ZəNGƏzur köÇ, deportasiYA, soyqirimi
Yüklə 2,28 Mb. Pdf görüntüsü
|
132 yolla silah aparan Erməni Milli Şurasının üzvləri həbs edilərək Qarabağ ərazisindən çıxarılmışdı [110 s.49]. Top, haupitsa, pulemyotlarla silahlanmış, nizami süvari və piyada dəstələrinə malik olan daşnak ordu hissələrinə [164, s.228] qarşı yerli özünümüdafiə dəstələri bəzən sarsıdıcı zərbələr də vurur, erməniləri itkilərə məruz qoyurdu” [42, s.44-47]. Lakin acı təəssüflər olsun ki, ermənilərin aldığı belə sarsıdıcı zərbələrdən sonra AXC silahlı qüvvələri yaranmış vəziyyətdən istifadə edərək Zəngəzur və Qarabağda erməni mövcudluğuna son qoymaq fürsətini əldən verdi. Qarabağda baş verən hadisələrin mərkəzi siması olaraq Xosrov bəy Sultanovun 1918-ci ilin ortalarından başlayaraq aprel 1920-ci ilin aprelin son günlərinədək Nazirlər Şurasına, Hərbi Nazirliyə, Milli Şuraya, Baş nazirlər Fətəlixan Xoyski və Nəsib bəy Usubbəyova ünvanlandığı xeyli məktub, teleqram, raportları, xüsusən Qafqazda əsas söz sahibi olan ingilis generalı Şatelvortla Qarabağ məsələsinə dair apardığı müzakirələrdən dərhal sonra - 22 avqust 1919-cu il Milli Şuraya göndərdiyi - Qarabağda ingilis siyasəti ilə əlaqədar olaraq yaranmış vəziyyət və onun düzəldilməsi üçün zəruri tədbirlər adlı məlumat- məruzəsi, eləcə də Andranikin 1918-ci il sentyabrın 4-də Zəngəzura ayaq basdığı gündən tökdüyü qanlar, onun məqsədi, hərəkət planları barədə qəza rəisi Məlik Namazəliyevin Gəncə, ardınca da Bakıya göndərdiyi onlarla məktub, teleqram da Milli Şuranı, AXC hökumətini lazımi zamanda qətiyyət, siyasi iradə, cəsarətli hərəkətə keçməyə sövq edə, inandıra bilmədi. Hələ üstəlik 1918-ci ilin qanlı mart qırğınlarından sonra da, hətta Nuru paşa komandanlığında Bakının işğaldan azad edilməsindən sonra belə ermənilərin həyasızlıqla AXC-nin Bakıdakı hökumət strukturlarında möhkəmlənmək, parlamentdə daha çox yer tutmaq səylərinə lazımi cavab verilmədi, sanki heç nə olmamış kimi ermənilərin Bakıda yenidən qol-qanad açmalarına imkan yaradıldı. AXC Parlamentində erməni fraksiyası 5, Daşnaksütyun fraksiyası 7 deputatla təmsil olunurdu [240]. Erməni siyasilərinin və silahlı quldur dəstələrinin əsas ideya, maddi təminatçılarından biri Bakıda yaşayan, mart 133 qırğınlarının, Nuru paşa qoşunlarına qarşı müqavimətin təşkilatçılarından, daha sonra Paris sülh konfransında Azərbaycan əleyhinə mübarizəsini davam etdirən general Baqratuni də həmin dövrdə Bakıda mənfur fəaliyyətini sərbəstcə davam etdirirdi [244]. 1919-cu ilin iyulunda Zəngəzurda böyük potensiala malik erməni-daşnak nizami qoşun hissələri mövcud idi. Onlar Qızılboğaz keçidi vasitəsilə Ermənistan hökuməti ilə əlaqə saxlayırdılar. 1919- cu ilin oktyabrında Zəngəzurun gəlmə erməni əhalisini azərbaycanlılara və Azərbaycan Hökumətinə qarşı qaldırmaq üçün buraya xüsusi təxribat qrupları göndərilmişdi. Zəngəzura Ermənistandan yeni nizami qoşun hissələrinin göndərilməsi planlaşdırılırdı. Bölgədə Ermənistan hökumətinin silahlı qüvvələrinin iştirakı ilə AXC-yə qarşı hazırlanan qiyamın qarşısını almaq, ölkənin ərazi bütövlüyünü təmin etmək və əhalini qırğınlardan qorumaq üçün Azərbaycan hökuməti onun öz torpağı olan bu qəzaya qoşun dəstəsinin göndərilməsini qərara aldı. Bu məqsədlə Hərbi nazirlik 1919-cu il oktyabrın 30-da “Zəngəzur ekspedisiyası” adlanan xüsusi dəstə yaratdı. Dəstənin rəhbəri 1-ci piyada diviziyasınm komandiri, general-mayor Cavad bəy Şıxlinski idi. Dəstə iki qrupdan ibarət idi. Birinci dəstədən ibarət qrupa general-mayor Davud bəy Yadigarov, sağ və sol dəstələrdən ibarət ikinci qrupa isə polkovnik Levestam komandirlik edirdi. Birinci dəstə tərkibinə görə daha böyük idi və qarşıya qoyulan vəzifələrin yerinə yetirilməsində əsas zərbə qüvvəsi kimi nəzərdə tutulmuşdu. Onun tərkibinə 2-ci Zaqatala piyada alayının bir taboru və 8 pulemyotu, 2-ci Qarabağ süvari alayının 4 bölüyü və 4 pulemyotu, 3-cü Şəki süvari alayından 2,5 bölük və 2 pulemyot, 2-ci dağ-topçu diviziyasından iki topu olan 4-cü batareya daxil idi. Bütövlükdə, dəstədə 1 tabor, 6,5 bölük süvari, 14 pulemyot və 2 top var idi. Dəstə oktyabrın 30-da ilkin mövqelər istiqamətində Xankəndidən Zəngəzura doğru hərəkətə başladı. Müxtəlif istiqamətlərlə hərəkət edən birinci, habelə sağ və sol dəstələr qəza mərkəzi Gorusa bitişik Dığ yaşayış məntəqəsinə doğru irəliləməli idilər. Dığın erməni silahlı qüvvələrindən təmizlənməsi həm Qarabağa aparan strateji 134 yolu, həm də bölgəni nəzarət altında saxlamaq üçün böyük əhəmiyyətə malik idi. Birinci dəstə Dığa doğru şimaldan hərəkət etməli idi. Zəngəzur dəstəsinin rəisi general-mayor C.Şıxlinskinin əmrinə əsasən, Birinci dəstə noyabrın 3-də hücuma başlamalı, dəstənin piyada bölmələri 2 ədəd topla Sultan-kənd, süvari bölmələri isə Sadınlar kəndi istiqamətində irəliləməli və orada döyüşqabağı mövqe tutmalı idi. Hücum zamanı dəstənin sağdan mühafizəsi Sultan bəy Sultanovun rəhbərliyi ilə yerli partizanlara tapşırıldı. Noyabrın 4-nə keçən gecə yerli partizanlar Keçəldağ strateji yüksəkliyini tutub, orada möhkəmlənməli, sonra isə hərbi hissə və bölmələr hücuma qoşulmalı idilər. Bölgədə azərbaycanlıları sıxışdırmağa çalışan ermənilər də bu döyüşə ciddi hazırlaşmışdılar. Onların Dığ və Gorus ətrafında 6 minədək canlı qüvvəsi, 4 qaubitsası və 2 ədəd topu var idi. Atəşlərin dəqiq və dağıdıcı olması göstərirdi ki, topçular təcrübəli zabitlərdirlər. Süvari qoşunları ən azı 3 bölükdən ibarət idi. Dığ istiqamətində aparılan döyüşlər Azərbaycan qoşun hissələrinin uğuru ilə başlasa da, onu əldə saxlamaq mümkün olmadı. Düşmən qüvvələrinin çoxluğu və onların dağ şəraitinin imkanlarından səmərəli istifadə etmələri, təminat məsələlərinin vaxtında həll olunmaması, irəli getmək üçün ərazidə münasib yolların olmaması və onların çoxunun Andranikin dəstəsi tərəfindən dağıdılması Azərbaycan qoşun hissələrinin hücumunu səngitdi. Ona görə də noyabrın 3-dən 7-dək Dığ istiqamətində aparılan döyüşlərdə AXC ordusunun qoşun bölmələri qarşıya qoyulan vəzifələri yerinə yetirmədən ilkin mövqeyə qayıtmalı oldular. General C.Şıxlinski döyüşün nəticələri ilə bağlı hərbi nazirə göndərdiyi raportunda əminliklə bildirirdi ki, Zəngəzur dəstəsinə əlavə olaraq üç taborlu bir piyada alayını verilməsi ilə döyüş tapşırığını uğurla yerinə yetirmək mümkündür. Lakin Zəngəzur ekspedisiyası qarşıya qoyulan vəzifəni yerinə yetirmədi, hərbi əməliyyat başa çatdırılmadı. [252]. Əməliyyatın gedişində özünümüdafiə dəstələri mərdliklə vuruşsalar da nizami erməni hərbi hissələrinin qarşısında duruş gətirmək üçün mümkün deyildi. Ermənilər həmin soyuq noyabr Yüklə 2,28 Mb. Dostları ilə paylaş:
|