ZəNGƏzur köÇ, deportasiYA, soyqirimi
Yüklə 2,28 Mb. Pdf görüntüsü
|
135 günlərində Qarıqışlaq kəndi ətrafında 36 nəfər qadın, qoca və uşağı güllələdilər. Qarıqışlaq kəndində bu qətliamları törədən Mardi Ayvazyanın və Eqiş İşxanyanın hərbi bölmələri də ermənilərin əks- hücum planına uyğun olaraq Zabux kəndi istiqamətində yenidən hücuma keçdilər. Lakin ermənilər Zeyvə və Sultanlar kəndləri istiqamətlərində yerli azərbaycanlı əhalidən və AXC hərbi hissələrindən təşkil olunmuş birləşmələrin güclü müqaviməti ilə qarşılaşdılar, bir neçə saatlıq döyüşdən sonra erməni qüvvələri itki verərək geri oturduldu. Həmin gecə erməni kəşfiyyatı Qarıqışlaq kəndindəki bölmələrinə Gorus - Sisian rayonları istiqamətində olan bütün dağ yolları və cığırları azərbaycanlıların nəzarəti altında olduğu xəbərini gətirdi. Çox sonralar həmin döyüş barəsində erməni tarixçisi Z.Şahnazarov xatirələrində həm özlərinin törətdikləri qarətçilikdən, vəhşiliklərindən, həm də qorxudan mövqelərini qoyub qaçdıqlarını etiraf edirdi: "Biz Qarıqışlaq kəndindən çıxarkən, əhaliyə məxsus bütün əmlakı özümüzlə götürdük, kənddə bir pişik belə qalmadı, evlərə od vurub oradan çıxdıq. Ətraf kəndlərdən topladığımız atlardan nəqliyyat vasitəsi kimi istifadə etdik. Əldə etdiyimiz bütün əmlakı itki vermədən özümüzlə əvvəlcə Daşaltı kəndinə, oradan isə Şuşa şəhərinə gətirdik." [251]. Həmin günlərdə Müttəfiq dövlətlərin Qafqazdakı təkidlə döyüşlərin dayandırılması üçün Ermənistan və Azərbaycan hökumətlərinə təzyiq edir, tərəflər arasında sülh danışıqları aparılmasını, hücumun dayandırılmasını istəyirdi. Əslində isə ermənilər Zəngəzurda ciddi zərbələr aldığından əlavə qüvvə toplamaq üçün vaxt qazanırdı. AXC ordusu hissələri bölgədən çıxarılmışdı. Zəngəzur yenə də yalnız yerli əhalinin öz imkanları hesabına müdafiə edilməyə cəhd edirdi. Bu dəfə də məqsədlərinə nail olaraq, daha güclü qüvvə ilə dinc əhalinin soyqırımını davam etdirməyə başladılar [251]. Xosrov bəy həmin günlərdə israrla xarici emissarlarının kölgəsində Qarabağda lövbər salmış Erməni Milli Şurasına və onların himayəsindəki silahlı dəstələrə 6 gün ərzində tabeliklərindəki hərbi hissələri ilə birlikdə Qarabağ və Zəngəzurun 136 hüdudlarından çıxması barədə ultimatum verilməsini, yuxarı Qarabağ ərazisindəki əslində mövcud olan ikihakimiyyətliyə son qoyulmasını, imtina edib çıxmadıqları təqdirdə, AXC-nin hərbi hissələrinin təxirə salınmadan Zəngəzura yeridilməsinə icazə və kömək istəyir, İranla sərhəd bölgələrində dayanmış 600 nəfərlik top-tüfəngli hərbçilərin bir qisminin onun sərəncamına göndərilməsini rica edirdi, xəzinədən ayrılmış pulun, hərbi geyimlərin hələ də gəlib çatmadığını yazır, erməni silahlı qüvvələrinin Laçında ağır itkilərə məruz qalmasından sonra bir daha özlərinə gələ bilmələrinə imkan verməmək üçün bunun vacibliyini əsaslandırır və İrəvandan Azərbaycan torpaqlarının qəsbinə yönələn, uzağa hesablanan hərbi yürüşlərinin qarşısının alınmalı olduğun yazır, təhlükə barədə dönə-dönə xəbərdarlıq edirdi: «...geciksək, Zəngəzur və digər qəzaları itirəcəyik, Azərbaycanda hərc-mərclik yaranacaq» deyirdi. O, ingilislərin təşəbbüsü və vasitəçiliyi ilə Azərbaycan və Ermənistan arasında imzalanan müqavilələrin ermənilərin xeyrinə olduğunu, bununla vaxt qazan- dıqlarını, imkan düşdükcə öz bəd əməllərini davam etdirəcəklərini, AXC hərbi dəstələrinin Şuşa və Laçından çıxarılmasının yolverilməz olduğunu, ingilis siyasətinin Zəngəzur və Qarabağı Azərbaycandan qoparmağa yönəldiyini, iki qonşu xalq arasında münasibətləri hədsiz kəskinləşdirdiyinə dair sənədlər, sübutlar, müraciətlər göndərirdi. Onun “Qarabağda ingilislərin siyasəti ilə bağlı yaranmış vəziyyət və onun aradan qaldırılması üçün zəruri tədbirlər” [35, s.44-47] raportu 1918-1920-ci illərdə Zəngəzurda baş verən hərbi-siyasi hadisələrin mahiyyətini anlamaq, AXC Hökumət və Parlamentinin mövqeyini dəyərləndirmək baxımından çox əhə- miyyətlidir. O, yeni yaranmaqda olan Milli Ordu hissələrinin Zəngəzurda Andranik, Njde, Dro komandanlığında nizami qoşunlara qarşı kortəbii, cəsarətsiz, pərakəndə döyüşlərinin şahidi idi. Təlim keçməmiş, silahla davranmağı bacarmayan, regionun sərt iqliminə, dağlıq relyefinə bələd olmayan, bığ yeri təzəcə tərləmiş əsgərlərin qırılmasını da, bir çoxu rus, ingilis, ermənilərlə əlbir olan zabitlərin 137 xəyanəti, səriştəsizliyi sayəsində yerli partizanların tutduqları strateji yüksəkliklərin ağır itkilərlə ermənilərə verilməsini də görürdü. General-leytenant Sulkeviç, general Yadigarov Sultan bəyin təşkil etdiyi kürd partizanlarının əlində olan strateji yüksəkliklərdə möhkəmlənmək üçün əməliyyatı pozduğuna, Qaragöl və digər ərazilərin yenidən ermənilərin əlinə keçməsinə imkan verdiyinə görə hərbi nazir Mehmandarov tərəfindən göndərilən Yadigarov komandan müavinliyindən azad edilib qərargah zabitliyinə endirilmişdi [40, s.129-131]. Xosrov bəyin Qarabağdakı müsəlman əhalinin, eləcə də yaylaqlara köçən aran maldarların təhlükəsizliyini qorumaq üçün tabeliyində olan az sayda xalq milisinin gücü ilə nə qədər işlər gördüyü də sənədlərdə, ra- portlarda qalır [3, s.129-131]. Üzeyirbəy Hacıbəyli Xosrov bəy Sultanov haqqında yazırdı: «Həqiqətən, o, Qarabağ üçün ən münasib bir rəisdir. Qarabağ həyatına tamamilə aşina olan bu zat sağlam bir vücuda malik olan kimi sağlam və salamat politika yerindən və təht idarəsinə tapşırılmış olan yerin ümumi mənafeyini xüsusi surətdə nəzərdə tutan bir zatdır. Ermənilər Qarabağda qəsdən süni iğtişaşlar çıxarmaqla Qarabağ general-qubernatorunu baş komandanlıq gözündə ləkələmək istəyirlər. Əgər Qarabağ müsəlmanları arasında böyük və layiqli bir nüfuza malik olan və erməni cəmaəti tərəfindən dəxi möhtərəm sayılan bu zat Qarabağın hökuməti başında olması idi, burası - Azərbaycanın cənnəti hesab olunan bu yer çoxdan bəri cəhənnəmə dönüb qətli-qital olmuşdu» [86]. Çox mürəkkəb daxili və beynəlxalq durum üzündən AXC iqtidarı heç də həmişə lazımi tədbirlər görə bilmir, bir çox hallarda qətiyyətli addımlar əvəzinə, Bakıdan İrəvana, Tiflisə, Amerika, İngiltərə, Fransa, İtaliyanın hərbi və diplomatik missiya başçılarına xahişlər, dişsiz xəbərdarlıqlar, ard-arda nəticəsiz qalan notalar göndərirdi. Xosrov bəyin aşağıdakı tələblərinin və müşahidələrin nə qədər düzgün olduğunu zaman göstərdi, onun bu tələbləri, mövqeyi qəti idi, vətənini, millətini, dövlətini sevən bir hərbçinin siyasi iradəsinin həyat, mücadilə amalı idi, yeganə doğru yol idi: 1. Yüklə 2,28 Mb. Dostları ilə paylaş:
|