Alisher Navoiy--tilshunos

Alisher Navoiy--tilshunos

(1441-1501)

Alisher Navoiy o‘zigacha bo‘lgan turkiygo‘y shoirlarni hurmat bilan eslar ekan,forsiy shoirlar qarshisiga chiqadigan,ular dadil bellasha oladigan yolg‘iz Mavlono Lutfiy dan o‘zga shoir yo‘qligidan afsuslanadi.

Turk nazmida chu tortib men alam,

Ayladim ul mamlakatni yakqalam.

Navoiyning o‘zbek adabiy tili ravnaqi uchun olib borgan kurashini Husayn Boyqaro doimo rag‘batlantirib turgan.

"Muhokamat ul-lug’atayn"-"Ikki til muhokamasi" 1499-yil-tilshunoslikka oid asarlaridan biri.Asarda o‘zbek tilining boyligini,o‘sha zamonning adabiy tillari qatoridan o‘rin olishga qodir ekanligini ilmiy isbotlaydi.

Alisher Navoiy
Til va nutq
Gumbolt
Ferdinand de Sossyur

"Muhokamat ul-lug’atayn"asarida:

SO‘Z
DUR
Durning o‘rni -dengiz,
So‘zning o‘rni -ko‘ngil(xotira).

Shakl va ma'no

Ma'lum ma'no turli shakllarda namoyish bo‘ladi,biri orqali o‘lik badanga tiriklik bag‘ishlash,ikkinchisi orqali esa tirik tanga zahri halokat yetkazish mumkin.
Insonni so‘z ayladi judo hayvondin,
Bilkim,guhari sharifroq yo‘q ondin.
Alisher Navoiy-chog‘ishtirma (kontrastiv) lingvistikaning otasi

Dunyo tillaridan 3tasi (forsiy,hind,turkiy) asl va mo‘tabar bo‘lib,ularning vujudga kelishi Nuh payg‘ambarning o‘g‘illari:Yofas(turkiy),Som(forsiy) va Hom (hind) bilan bog‘liq deb hisoblaydi.

FONETIK QARASHLARI
ي- to‘rt fonema
و -to‘rt fonema
biz--birinchi shaxs ko‘plik olmoshi
bi:z-- bigiz
Õt-olov
Öt-harakat
LEKSIK QARASHLARI
Forsiy tilida bo‘lmagan 100 ta fe'lni keltiradi:aldamoq,aylanmoq, ovunmoq,qiynamoqda,qo‘zg‘almoq va boshqalar.
Yig‘lamsiramoq,ingramoq,singramoq,o‘kurmak,inchkirmoq,yig‘lamoq
Turklar:
Forslar:
yemoq,ichmoq
hurdani
og‘a-ini
birodar
Qush(76)
murg‘obi
SO‘Z YASALISHI BO‘YICHA QARASHLARI
-chi--- qushchi, tamg‘achi, kemachi,yo‘rg‘achi
-vul ---qarovul,yasovul, bakovul
-l---qahol,yasol, tunqol,sevarg‘ol

Alisher Navoiy tilshunoslikning bir qator sohalari fonetika,morfemika,so‘z yasalishi, morfologiya,sintaksis kabi masalalari yuzasidan qimmatli fikrlarni bayon qilgan.

E'tiboringiz uchun rahmat!