Ўzbekiston respublikasi

6. Xayol shakllari to’qrisida tushuncha 
Odatda bolaning asosiy faoliyati o’yinga aylana borgan sari boqcha va kichik 
maktab  yoshi  davrida  jadal  rivojlanishi  bilan  tavsiflanadi.  Ma'lumki,  ta'kidlangan 
yosh  davridagi  bolalar  uchun  fantaziya  obrazlari  ularning  o’yin  faoliyati  uchun 
dastur  tariqasida  vujudga  keladi:  a)  bola  o’zini  kosmonavt  sifatida  shis  qiladi;  b) 
konstruktor rolini bajaradi; v) o’zini personaj xulq-atvori bilan taqqoslaydi; g) rolli, 
suyuetli o’yinlarda muayyan rollarga kirishadi va shokazo.  
Xayolning  o’zi  faoliyatning  shar  xil  turlarida  tarkib  topadi,  uni  amalga 
oshirish  va  uyushtirish  uchun  aloshida  ashamiyat  kasb  etadi.  Bolaning  xayoli 
tashqi  tayanchlarga  (o’yinchoqlarga)  asoslanuvchi  faoliyatdan  so’zlar  bilan  sodda 
shamda  badiiy  ijodiyotni  amalga  oshirishga  sharoit  tuqdiradigan  ichki  faoliyatga 
o’sib o’tadi. Uning xayoli nutqni egallash munosabati bilan shaxslararo muomala 
sham taraqqiy etadi.  
Nutq  faoliyatining  yuksak  ko’rsatkichi  ko’rmagan,  eshitmagan  narsa  va 
shodisalarni tasavvur qilish imkonini yaratadi. Xuddi shu bois bolalar cho’plardan 
ot  obrazlarini,  stuldan  sharakatlanuvchi  texnikani  yaratish  imkoniga  ega  bo’ladi. 
Shuning  uchun  fantaziya  ijtimoiy  tajribani  biri  sifatida  gavdalanadi.  Badiiy 
fantaziya  obrazlari  (Bilmasvoyning  sarguzashtlari,  Sariq  devni  minib,  Buratino, 
No’xat  polvon,  qorqiz,  qorbobo,  Jodugar  kampir  va  shokazolar)  ijtimoiy 
tajribalarni  o’zlashtirish  va  bilishning  vositasi  ekanligi  psixolog  tadqiqotchilar 
tomonidan  dalillab  berilgan.  Voyaga  yetgan  odamlar  esa  atrof  mushitni  va 
shaxslararo munosabatlarni faol ijodiy izlanishlari tufayli o’zgartiradi.  
Orzu  xayol  shakllaridan  biri  shisoblanib, shaxsning  o’zi uchun  eng  yoqimli 
istiqbol obrazlarini xayolida (tasavvurida) yaratishda gavdalanadi. Orzu insonning 

---

132 
 
eshtiyojlari, xoshish-istaklari, intilishlari bilan bevosita boqliq bo’lib, uni kelajakda 
faoliyatni amalga oshirishga undaydi.  
Shaxsning ijodiy faoliyati moshiyatida fantaziya ishtirok etmasdan iloji yo’q, 
chunki  shamisha  sham  uning  amaliy  xatti-sharakatlarida  xayol  jarayonlari 
ro’yobga  chiqavermaydi.  Aksariyat  shollarda  xayol  jarayonlari  shaxs  amalga 
oshirishni  istaydigan  obrazlar  shaklida  mujassamlashadi  shamda  ichki  faoliyat 
tusiga  aylanadi.  Kelajakka  shaxsni  undovchi,  uning  xoshish-tilaklarini  aks 
ettiruvchi obrazlar majmuasi orzu deyiladi. Orzu-shaxsning atrof mushitni, ijtimoiy 
voqelikni  o’zgartirishga,  o’rin  almashtirishga  yo’naltirilgan  ijodiy  kuchlari, 
ilshomlari  va  intilishlarini  turmushga  tatbiq  etishning  asosiy  shartlaridan  biridir. 
Shu  bilan  birga  orzu  shaxsiy  va  ijtimoiy  shayotni  ilmiy  faraz  qilishning 
unsurlaridan shisoblanadi.  
Mamlakatimizda  taraqqiyotni  oldindan  ko’ra  bilish,  maqsad  ko’zlash, 
kelajagi  buyuk  davlat  qoyalari,  milliy  istiqlol  mafkurasi  va  milliy  istiqlol  qoyasi 
qoyat mushim ashamiyatga ega. Shuning uchun orzu batamom tugallanishi ma'lum 
bir  sabablarga  ko’ra  muvaqqat  kechiktirilgan  faoliyatga  undovchi  motiv  (sabab) 
tariqasida  yuzaga  kelishi  mumkin.  Shuning  uchun  sham  inson  qo’li  bilan  bunyod 
etilgan  narsa  o’zining  ijtimoiy  tarixiy  moshiyati  jishatidan  moddiylashtirilgan, 
tatbiqiy  xususiyatli  shaxsning  orzusidir.  Ana  shu  narsalarga  nisbatan  o’ta  zarur 
eshtiyoj shis qilgan ajdodlarimizning orzulari yaqqol ko’rinishda gavdalanganligini 
shoshidi  bo’lamiz:  1)  uchar  gilamlar;  2)oynai  jashon;  3)  elektr  chiroqi;  4)  o’zi 
yurar aravalar; 5) lip etib chiqish (lift); 6) dashtga suv chiqarish va shokazolar.  
Badiiy  va  ilmiy  ijodida  fantaziyaning  o’rni  to’qrisida  muayyan  darajada 
ishlar qilgan, chunki san'at va adabiyot ijodiy faoliyatining zaruriy unsuri sifatida 
xizmati  basholangan.  Ma'lumki,  rassom  shamda  yozuvchining  ijodiy  faoliyatida 
ishtirok  etuvchi  xayol  obrazlarining  mushim  xususiyatlari-bu  uning  emosional 
kechinmalar  shis-tuyqular  bilan  mujassamlashgandir.  Shozirgi  davrda:  1)  badiiy 
ijodiyot  2)  badiiy  tarjima;  3)  ilmiy  ijodiyot  psixologiyasi;  4)  adabiy  qobiliyat  va 
iste'dod  psixologiyasi  singari  maxsus  sovqalar  xayol  turlari,  jarayonlari,  shakllari 
kabilarga asoslangan sholda tadqiqot ishlari olib borilmoqda.  
Mustaqil  mamlakatimizning  yoshlari  (fuqarolari)  yangiliklar  yaratish  va 
kashfiyotlar  amalga  oshirish,  o’zlari  yoqtirgan  ishlar,  muqaddas  ijtimoiy  xayol 
yo’llari, vatanga mushabbat, iftixor, sadoqat, sodiq do’stlik, qashramonlik, iymon-
e'tiqod, baxt -tole to’qrisida uzluksiz ravishda orzu qiladilar.  
Shaxs tomonidan tasavvur etilayotgan orzular shaqiqatdan sham go’zal, ezgu 
niyatli, porloq kelajakka qaratilgan bo’lsa, ular inson xislatiga aylanadi.