Baki un iversitetiNİn xəBƏRLƏRİ №1 Humanitar elml
Yüklə 131,3 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Açar sözl ər
- К ИСТОРИИ КРЫМА Т.Ш.БАХШАЛИЕВ РЕЗЮМЕ
- ON THE CRIMEAN HISTORY T.Sh.BAKHSHALIYEV SUMMARY
| BAKI UN İVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ №1 Humanitar elml ər seriyası 2015 UOT 94 (470) KRIMIN TARİXİNƏ DAİR T.Ş.BAXŞƏLİYEV Bakı Dövlət Universiteti t baxşhaliyev @ inbox.ru
əqalə sahillərini Qara və Azov dənizlərinin suları yuyan Krım yarımadasının tarixinə i şıq tutmaq məqsədilə qələmə alınıb. Faktlar təsdiq edir ki, Krım yarımadasının ilk sakinləri yunan koloniyaçıları, sonradan tavrlar adı ilə tanınan kimmerilər və skiflər olmuşlar. Yeni feodal münasib ətlərinin yarandığı dövrdə isə Krım Bizans imperiyasının tərkibinə daxil edilmişdir. Krım yarımadasında yerləşən ilk türk tayfaları VII-X əsrlərdə Şərqi Avropada mövcud olan türk X əzər xaqanlığını təmsil edirdi. Qızıl Ordu, Krım xanlığı dövründə Krım yarımadası tamamilə türkləşərək türk qövmlərinin yurduna çevrilmişdir. Türklərin məskun- laşdığı Krım torpaqları çar Rusiyasının işğalçılıq siyasəti nəticəsində onların əlinə keçdi. Krım yarımadasından Türkiyə və Orta Asiyaya köç etməyə zorlanan Krım türklərinin ana yurduna çoxlu sayda rus, ukraynalı və başqa köçmən xalqlar yerləşdirilmişdi. Nəticədə, 1954-cü ildə Sovet r əhbərliyi tərəfindən Ukraynaya verilən Krım 2014-cü ildə Rusiyaya ilhaq edilərək Federasiyanın inzibati ərazisinə daxil edildi. Açar sözl ər: yunanlar, Bizans, skiflər, slavyanlar, Qızıl Ordu, Krım xanlığı, Krım türkl
əri, rus-türk müharibələri
C ənubi Avropada yerləşən Krım yarımadasının sahillərin Qara və Azov d ənizinin suları yuyur, materiklə isə Perekop bərzəxi ilə birləşir. Krımın Qara v ə Azov dənizi sahilləri girintili və çıxıntılı olduğundan gəmiçilik üçün əlve- rişli idi. Mahir gəmiqayıran olan yunanlar ticarətlə məşğul olmaq məqsədilə Qara d
əniz sahillərində özlərinə yeni daimi məskənlər – koloniyalar salırdılar. E. ə. VIII-VI əsrlərdə Qara və Azov dənizlərinin sahillərinin əhatə etdiyi Krım yarımadasında yunan koloniyaları meydana gəlmişdir. Ticarətlə məşğul olan s
ənətkar və tacirlər, torpaq payı olmayan kəndlilər, öz yerlərindən qaçmağa məcbur olan insanlar koloniyaların sakinləri idi. Müstəqil şəhər – dövl ət olan hər bir koloniyanın öz hökmdarı, qoşunu, xəzinəsi və pulu var idi. Krım yarımadasında yerləşən Pantikapey (İndiki Kerç), Xersones (Sevastopol yaxınlığında), Feodosiya və başqaları böyük şəhər koloniyalar idi. Şəhərlərin ətrafında isə yerli tayfaların yaşayış məskənləri yerləşirdi. Zaman-zaman şəhər koloniyaların əhalisi tədricən qonşu tayfaların insanları ilə qaynayıb-qarışırdı.
96
Assuriya m ənbələrinə əsasən Avropanın cənubi-şərqinin düzənlik hissə- sind ə yaşayan kimmerilər eramızdan əvvəl VIII-VII əsrlərdə Kiçik Asiyaya soxularaq m əğlubiyyətə uğramışlar. Sonradan tarix səhnəsindən yoxa çıxan kimmeril ərin bir hissəsi Krımda qalmış və tavrlar adı ilə tanınmışdır. Herodota gör ə kimmeriləri e.ə. VII əsr və VI əsrin sonunda tayfa ittifaqında birləşən skiflər sıxışdırıb aradan çıxarmışlar (4, 190). Zaman keçdikc ə skiflər şəhər koloniyaları üzərinə də hücumlar təşkil edirdil
ər. Xersones üzərinə edilən hücumlar xüsusilə amansız idi. Belə olan halda,
şəhər koloniyaları Bospor çarlığının müdafiəsinə sığınmağa məcbur oldular, sonra is ə Romaya tabe oldular. E.ə. 480-ci ildə yaranan Bospor çarlı- ğına bütün Kerç yarımadası, Azov dənizinin şimal-şərq, şərq hissəsindəki və Kubanboyu torpaqlar daxil idi. E. ə. I əsrdə Bospor çarlığı Romaya boyun əydi v ə onun köməyi ilə Xersonesi özünə tabe etdi. Sarmatların, qotların və hunların hücumları altında IV əsrdə Bospor çarlığı darmadağın edildi. Şəhər koloniyalar isə əsasən viran qoyuldu və t ənəzzülə uğradılar. Eramızdan əvvəl III əsrdə Krımda mərkəzi Neapol olan (Simferopol rayonu) güclü skif quldar dövl əti yaranmışdı (8, 12). Arxeoloqların sikif Neapolunda apardığı qazıntı işləri zamanı çoxlu taxıl ehtiyatı aşkar edilmişdi. Əkinçi sikiflər dünyada ən yaxşı buğda yetişdirirdilər. Sikif torpaqlarında bec ərilən taxıl Yunanıstana ixrac edilirdi. Herodota görə «onlar özləri üçün deyil, satmaq üçün taxıl əkirdilər» (4, 191). Xalqların böyük köçü, daxili çəkişmə və ziddiyyətlər sayəsində quldarlıq quruluşu tənəzzülə uğrayaraq öz yerini yeni feodal qayda – qanunlarına verirdi. Yeni feodal münasib ətlərinin meydana gəlib formalaşdığı Bizans imperiyasının t ərkibinə Krım, o cümlədən Qara dəniz sahillərində bir sıra torpaqlar daxil idi. V əsrin sonu – VI əsrin əvvəllərindən başlayaraq slavyanların mütəmadi şəkildə Bizans imperiyasının hüdudlarına hücumları başlanır. Ruslar IX əsrin əvvəllərində Bizans imperiyasının Krımdakı mülkü olan Xersona və Qara d ənizin cənub sahillərinə hücum edirdilər. Bu hücumlar nəticəsində Bizans ruslar il ə ticarət müqaviləsi bağlamağa məcbur olur. X əsrin birinci yarısında bizanslılarla «Varyaqlardan yunanlara gedən böyük yol» vasitəsi ilə sıx ticarət əlaqələri başlandı (6, 10). Q ədim Rus dövləti Bizans imperiyasının siyasi işlərinə də nüfuz etmişdir. Bel ə ki, Kiçik Asiya əyanları Bizans imperatoru II Vasiliyə qarşı qiyamı vaxtı knyaz Vladimir imperatorun bacısı Anna ilə evlənməsi şərti ilə onun köməyinə rus d əstəsi göndərdi. Qiyam yatırıldıqdan sonra II Vasili şərti yerinə yetirmə- diyin ə görə Vladimir Krımda Xersonu mühasirə edib tutdu və şəhəri 989-cu ild ə Anna ilə evləndikdən sonra Bizansa qaytardı (9,156). Krım yarımadasının bir hissəsi isə VII-X əsrlərdə Şərqi Avropada mövcud olan türk dövl ətlərindən biri Xəzər xaqanlığına tabe idi. IX əsrin ikinci yarısında şərq slavyanlarının bir çox tayfaları xəzərlərə tabe olmuş, onlara bac bel ə vermişlər. 97
965-ci ild ə Kiyev knyazı Svyatoslav Xəzər ölkəsinə hücum etdi, xaqanlıq dağıldı. Xəzərlərin bir hissəsi Krım yarımadasına çəkildi. Bundan sonra Svyatoslav Bizansın Krım əyalətinə hücum etdi. Lakin yunanlar onun yanına nümayəndələr göndərərək çoxlu qızıl müqabilində Krıma deyil, Dunay Bolqarıstanına hücum etməyi xahiş etdilər. 967-ci ildə Bizansla anlaşan Svyatoslav böyük qoşunla Dunay ətrafında hücuma keçərək Bolqa- rıstanı məğlub etdi. Dunaydan Kerçə kimi olan Qara dəniz sahilləri Krım istisna olmaqla Rusa keçdi. T əsadüfü deyil ki, IX-XI əsrlərdə Qara dənizi Rus d ənizi adlandırırdılar. 1220-ci ild ə monqol sərkərdələri Cəbə və Subutayın başçılığı altında qoşunlar Dərbənddən keçərək qıpçaqları və alanları məğlub edərək Krıma soxuldular v ə Sudak qalasına çatdılar. Monqollar bu yerləri talan edib əhalinin bir hiss əsini qırdılar. Şərqi Avropaya monqolların birinci yürüşü kəşfiyyat xarakteri daşıdığı üçün onlar sonra Şərqə çəkildilər. On üç ild ən sonra monqol ordusu Çingizxanın nəvəsi Batının başçılığı ilə Rus dövl
ətinin hüdudlarına daxil olaraq Avropaya basqın etdi. Rus dövl ətinin dörd illik müqaviməti monqolların qüvvəsini zəiflətdi və onların Avropanı fəth etmək planlarını pozdu. Başqa bir tərəfdən Rus dövlə- tinin işğal edilməsi də başa çatmadı, Şimali Qafqazın, Zaqafqaziyanın, Krımın xalqları monqol işğalına qarşı mübarizəsini davam etdirirdilər. Rus dövləti isə rus
knyazlarının simasında öz müstəqilliyini nisbətən saxlayırdı və monqollara x ərac verən asılı bir ölkə idi. XIII əsrin 40-cı illərində monqol hücumları sayəsində yeni bir türk dövl əti – Qızıl Ordu dövləti meydana gəldi. Qızıl Ordu dövlətinin tərkibinə Dnestrd ən tutmuş, Qərbi Sibirə kimi olan torpaqlar, Şimali Xarəzm və Ürgənc şəhəri ilə birlikdə Sır-Dəryanın aşağı axarları, cənubda isə Krım və Qavqaz daxil idi. Cuçi Ulusunun t əşkil etdiyi Qızıl Ordu qoşununun əsas hissəsini türk tayfalarından ibarət olan dəstələr təşkil edirdi. Əhalisi 922-ci ildən müsəlman olan Qızıl Ordu Batının kiçik qardaşı Bərkə xanın (1255-1266) müsəlmanlığı q əbul etməsilə Türk – İslam dövləti durumuna gəlmişdir. Bərkə xanın hakimiyy əti dövründə Böyük Xaqanlıqdan ayrıldığını elan edən xan hətta müst əqil bir dövlət kimi hərəkət edərək öz adına sikkə belə kəsdirmişdir. Özb ək Xanın (1313-1342) zamanında İslam dini daha da güclənərək rəsmi din halına gəlmişdi. Dövlətin mərkəzi olan Saray şəhəri digər islam ölkələri kimi m əscid, mədrəsə, təkkələrlə bəzəndi, hökmdar sarayında alimlər, şeyxlər, seyidl ər və xocalar önə çıxdı, mədrəsələr və məktəblər açıldı. Məşhur İslam aliml ərindən Kütbəttin-üz-Razi, Şeyx Sadəttin Təftəzi və başqaları Canibek Xan (1340-1357) dövründ ə Saray şəhərində qalırdı (10, 404). Qızıl Ordunun XIII-XIV yüzilliklərdə siyasi, iqtisadi və mədəni cəhətdən t əkcə Şərqi Avropada deyil, ümumiyyətlə, Türk dünyasının qabaqcıl ölkə- l ərindən biri olduğu şübhəsizdir. Qızıl Ordu dövlətində iri feodal və köçmə əyanlar arasında baş verən daxili ç əkişmələr onun qüdrətini sarsıtdı. Bundan yararlanan rus knyazları
98 1380-ci ild ə Dmitrii Donskoyun rəhbərliyi ilə Kilikovo çölündə Qızıl Ordu xanı Mamayı məğlub etdilər. XIV
əsrin sonlarında Qızıl Ordu dövlətinin Şərq vilayətləri Əmir Teymu- run
əlinə keçdi. 1480-ci ildə isə «Uqra hadisəsi»ndən sonra rus torpaqlarının Qızıl Ordudan 240 illik vassal asılılığı sona yetdi. XVI əsrin əvvəllərində feodal p ərakəndəliyi və daxili çəkişmələr nəticəsində Qızıl Ordu dövləti dağıldı v ə onun ərazilərində yeni türk dövlətləri, o cümlədən Krım xanlığı meydana g əldi.
Krım xanlığının əhalisi xəzər, qıpçaq, kuman və oğuz türklərindən ibarət olub
Krım türkləri adı ilə tanınır. Krım xanlığının qurucusu Hacı Gəray hesab olunur v
ə onun adına kəsilən qədim sikkə 1441-1442-ci il tarixinə aiddir. İstanbulun fəthindən sonra boğazlara və Qara dənizə hakim olan Osman- lılarla ittifaq bağlayan Hacı Gəray 1454-cü ildə Osmanlı-Krım birgə qoşunu ilə Kiyevi mühasir əyə aldı. Kiyev knyazı Osmanlı sultanına və Krım xanına illik vergi verm əyə razı oldu. 1466-
cı ildə Hacı Gərayın ölümündən sonra oğulları arasında taxt-tac uğrunda mübarizə başladı. Uzun müddət taxt uğrunda mübarizə aparan Nurdevl ət ilə Mənqli Gəray gah Kiyevə, gah da İstanbula sığınaraq sonda 1478-ci ild ə Mənqili Gərayın üçüncü dəfə hakimiyyətə gəlməsi ilə qurtardı. Onun hakimiyy əti illərində (1478-1514) Krım xanlığı Osmanlı dövlətinin vassalı olaraq yürüşlərdə iştirak edir və siyasi işlərə belə qarışırdı. Belə ki, Yavuz S
əlimin qaynatası olan Mənqli Gəray hətta onun Osmanlı taxtına keçm
əsinə öz qoşunları ilə kömək etdi. 1502-ci ild ə Krım xanı Mənqli Gəray Qızıl Ordu xanlığına son zərbəni vuraraq onun m ərkəzi Saray şəhərini dağıtdı. Bununla da Krım xanlığının Moskva il ə ittifaq siyasəti sonna yetdi, çünki hər iki dövlət Qızıl Ordu tor- paqlarına sahib olmaq istəyirdilər. Krım xanı Məhəmməd Gəray (1514-1523) zaman-zaman Moskva knyazlığı üzərinə basqınlar təşkil edərək şəhərin ətrafını atəşə vermişdir. 1571-ci ild ə Krım xanının qoşunları Dövlət Gəray xanın başçılığı altında rus torpaqlarına hücum edərək Moskvaya çatdı. Bu hücum zamanı ölkə talan edilib soyuldu, on minl ərlə rus əhalisi məhv edildi və əsir alındı. Krımlılar yalnız şimalda rus knyazlarına qarşı deyil, İran və Macarıstan c əbhələrində də Osmanlılarla birlikdə daha tez-tez hücumlar təşkil edirdilər. Xüsusil ə, 1578-1606-cı illərdə Osmanlıların İran və Avstriya ilə apardığı müharib ələrdə Krım ordusu yaxından iştirak edirdi. XVII əsrin birinci yarısında Osmanlı imperatorluğunun daxili çəkişmələri Krımda da öz təsirini göstərdi. Bu çəkişmələrdən istifadə edən Şimaldakı kazaklar Osmanlı və Krım torpaqlarına basqınlar təşkil etməyə başladılar. 1654-cü ild ə onlar Sinopu yandırdılar, 1612-ci ildə Ahyoliyi və 1625-ci ildə İstanbul boğazında Yeniköyü talan etdilər. Sonda 1637-ci ildə Osmanlı və Krım qoşunlarını məğlub edərək Azov qalasını tutaraq beş il öz əllərində saxladılar.
99
Krım xanı III İslam Gəray (1644-1654) Osmanlılarla birlikdə Şimal düşmənlərinə qarşı uğurlu mübarizə aparmışdı. O, 1644-1647-ci illərdə Rus və Kazaklara qarşı dörd böyük yürüş etmişdir. Lakin 1684-cü ild ə ruslar Avropada qurulan Müqəddəs ittifaqa daxil olaraq Krıma və Azov qalasına basqınlar etməyə başladılar. Beləliklə, bu tarixd ən etibarən rus çarları Krım və Qara dəniz, Qafqaz və Balkanlara istilaçı hücumlar edirdil ər.
Rus qoşunları ilk dəfə 1736-cı ildə Krım yarımadasını istila edərək Bax- asarayı yandırdılar, 2000 xan sarayı kül oldu, o cümlədən Səlim Gərayın qurduğu z əngin kitabxana məhv edildi. 1737-1738-ci illərdə ruslar təkrar gələrək soyğun və talan işlərini davam etdirdilər və Prutda geri verdikləri Azov qalasını təkrar ələ keçirdil ər. Bununla da Krım torpaqları yeni istilalar üçün açıq qaldı. Bel əliklə, kazaklar Qara dəniz sahillərindəki Krım şəhərlərini qorxu iç ərisində saxlayır, Moskva isə bu yerlərdə möhkəmlənmək üçün yeni qalalar inşa edirdi. Rusiyanın hərəkətləri 1768-1774-cü il Türkiyə ilə müharibəyə səbəb oldu. Osmanlı padişahı tərəfindən Rusiyaya müharibə elan edilməsinin ardından 1769-cu ild ə Krım türkləri Gəray xanın başçılığı ilə Bessarabiyadan Rusiyanın c ənub ucqarlarına müvəffəqiyyətli basqın etdi. Lakin ölkənin içərilərinə düş- m ək mümkün olmadı. 1770-ci ildə hücuma keçən rus ordusu Budcaqı, 1771-ci ild ə isə Krım yarımadasını istila etdilər. Krım xanı III Gəray güclə canını qur- tarıb İstanbula sığındı. 1772-ci ildə Rus işğalı altında toplanan qurultayda Sahib G
əray Krımın müstəqil xanı seçildi. 1774-cü il 21 iyulda imzalanmış Kiçik Qaynarca sülh müqaviləsinin 3-cü madd
əsinə əsasən Krım, Kuban, Yedisan, Camboyluk və Yedicək tatar xalqları s ərbəst və müstəqil elan edildilər. Bu xalqlar öz razılığı ilə Çingiz sülaləsindən seçil ən xanların hakimiyyəti altında öz qanun və adətlərinə görə idarə olunmalı idi. Öz-özl ərini idarə edən və Allahdan başqa kimsəyə tabe olmayana başqa dövl ətlər kimi münasibət görəcək tatarlar müsəlman olduğu üçün isə islamın x əlifəsi sayılan Osmanlıdan şəriətin tələb etdiyi münasibəti görməli idi. Krım yarımadası ilə Buq çayından Kuban çayınadək olan ərazidəki türklər Krım xanının idarəsi altında müstəqil elan edildi, Azov dənizindəki Yeniqala və Kerç, Qara d əniz sahilində Kinburn Rusiyaya verildi (10, 426). Kiçik Qaynarça sülhü Rusiyanı Qara dəniz dövlətinə çevirdi və cənubda onun mövqelərini daha da möhk
əmləndirdi. Bel
ə bir vəziyyətdə isə Krım xanlığının müstəqil fəaliyyət göstərməsi mümkün deyildir v ə gələcəkdə xanlığın ilhaq edilməsinə şərait yaradırdı. T əbii olaraq belə bir şəraitdə Krımdakı daxili çəkişmələr şiddətlənərək ölk ənin fəlakətə uğraması ilə yekunlaşdı. Krım xanlığının daxilində hakimiyyət uğrunda gedən mübarizədən istifad
ə edən ruslar 1777-ci ildə Kəfəyi (Feodosiya) və başqa Krım limanlarını işğal etdi. Müsəlman Krım xalqı kütləvi surətdə Türkiyəyə qaçdı. Ruslar onların yerinə 75000 nəfər mühacir yerləşdirdi. Bu dövrdə Krım yarımadasının
100 əhalisi təxminən yarım milyon nəfərə çatırdı (10, 427). 1783-cü il aprelin 8-d ə general Patyomkinin komandanlığı altında rus qoşunları Krıma daxil olaraq qadın, uşaq demədən 30000 Krımlını qətl etdi və xanlığı Rus çarliğinin bir vilayətinə çevirdi. Rusiya ilə yeni bir müharibə aparmaq gücünd ə olmayan Osmanlı dövləti 1784-cü ildə imzaladığı sazişlə Krım, Taman və Kubanın Rusiyaya ilhaq edilməsini tanıdı. 1787-ci ild ə II Yekaterinanın Krımı ziyarət etməsi Osmanlı dövlətini qıcıqlandırdı və Krımı ələ keçirmək üçün sultan Türkiyəsi son bir cəhd etdi. 1787-1791-ci ill ər Rusiya-Türkiyə müharibəsi başladı. Müharib
ədə məğlubiyyətə uğrayan Osmanlı imperiyası 1791-ci ildə Yassıda bağlanmış sülh müqaviləsinə əsasən Krım barəsindəki iddiasından əl ç əkdi və onun çar Rusiyası imperiyasına mənsub olmasını təsdiq etdi. Cənubi Buq çayı ilə Dnestr çayı arasındakı torpaqlar çar Rusiyasının əlinə keçdi. Qara d əniz sahillərində və Balkanlarda bir sıra yerləri tutmaq və təsir üstünlüyü uğrunda gedən mübarizə 1853-cü ilin oktyabrında Rusiya ilə Tür- kiy ə arasında müharibəyə səbəb oldu. 1854-cü ilin martında isə Qara dənizə öz eskadralarını yeridən İngiltərə və Fransa Rusiyaya müharibə elan etdi. Sentyabr a yında ingilis, fransız və türk qoşunları Yevpatoriya yaxınlığında sahilə çıxarıldı və Krımda əsas hərbi dəniz bazası olan Sevastopol üzərinə hücuma başladı. Fransız marşalı Sent – Arno öyünərək deyirdi ki, «Elə ki, mən Krım sahilin ə çıxdım Allah bizə bir neçə saat sakit hava bəxş edər ki, əlbəttə mən Sevastopol v ə Krıma sahib olum» (5, 187-188). Lakin 11 aydan çox bir vaxt ərzində Sevastopol qarnizonu müttəfiqlərin hücumlarını qəhrəmanlıqla dəf etdi. Yalnız 8 sentyabr 1855-ci il tarixində Sevastopol süqut etdi. 1855-ci ilin sen tyabrında türk qoşunlarının baş komandanı Ömər paşa Şamilin naibi Məhəmməd Əmini Qərbi Qafqaz yığma qoşununun rəisi elan ed ərək ona paşa rütbəsini və general simvollarını verdi. Şeyx Şamil isə Osmanlı muşiri (marşalı) rütbəsinə layiq görüldü. Onlar bunun müqabilində soltana sadiqlik nümayiş etdirərək öz dəstələri ilə birlikdə Ömər paşanın qoşunlarına hərbi əməliyyatlarda kömək etməli idilər. Lakin müttəfiqlərin Qafqaz dağlılarını müharibə gedişində hərbi əməliyyatlara cəlb etmək səyləri dem ək olar ki, uğur qazanmadı (5, 191). Krım müharibəsi 1856-cı il martın 30-da imzalanmış Paris sülhü ilə başa çatdı. Dunay çayının mənsəbi və Cənubi Bessarabiya ilə birlikdə Rusiya Qara d ənizdə hərbi donanma, sahilboyunda hərbi dəniz cəbbəxanaları saxlamaq hüququnu itirdi. Sülh şərtlərinə görə Rusiya Karsı Türkiyəyə, müttəfiqlər isə işğal etdikləri Sevastopol, Yevpatoriya və başqa şəhərləri Rusiyaya qaytardı. 1871-ci ild ə London konfransında çar Rusiyası yenidən Qara dəniz sa- hill
ərində qalalar tikmək və Qara dənizdə hərbi donanma saxlamaq hüququ aldı. Qara d
əniz sahilləri və Krım xanlığı Rusiyanın əlinə keçdikdən sonra bu ərazilərdə yaşayan türklər üçün amansız əsarət illəri başladı. Çar Rusiyasının türkl ərə qarşı tətbiq etdiyi təzyiq, təqib və ayrı-seçkilik siyasəti nəticəsində 101
Krım tatarları 1772, 1860-1863, 1874-1875, 1891-1902-ci illərdə Türkiyəyə toplu
halında köç etdilər. Çar Rusiyası dövlətinin yeritdiyi məqsədyönlü siya- s ətə uyğun olaraq 1897-ci il əhalinin siyahıyaalma məlumatına görə Krım türkl əri yarımada əhalisinin yalnız 35 faizini təşkil edirdi (188000 nəfər) (2,218). Krım yarımadasını işğal edən çar Rusiyası bu ərazilərə çoxlu sayda rus, ukrayna, alman v ə bolqar köçmənləri yerləşdirmişdi. Bu isə onu göstərir ki, çar hökum əti Krım tatarlarına qarşı müstəmləkəçilik siyasətindən əl çəkməmişdir. Rusiyada fevral inqilabı Krımda əsasən dinc yolla həyata keçdi. «Krım türkl ərinin yaratdıqları Müsəlman komitəsi 1917-ci il martın 25-də müsəl- manların I qurultayını çağırdı. Qurultay Müsəlman İcraiyyə Komitəsini təsis etdi. Burada Krımın mili-ərazi muxtariyyəti məsələsi mühüm siyasi məqsəd kimi
qarşıya qoyulurdu. Krıma köçürülmüş əhali qeyd olunan qərarların həyata keçirilm
əsinin əleyhinə idi» (7, 230). Krım türklərinin müstəqillik uğrunda apardığı mübarizəyə baxmayaraq 1920-ci il noyabr ayının 11-də Krım tamamilə sovet hakimiyyətinin əsarəti altına girdi və 1921-ci il oktyabr ayının 18-də Krım Muxtar Sovet Sosialist Respublikası elan edildi. Krım MSSR dövründə 1926-cı il əhalini siyahıyaalma məlumatına görə Krım tatarları ümumi 714.000 nəfərlik Krım əhalisinin 25 faizini təşkil edirdi. (Ruslar 42%, Ukraynalılar 10%). Lakin buna baxmayaraq krım tatarcası ikinci r əsmi dil olaraq qəbul edilir, bu dildə təhsil və mədəni tədbirlər həyata keçirilirdi (3, 262). Böyük V
ətən Müharibəsi illərində Krım yarımadası amansız döyüş s əhnələrinə şahid olmuşdur. «1941-ci ilin payızında faşist komandanlığı Krımı tutmaq m əqsədilə hərbi əməliyyata başladı. 1941-ci il sentyabrın 25-də düşmən perekop mövqeyind ə müdafiəni yararaq oktyabrın 25-də çoxlu say üstünlüyü il ə Krıma daxil oldu» (1, 107). Krımın hər qarış torpağı, Sevastopol, Kerç və başqa şəhərlərin qəhrəman müdafi
əsi uğrunda gərgin döyüşlər başladı. Krım uğrunda döyüşən Sovet qoşunlarına yerli əhali hərtərəfli köməklik göstərirdi. Lakin qüvvələr nisbəti qeyri b ərabər idi. Odur ki, böyük canlı və texniki qüvvə ilə hücuma keçən alman faşist işğalçıları Krımı zəbt etdilər. Krımda davam edən iki ildən çox alman işğalı dövründə bəzi krımlılar alman
işğalçılarına yardım etmək məqsədilə qurulan milis dəstələrinə qatıldılar. Sovet
qoşunları 1944-cü il yaz hücumu nəticəsində Krımı aldılar, mayın 9-da
axşam Sevastopol alındı. Sovet dövl əti Krıma sahib olduqdan sonra almanlarla iş birliyi quranlar t əqib edilib cəzalanmağa məruz qaldılar. Bu azmış kimi, bütün Krım xalqına düşmən damğası vurularaq 1944-cü il may ayının 18-də mal-qara nəql edilən vaqonlarda sürgün ə göndərildilər. Bu sürgündən hətta Sovet ordusunda döyüşən krımlıların ailələri və ya dağlarda almanlara qarşı döyüşən partizan d əstələrindəki Krım tatarları və onların ailələri də qurtara bilmədi. Həftələrlə 102
sür ən sürgün və sürgündən sonrakı qeyri-insani şərtlər sayəsində 238500 nəfər əhalinin 109956 nəfəri (46, 2 faizi) məhv oldu (2, 219). 1945-ci il iyunun 30-da Krım MSSR ləğv edildi və RSFSR-in bir vilay
ətinə çevrildi. Faktlardan aydın olur ki, Rusiya Krımı ilhaq edəndən sonra yerli əhali zaman-zaman represiyalara m əruz qalaraq məhv edilməyə çalışılmışdır. Ukraynanın Rusiyaya birləşdirilməsinin 300 illiyi münasibətilə 1854-cü il yanvarın 25-də Mərkəzi Komitənin birinci katibi N.Xuruşşovun təklifi ilə Krımın Rusiyadan alınaraq Ukraynanın tərkibinə keçilməsi haqqında məsələ MK- nın Rəyasət Heyətində müzakirəyə çıxarılıb və Krım Ukraynaya verilib. İ.Stalinin ölümündən sonra SSRİ-də meydana gələn mülayimləşmə şəraitində 1956-cı il aprelin 28-də Ali Sovetin Rəyasət Heyətinin qərarı ilə Krım tatarlarına ölkədə hərəkət azadlığı hüququ verilmişdir. Lakin buna baxmayaraq krımlıların çoxunun pasportu olmadığı üçün ölkə daxilində bir yerd
ən başqa bir yerə getməkdən məhrum idilər. Odur ki, Krım tatarları siyasi cəhətdən ağlanmaq və ana yurdlarına dönm
ək məqsədilə böyük bir mübarizəyə başladılar. Bütün həyatını Krım türk- l ərinin azadlıq və müstəqillik mücadiləsinə həsr etmiş krım türk millətçilərinin yaşayan əfsanəsi Mustafa Cəmil oğlunun rəhbərliyi altında krım türkləri totalitar sovet rejimi il ə uzun bir müddət mücadilə apardılar, repressiyalardan, sürgünl
ərdən keçdilər, ancaq sonunda 1967-ci il sentyabrın 5-də Krım tatarlarının haqsız yerə sürgün edildiyi haqqında bir qanun elan olundu. Bu qanun əsasında 1968-1969-cu illərdə 5-6 minə kimi Krım Tatarı krıma döndü. Lakin çox böyük ç ətinliklərlə qarşılaşan bu adamların bir qismi öz ana yurdlarından zorla geri göndərildi. Krım Tatarları öz ana yurdları olan Krıma yerləşdikdən sonra «Krım Tatarlarının Milli Hərəkət Təşkilatı»nın rəhbərliyi ilə rəngarəng siyasi, sosial v ə mədəni tədbirlər həyata keçirdilər. Bunlardan ən əhəmiyyətlisi 1991-ci il martın 18-23-də Simferopol ( Ağməcid) şəhərində təşkil edilən «millətlərarası İsmayıl Qaspirallı» konfransı v ə «II Krım Milli Qurultayı» idi. MDB-nin müxtəlif bölgələrindən gələn Krım tatarlarının 250 təmsilçisinin qatıldığı qurultay Mustafa Əbdülcəmil Krımoğlu başda olmaqla 33 nəfərdən ibarət Krım Tatar Milli Məclisini seçdi. Beləliklə, Krım tatarları qeyri-rəsmi olsa da, öz hüquqlarını qorumaq məqsədilə Milli M əclisə sahib oldular. Sürgün n əticəsində Orta Asiya respublikalarında, əsasən də Özbəkistanda yaşayan Krım tatarları yavaş-yavaş olsa da öz ana vətənləri olan Krıma dönür v ə yaxud da bu arzu ilə yaşayırlar. Maddi imkan, mənzil və iş yeri çətinlikləri bu işi xeyli mürəkkəbləşdirir. 1991-ci ilin dekabrında SSRİ dağıldıqdan sonra krım tatarlarının (türk- l ərinin) vəziyyəti bir qədər yaxşılaşdı, onlar Ukraynanın tərkibində muxtar respublikanın bərpasına nail oldular. Lakin məlum səbəblərdən krım türkləri əhalinin azlıq hissəsini təşkil etdiyi üçün bu milli deyil ərazi muxtariyyəti idi.
103
Krım zaman-zaman Ukrayna ilə Rusiya arasında bir çəkişmə məsələsi olaraq n
əticədə Krımın Rusiya tərəfindən ilhaq edilməsi ilə başa çatdı. Q ərblə Rusiya arasında qalan Ukraynada vəziyyətin pisləşməsindən istifad ə edən qüvvələr təcili olaraq Krımın Rusiyaya ilhaq edilməsi məsələsini günd əmə gətirdilər. Krım yarımadasında Rusiya – Ukrayna ikili vətəndaşlığı olan rus əksəriyyəti yaşayır. Sevastopolda isə Rusiyanın hərbi dəniz bazası var v ə burada 2042-ci ilə qədər qalmaq hüququna malikdir. Ukraynada etiraz aksiyaları hakimiyyətin Avropa ittifaqı ilə assosiativ razılaşmadan imtina etməsinə qarşı başlasa da, hərəkat istiqamətini tez bir zamanda korrupsiya v ə insan hüquqlarının pozulmasına qarşı yönəldi. 2013-cü il
noyabrın 30-dan dekabrın 1-nə keçən gecə dinc aksiya iştirakçılarını dağıt- maq c
əhdi hakimiyyətə baha başa gəldi və ölkədə faktiki olaraq durum n əzarətdən çıxdı. Yüz minlər Azadlıq Meydanında iqtidarın istefasını tələb edir. Ukrayna prezidenti Viktor Yanukoviç paytaxt Kiyevd ən qaçmağa məcbur oldu. Çar yaşayışı ilə seçilən Viktor Yanukoviçin devrilməsi Rusiya prezidenti V.Putin üçün böyük z ərbə oldu. Putin böyüklüyünə görə, ikinci slavyan ölk əsində rəhbərliyə gələn yeni hakimiyyətin Avropa İttifaqının yanında yer alacağından ehtiyat edirdi. Odur ki, Rusiya rusdilli əhalinin əksəriyyət təşkil etdiyi regionlarda, o cüml
ədən Krımda yeni hakimiyyətə qarşı müxalifəti dəstəkləməyə başladı. İlk növbədə martın 16-da Krımın statusu haqqında referendum keçirildi. Referendumda iştirak etmiş seçicilərin 96 faizindən çoxu Krım Muxtar Respublikasının Rusiyanın tərkibinə daxil olmasının lehinə səs verdi. Rusiya prezidenti Vladimir Putin 2014-cü il martın 18-də Krım Res- publikasının Rusiya Federasiyası tərkibinə daxil edilməsi haqqında müqa- vil ənin imzalanması barədə sərəncam verdi. Bunun ardınca Dövlət Duması və Federasiya Şurası Ukraynanın Krım Muxtar Respublikasının Rusiyaya birləş- dirilm əsinə dair qərar qəbul edərək yarımadanı Krım Respublikası olaraq federasiyanın inzibati ərazisinə daxil etdilər. Bel
əliklə, Rusiya 1994-cü ildə Ukraynanın təhlükəsizliyi ilə bağlı Bu- dapeşt Memorandumunu imzalasa da atdığı addımlarla bu prinsipləri pozaraq, beyn əlxalq hüquqa zidd olaraq Ukraynanın daxili işlərinə müdaxilə edib və anneksiya (ilhaq) siyas ətini həyata keçirib. Q ərblə Rusiyanın Krım yarımadası üstündə yaranan qarşıdurması Krımın daxilind ə vəziyyəti xeyli dərəcədə kəskinləşdirib. Belə ki, yarımadada yaşayan ruslar RF-y ə birləşməyə, ukraynalılar və tatarları isə Ukraynanın tərkibində qalmağa üstünlük verdikləri üçün onların arasında ziddiyyətlər daha da d ərinləşib. Qorxu içərisində qalan mili azlıqlar isə artıq Krımdan köç etməyə başlayırlar. Faktlar t əsdiq edir ki, Krım yarımadasının ən qədim və köklü sakinləri tatar türkl əri olmuşdur. Buna baxmayaraq Krımla bağlı qəbul edilən sənədlərdə tatar türkl ərinin öz müqəddəratını təyin etmək hüquqlarını görməməzlikdən g ələrək onların mənafeyi nəzərə alınmamışdır. 104
Odur ki, g ələcəkdə Krım yarımadasının müqəddəratının həll edilməsi m əsələsi aktual olaraq qalır, bu məsələdə yarımadanın qədim və köklü milləti olan Krımın çoxəsirlik tarixində dərin iz buraxmış tatar türklərinin haqları n əzərə alınmalıdır. ƏDƏBİYYAT 1.
Битва за Кавказ. (Составители А.А.Гритченко, А.М.Бахышов). Баку: Вэтэн, 2013, 792 с.
2.
Devlet Nadir. Çağdaş Türk dünyası. Istanbul: Marmara Universitesi Yayınları. 1989, 327 s. 3.
Devlet Nadir. Çağdaş Türklər. Istanbul: Çağ Yayınları, 1993, 607 s. 4.
Геродот. История. В девяти книгах. Ленинград: Наука, 1972, 599 с. 5.
История Народов Северного Кавказа (конец XVIII в. – 1917 г.) Ответ. ред. акад.А.Л.Нарочницкий. М.: Наука, 1988, 659 с. 6.
Кацва Л.А. История Отечества. М.: АСТ – Пресс книга. 2014, 848 с. 7.
Mehdiyeva N.C. Türk xalqlarının tarixi. Yeni dövr (XIX – XX əsrin əvvəlləri). Dərslik. Bakı, 2003, 330 s. 8.
М.: Проспект. 2006, 528 с. 9.
Orta əsrlər tarixi. 2 cilddə. I c. (S.D.Skazkinin və b. redaktəsi ilə) Bakı: Maarif, 1988, 528 s. 10.
yayınları. 1992, 544 s.
Т.Ш.БАХШАЛИЕВ РЕЗЮМЕ В статье детально освещается история Крымского полуострова, который омывает- ся Чёрным и Азовским морями. Факты утверждают, что в крымском полуострове с древнейших времен появились греческие колониолисты, киммерийцы (тавры) и скифы. Во время формирования феодальных отношений Крым принадлежал Византийской им- перии. В течение VII – X вв. Крым оказался в зависимости от тюркского Хазарского ка- ганата. Во второй половине XII – начале XIII веков на пространствах Крымского полу- острова жили многочисленные тюркские племена, в том числе монголы и татары. Крым- ские земли попали в зависимость от Золотой Орды. В XV – XVIII вв. существовало Крымское ханство, в вассальной зависимости от Османской империи до 1783 г. Россия объявила о присоединении Крыма. Крымское ханство было сокрушено. Многие его жители – тюрки мусульмане бежали в Османскую империю. 1954 году Крымский полуостров был присоединён к УССР, а в 2014 году Россия присоединила Крым к себе. Ключевые слова: греки, Византия, скифы, славяне, Золотая Орда, Крымское хан- ство, крымские турки, русско-турецкие войны.
105
ON THE CRIMEAN HISTORY T.Sh.BAKHSHALIYEV SUMMARY This article has been written to throw lights upon the history of the Crimea whose terri- tories are washed by the waters of the Black and Azov seas. Facts prove that the first settlers of the Crimean peninsula were the Greek Colonists, later the Kimmers who were known as the Tavrs and the Skiffs. When new feudal relations were realized, the peninsula was included into the territories of the Byzantine Empire. The first Turkic tribes settled in the Crimean peninsula were the rep- resentatives of the Turkish – Khazar peoples who lived in the eastern parts of Europe in the VII – X centuries. In the times of the G ızıl Ordu and the Crimean Khanate the peninsula entirely became the land of the Turkic peoples. The peninsula inhabited by the Turkic peoples was oc- cupied by the Russian Empire. When the Turks were forced to leave the peninsula for Turkey and the Middle Asia, their motherland was occupied by the people from Russia and Ukraine. In 1954 the Crimea was included into the territory of the Ukraine and in 2014 Russia annexed the peninsula again.
Gızıl Ordu, Cri- mean Khanate, Crimean Turks, Russian – Turksh wars.
Yüklə 131,3 Kb. Dostları ilə paylaş:
|