlarining birligi prinsipidan kelib chiqish maqsadga muvofiq. Ular faol 
motivning dinamik holati shaqida mulohaza yuritganlariga mazkur faoliyatning 
ba'zi jarayonlarida uning dinamikasi o’ta bo’rttirib talqin qilinadi.
Shuni aloshida ta'kidlab o’tish maqsadga muvofiqki, sobiq sovet psixologlari 
motiv tuzilishiga oid masalaga yondashish jarayonida butun e'tiborini uning 

---

121 
mazmuniy 
jabshasini 
aloshida 
ko’rsatishga, 
ma'noviy 
tomonlarining 
birlamchiligini belgilashga yo’naltiradi.