Baki universitetiNİn xəBƏRLƏRİ №2 Humanitar elml
Yüklə 113,1 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Açar sözl ər
- РАСТУЩЕЕ КРЕСТЬЯНСКОЕ ДВИЖЕНИЕ ПРОТИВ ОШИБОЧНОЙ ПОЛИТИКИ ОРГАНОВ СОВЕТСКОЙ ВЛАСТИ (1920-1930-е ГОДЫ) Н.З.МАМЕДОВ
- РЕЗЮМЕ
- Ключевые слова
- SUMMARY
| BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ №2 Humanitar elml ər seriyası 2014
SOVET HAKİMİYYƏTİ ORQANLARININ SƏHV SİYASƏTİNƏ QARŞI GENİŞLƏNƏN KƏNDLİ HƏRƏKATI (1920-1930-cu ill ər) N. Z.MƏMMƏDOV Bakı Dövlət Universiteti nurr_mamedov@mail.ru
əqalədə Azərbaycanı işğal edən XI ordunun özbaşınalığına, soyğunçuluq və qəddar- lığına qarşı xalq üsyanlarının və kəndli hərəkatının genişlənməsi tədqiq edilir. Göstərilir ki, mövcud rejim v ə sovet hakimiyyətinin səhv siyasətinə qarşı genişlənən kəndli hərəkatı milli- azadlıq hərəkatının tərkib hissəsi, siyasi və konstitusiya hüquqlarını müdafiə edən ümumxalq h ərəkatı idi.
ər: sovet, hakimiyyət orqanları, Az.MİK, kəndli hərəkatı, siyasət, üsyan, qolçomaq
Hakimiyy
əti ələ keçirən bolşeviklər ilk gündən yerli əhaliyə qarşı aman- sız oldular, Sovet hakimiyyəti uğrunda mübarizə bayrağı altında xalqımıza qarşı zorakılıq və qəddarlıq siyasəti apararaq görkəmli ziyalılarımızı, partiya və dövl
ət xadimlərini, mədəniyyət və incəsənət nümayəndələrini, şəhərdə və k ənddə əmək qabaqcıllarını, kəndin varlı təbəqəsi olan qolçomaqları sıxışdır- maq v ə məhv etmək siyasətinə keçdilər. Əslində bu siyasət əsl soyqırım siyas ətinə bənzər dəhşətli və faciəli hadisələr idi. Sovet dövlət aparatı ət maşını kimi günahsız insanları məhv edir, güllələyir, əlçatmaz yerlərə – Sibirə, Qa- zaxıstana sürgün edirdi. Bakıda və Azərbaycanın qəzalarında sovet hakimiyyət strukturları yaranan ilk gündən verdiyi bütün vədləri kobudcasına pozaraq kütl əvi qətl və qarətlərə başladı, milli kadrlara və Azərbaycan Xalq Cüm- huriyy ətinin rəhbərlərinə qarşı qırmızı terroru genişləndirdi. Yenicə yaranan Müv əqqəti İnqilab Komitəsinin yerli icra orqanları və onların bolşevik-daşnak nümay əndələri xalqı vəhşicəsinə talan və qarət edir, evlərə soxularaq qiymətli əşyaları, xalça-palaz, kilimləri, qız-gəlinlərin, qadınların üst qızıl əşyalarını, boyunbağı, üzük, sırğa, qol saatlarını zorakılıqla müsadirə edir, xalqın var- yoxunu əlindən alırdılar. Belə zorakılıq əməlləri, demək olar ki, Azərbaycanın h ər yerində baş verirdi. Sovet hakimiyyətinin qurulmasını sakitcə və sükutla 50
qarşılayanlar, onu ümidlə gözləyənlər və tərəddüd edənlər səhv etdiklərini başa düşdülər. XI Ordunun özbaşınalığı, qarətçilik, hərc-mərclik, xüsusən günahsız adamların güllələnməsi xalqın qəzəbinə və bu qəzəb dalğası isə üsyanlara s əbəb oldu (9, 45). M. Ə.Rəsulzadə yazırdı ki, bolşeviklər hakimiyyəti ələ alan günün səhəri verdikl əri bütün vədləri pozdu, onun xülyadan başqa bir şey olmadığını qeyd etdi, imzaladığı vədin mürəkkəbi qurumamış düşmən süngüsü ilə özünün yırtıcı mahiyyətini göstərdi. «Artıq hər kəs aldandığını görürdü. «ilanın ağına da,
qarasına da lənət» deyirdilər» (16, 69). Sovet hakimiyy ət orqanlarının səhv siyasətinə qarşı ilk və ən güclü üsyan G əncə üsyanı olmuşdur. Üsyançıların sayı 10 min nəfəri ötmüşdü. Lakin qüvv ələr nisbətinin qeyri-bərabərliyi və ermənilərin xəyanəti nəticəsində üsyan amansızcasına yatırıldı, 12 min gəncəli öldürüldü. Ancaq XI Ordu qüvvələ- rind
ən də 9 minə qədər hərbçi öldürüldü. Gəncə üsyanından sonra nəinki milli ordu hiss ələrinə, hətta bolşeviklərin özlərinin yaratdıqları inqilab komitələrinə d ə şübhə ilə yanaşmağa başladılar (9, 46). G əncə üsyanının qəddarlıqla yatırılmasına baxmayaraq Tərtərdə üsyan başladı. Tərtər üsyanı böyüyərək Ağdam, Şuşa, Bərdə, bütün Qarabağ bölgə- sin
ə yayıldı. Üsyana general Nuru paşa, polkovnik Zeynalov rəhbərlik edirdi- l ər. Qarabağ üsyanının ardınca Şəki, Zaqatala, Balakən, Qutqaşen, Qax, Lən- k əran, Salyan, Quba və s. bölgələrdə üsyanlar oldu. Bir sözlə, üsyan dalğaları bütün Az ərbaycanı əhatə etdi. M.Ə.Rəsulzadə yazırdı: «…işğaldan bir ay sonra bütün Az ərbaycan məmləkətinin müdhiş bir istilaya məruz qaldığını acı bir sur ətdə dərk eyləmişdi. Rus ordusunun ədəb və əxlaqa uyuşmayan hərəkətinin, t əhqirə məruz qaldığını duyunca xalq üsyan etdi… Üsyan edilməyən bir yer qalmamışdır”. Hər bir üsyana, onun başlanmasına əsas səbəb olan haki- miyy
ətin və hökumət nümayəndələrinin təhqiramiz siyasətini kəskin pisləyən M. Ə.Rəsulzadə daha sonra yazırdı: «…Fəqət, bu üsyanlar dəxi olmasa idi Az ərbaycan xalqı bilməm hansı vəqələrlə öz namusunu müdafiə etmiş olduğunu isbat edəcəkdi?!» (16, 70). Tarixşünaslıqda az diqqət verilən bir mühüm məsələni də araşdırmaq lazımdır. Belə ki, XI Ordu Azərbaycanı işğal edib başa çatdırandan sonra müqavil
ə və danışıqlara əsasən Anadolu torpaqlarını düşməndən təmizləmək üçün Türkiy əyə getməli idi. Lakin bu yerdə də rus ordusu danışıqları pozdu, v ədini unutdu və Azərbaycan ərazisində yerləşdirildi. Görünür, bu işdə Leninin v ə sovet rəhbərliyinin də razılığı olmuşdur. Yoxsa ki, XI Ordu hissələri özbaşına respublika ərazisində qala bilməzdi. Bu, elə bir zaman idi ki, Az ərbaycan iqtisadiyyatı dağılmış, əhalinin sosial vəziyyəti xeyli ağırlaşmışdı. Böhran keçir ən Azərbaycan iqtisadiyyatı, demək olar ki, dilənçi halına düşmüş, k əndlər öz çiyinlərinə böyük bir ordunu ərzaqla təmin etmək kimi ağır yük götürm əli olmuşlar. Ölkədə isə ərzaq çatışmırdı. Eyni zamanda Birinci dünya müharib əsi nəticəsində qaçqın olmuş ermənilər Ermənistana getmək əvəzinə Bakıda dayanır, çörək və sığınacaq alırdılar. Yaranmış ağır vəziyyəti nəzərə 51
alaraq AK(b)P MK 1920-ci il sentyabrın 1-də olmuş iclasında belə bir qərar q əbul etdi ki, Bakıya qaçqınlar qəbul edilməsinlər (15, 15). 1920-ci il sent- yabrın 20-də isə Azərbaycan SSR-nin Moskvadakı daimi nümayəndəsi B.A.
Şaxtaxtinskinin Leninə və Çiçerinə verdiyi məlumatda bildirilirdi ki: «… hazırda kəndlilərin vəziyyəti həddən artıq ağırdır, Onlar hətta lampa nefti ala bilmirl ər, çünki onların kəndə neft göndərdikləri arabalar yolda Qızıl Ordu t ərəfindən müsadirə edilir, …öz çörəyi ilə dolanan Azərbaycan indi çörəksiz qalıb» (15, 14). Az ərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulan ilk günlərdən kəndlilərə və f əhlələrə qarşı siyasəti düzgün qura bilmədi. Hakimiyyət rəhbərləri və yerli çinovnikl ər hələ də başa düşə bilmirdilər ki, dövləti və şəhər əhalisini ərzaqla t əmin edən kəndlilərdir. Ancaq 20-ci illərin əvvəllərində respublikanın kənd t əsərrüfatında vəziyyət acınacaqlı idi və dərin böhran keçirirdi. Belə bir tarixi şəraitdə ərzaq ehtiyatına az-çox malik olan təsərrüfatlar isə ya varlı təsərrüfat- lar v
ə yaxud da ki, qismən ortabab təsərrüfatlar ola bilərdi. Sovet hakimiyyə- tinin Lenin başda olmaqla rəhbərləri isə belə hesab edirdilər ki, həmin varlı t əsərrüfatlar kapitalist elementləridir və guya yeni hakimiyyətin düşmənləridir. Buna gör ə də, hakimiyyət orqanları varlı təsərrüfat sahiblərini «qolçomaq» və «bandit» adlandırıb onları kütləvi şəkildə həbs etməyə, sürgün etməyə, «təh- lük əli» olanları isə güllələməyə başladılar. Kommunist partiyasının və sovet hökum ətinin belə səhv siyasəti milyonlarla insan qırğınına və ağır fəlakətə sə- b əb oldu. Sovetləşmənin ilk günlərində cəza və həbslərə rəvac verildi. 1920-ci il mayın 5-6-da Ümumbakı partiya konfransı oldu. Həmin konfransda daşnak A. İ.Mikoyan «Hazırkı vəziyyət» haqqında etdiyi çıxışında xanların, bəylərin və qolçomaqların məhv edilməsi siyasətini partiya vəzifəsi kimi qarşıya qoydu və onlara
qarşı sinfi mübarizəni sürətləndirməyi vacib bildi (12, 111). Ancaq Mikoyan heç daşnakların adını çəkmədi. Həmin çıxış əsasında Ümumşəhər konfransı belə bir qərar qəbul edir: «Azərbaycanda sovet çevrilişindən sonra (hörm ətli oxucu, diqqət ver: bolşeviklər özləri də əvvəllər inqilab yox, çevriliş ifad əsi işlədirdilər - M.N.) partiyanın ən mühüm vəzifəsi…bəylərin, xanların v ə ağaların torpaqlarını müsadirə etməkdən» ibarətdir (4, 18). Beləliklə, yoxsul k əndlilərə arxalanmaqla kənddə sinfi mübarizənin dərinləşməsinin əsası qoyulur v ə qolçomaqlar haqqında düşmən obrazı yaradılır. Sovet hakimiyy ətinin ilk illərində varlı qolçomaq təsərrüfatları cəmi 5-6 faiz olmalarına baxmayaraq, onlara qarşı ağır sinfi siyasət yeridilirdi. 1925/1926- cı təsərrüfat ilində bütün kənd təsərrüfatı vergisinin yarıya qədəri qolçomaq t əsərrüfatlarının üzərinə qoyulmuşdu (8, 43). SSRİ MİK və XKS-nin 20 mart 1925-ci il tarixli qərarı ilə mülkədar hesab edil ən varlılar, onlara məxsus torpaqlarından istifadə etmək və hətta h əmin ərazidə yaşamaq hüququndan məhrum edildi. Bu qərarla mülkədarların v ə qolçomaqların qanuni hüquqları ləğv edildi, onların sürgün olunması prosesi başlandı (2, i.176, v.23). 1928-ci ilin əvvəlində Göybirliyinin rəsmi məlumatına görə, Azərbaycan 52
k əndində (kolxozlarda) əhalinin sosial tərkibi belə idi: ortabablar- 62,8 faiz, yoxsullar – 21,8 faiz, varlılar – 15,8 faiz. Varlı kəndlilərin içərisində qolçomaq t əsərrüfatı isə 8 faiz idi (2, i.261, v.11). 1929-cu ildə rəsmi məlumata görə respublikada əhalinin 45,8 faizi yoxsul kəndlilər, 47,7 faizi ortabablar, 6,5 faizi is ə qolçomaqlar idi (20, 1931 №9, 78). Buna baxmayaraq kənd təsərrüfatı vergisinin çoxunu varlı təsərrüfatlar verirdi. Tarixşünaslıq ədəbiyyatlarının diqqətlə araşdırılması və arxiv sənəd- l ərinin təhlili bizə belə bir fikir söyləməyə tamamilə haqq qazandırır ki, 20-30- cu ill ərdə qolçomaqlar sovet hakimiyyətinə qarşı mübarizə aparan güclü siyasi qüvv ə olmamışlar. Bu baxımdan Azərbaycan şəraitində qolçomaq təsərrüfatları sosialist k ənd təsərrüfatını məhv edə biləcək qüvvəyə malik deyildilər (12, 112). Bunu faktlar, r əqəmlər və olaylar da təsdiq edir. Respublikada ellikl ə kollektivləşmə siyasətinə keçidlə əlaqədar 1929-cu ild ən başlayaraq qolçomaqların bir sinif kimi ləğvi siyasətinə keçid başlandı və bunun n əticəsində Azərbaycan kəndində sinfi mübarizə daha da şiddətləndi. Hakimiyy ət orqanlarına qolçomaq təsərrüfatlarını müəyyən etmək tapşırığı verildi. Qolçomaqlara qarşı düşmən münasibət onları qəzəbləndirdi. Qazax, Ağdam, Cəbrayıl, Quba, Şamxor və başqa yerlərdə qolçomaqların açıq çıxışları oldu (2, i.5, v.3-5). Bu da, s əbəbsiz deyildi. Qolçomaqlar deyirdilər ki, əgər bizim torpağımızı əlimizdən alsalar onların başını üzəcəyik. Qolçomaqlar deyirdil ər: dövlət düzgün rəhbərlik edə bilmir, ticarət monopoliyası onların əlindədir, bizə ticarət etmək qadağan edilib, xalq acdır və i.a. Dəllər camaatı qolçomaqlara qoşulub yerli hakimiyyət orqanlarının rəhbərlərini öldürməklə h ədələyirdilər. V əziyyətin kritik həddə çatması Mərkəzi narahat etməyə bilməzdi. İş o yer ə çatdı ki, AK (b)P MK-nın rəhbəri Gikalo 1928-ci ilin martında məxfi qrif il ə rəsmi Moskvaya, ÜİK (b) P MK-ya, Molotova xüsusi material hazırlayıb gönd ərdi (2, i.24, v.3-4). Yeri düşmüşkən qeyd etmək lazımdır ki, həmin material mövcud v əziyyəti və siyasi durumu az-çox təhlil etmək baxımından çox əhəmiyyətli bir sənəddir. Həmin sənəddə Azərbaycanda qolçomaqlara qarşı aparılan siyasətin səhv olduğu, kollektivləşmədə tələsikliyə yol verildiyi, AK (b) P MK r əhbərliyində ciddi nöqsanlar olduğu bildirilirdi. Göstərilir ki, ciddi s
əhvlərinə görə Ağaverdiyev MK-nın tərkibindən, H.Sultanov MK şöbə müdiri v əzifəsindən azad edilib, 8 komissarlığın işi ağırlaşıb, rəhbərliyin xalq t əsərrüfatına işi zəifdir, Zaqafqaziya Ölkə Komitəsi bizə kömək etmir. Azər- baycanda hazırkı dövrün siyasi xarakteristikası təhlil edilir və göstərilir ki, kollektivl əşmə işi və qolçomaqlara münasibət düzgün aparılmadığına görə, h ətta bizim (yəni dövlətin – N.M.) ciddi səhvimiz olan qolçomaqların ixti- yarında olan torpaqların müsadirə edilməsi qeyri-qanunidir. Rəhbərliyin səhvi n əticəsində Şamxor, Samux, Gəncə bölgələrində, DQMV-də qolçomaq çıxışları baş vermiş, bandit qrupları yaranmışdır. Ağdam, Ağcabədi, Salyan rayonlarında, Naxçıvan dairəsində kollektivləşmə əleyhinə çıxışlar olmuşdur 53
(2, i.24, v.5-9). Materialda s əhvlər açıq etiraf edilir. Göstərilir ki, qolçomaqlara münasib ətdə səhvlərə yol verilmişdir, Qasım İsmayılov, Ağdam, Quba və b. rayonlarda t ələsikliyə yol verilmişdir. Bəli, bu, respublikanın birinci şəxsinin acı etirafı idi. Buraxılan nöqsanlar AK (b) P MK rəhbərliyini ciddi narahat etmiş və bu, 1930-cu il 14 aprel qərarında öz əksini tapmışdır. Qərarda göst ərilirdi ki, Azərbaycanda kollektivləşmə üçün 4 il vaxt verilməsinə baxmayaraq ÜİK (b) P MK-nın 5 yanvar 1930-cu il qərarı pozulmuş, kobud əyintilərə, qolçomaqlara qarşı səhvlərə yol verilmişdir (4, 546-547). AK (b) P MK- nın kənd təsərrüfatının elliklə kollektivləşməsinə keçidlə əlaqədar olaraq qolçomaqların bir sinif kimi ləğv edilməsi barədə 23 fevral 1930-cu il gizli m əktubu (3, i.43, v.3) respublikanın bütün rayonlarına gönd ərildi. Məktubda göstərilirdi ki, yerli hakimiyyət orqanları qolçomaqlara qarşı daha sərt mövqe tutmalı, onların bütün malını və avadanlıqlarını müsadirə etm
əli, özlərini isə sürgün etməlidirlər. Bu gizli göstəriş Şəki-Zaqatala, L ənkəran, Gəncə bölgəsində, Şirvan, Şamxor, Qazax, Ucar rayonlarında qolço- maqların kütləvi şəkildə məhv edilməsinə səbəb oldu. Zaqafqaziya siyasi idar
əsi tərəfindən hazırlanan gizli sənəddə göstərilirdi ki, hökumətin həbs və sürgünetm ə siyasətinə cavab olaraq qolçomaq dəstələri Gəncədə, Qarabağda, Şirvanda, Şamxorda, Gədəbəydə, Tovuzda, Hacıkənddə, Samuxda, Qasım İsmayılovda, Lənkəranda və s. yerlərdə çıxışlar etdilər. Qolçomaqlar məcbur olub terror aktları da törətməyə, partiya və Sovet rəhbərlərini öldürməyə başladılar. 1930-cu ilin noyabr ayında Azərbaycanda 19 terror aktı törədildi, 41 qolçomaq qrupunun f əaliyyəti genişləndi. 65 qolçomaq hərəkatında 1240 nəfər iştirak edirdi (3, i.43,v. 4). Hətta Zəyəmdə noyabrın 14-də silahlı çıxış edən qolçomaqlar Bakı-Tbilisi dəmir yolunu ələ keçirmişdilər. Gədəbəy rayonunun Söyüdlü, Slavyanka, N ərimankənd, Süleymanlı, Ağdaş və s. kəndlərində qol- çomaqlar hakimiyy ət orqanlarının binalarını mühasirəyə almış, onlara ultima- tum
vermişlər. Dağ atıcı briqadası artilleriyası köməyə gəlmiş, mühasirəni dağıtmışdı (3, i.43, v.4). Qolçomaq çıxışları Gəncə, Biləsuvar, Lənkəran, Salyan, C əlilabad və s. rayonlarda da baş vermişdi (3, i.43, v.5-10). Vəziyyətin ciddi olduğunu bilən Zaqafqaziya Ölkə Komitəsi AK (b)P MK-ya göndərdiyi gizli s ənəddə bildirirdi ki, 1930-cu ilin iyulunda Nuxa-Zaqatala, Kürdüstan- Z əngəzur və Gəncə qəzalarında baş verən qiyamları yatırmaq üçün əlavə silahlı qüvv ə göndərsin (3, i.44, v.24-25). T ədqiqat zamanı maraqlı faktlar aşkar edildi. Məlum oldu ki, bir çox rayonlarda k ənd Sovetlərinin rəhbər üzvləri qolçomaqlar tərəfinə keçmiş, onların haqqını müdafiəyə qalxmış və sovet hakimiyyəti orqanlarının ədalətsiz mövqeyin
ə etiraz əlaməti olaraq seçkiləri boykot etmiş və müqavimət h ərəkatına qoşulmuşlar. Bu hərəkatlar getdikcə böyüyərək kəndli hərəkatına çevrilirdi. Rayonların əksəriyyətində, o cümlədən Gəncə, Lənkəran, Sabirabad, Göyçay v ə s. Rayonlarda bu cür antisovet hərəkatlar (bəzi hallarda üsyanlar) baş vermişdi (3, i.44, v.5-8). Ümumiyyətlə, 1931-ci ilin əvvəlində respublika ərazisində tərkibi 1200 nəfərdən ibarət 132 qolçomaq dəstəsi fəaliyyət 54
göst ərirdi (14, 61). Qolçomaqların çıxışları sonralar da davam etmişdi. 1934-cü ild ə Sovetlərin hesabat kompaniyası vaxtı Dəvəçi, Göyçay, Xaçmaz rayon- larında kənd sovetlərinin rəhbər fəalları öldürülmüşdü (17, i.322, v.23-24). 1930-cu ild ə Azərbaycanda siyasi rejimin göstərdiyi səyinə baxmayaraq kollektivl əşmə 20 faizdən yuxarı qalxmadı, hətta az qala dövlət ondan imtina etm
ək istədi. Respublikanın kənd təsərrüfatı zəif idi və kolxozlara daxil olan az idi. H
ətta İkinci dünya müharibəsi ərəfəsində sosialist istehsalı qələbə çalma
mışdı (18, 692). 1933-1934-cü illərdə kolxozlar ixtisar edilmiş, minlərlə k əndli kolxozdan üz döndərmişdi. Bolşeviklərin ümidi elə qırılmışdı ki, yeni h əyat tərzi yaranmamış, kolxozlar kənddə sosializmin dayaqlarına çevrilmə- mişdi. Belə bir vəziyyətdə rəsmi Moskva və Bakı bir çox rəhbər işçilərini, prokurorları, DSİ-nin agentlərini kütləvi şəkildə kəndlərə göndərdilər. Onlar t əbliğat kompaniyasını genişləndirir, şirin vədlər verir, qolçomaqlar üzərinə « əmək günləri» və əlavə vergilər yükləyirdilər. Prokurorlar açıq deyirdilər ki, ərzaq vergisini ödəməyən qolçomaqlar güllələnəcəklər. Ancaq bütün bu səylərə baxmayaraq Az ərbaycan kəndi geridə qalırdı. Texnika çatışmırdı, traktorçular, aqronomlar, texnikl ər və digər kadrlar çatışmırdı. Maddi vəsait yox idi. Bir çox rayonlarda b əzi traktor sürücüləri işdən imtina edirdilər. Nəqliyyat iflic v əziyyətinə düşmüşdü. Tarlalarda yığılan pambıq yağışın altında qalıb xarab olurdu. Ən böyük pambıq anbarları olan Goranboy və Yevlax rayonlarında v əziyyət acınacaqlı idi. Belə bir vaxtda kəndlilər həyəcanlı şəkildə xəstəliklərə düçar olurdular. X əstəlik bütün Azərbaycanda yayılmışdı (18, 700-701). K əndliləri maraqlandıran heç nə qalmamışdı. Dövlət yenə başını itirmişdi. Bu d əfə bütün günahlar kolxoz sədrlərinin üzərinə atıldı. Hətta Bərdə rayonunda 311 n əfər, Salyan rayonunda 180 nəfər kolxoz rəhbəri məhkəməyə verildi. Bu cür haqsızlıqlar Sabirabad, Nuxa, Ağdam, Naxçıvan, Qarabağ, Gəncə bölgələ- rind ə iğtişaşlara və sovet hakimiyyətinə qarşı üsyanlara səbəb oldu. Yüzlərlə k əndli İrana və Türkiyəyə qaçdı. Minlərlə kəndli kolxozdan üz döndərdi. 1933- cü ild ə Noraşendən 350 kəndli, Masallıdan 1110 kəndli ailəsi ilə xaricə qaçdı. Az. MİK müfəttişinin məlumatına görə, 1932-1933-cü illərdə 200 mindən çox k əndli kolxozdan çıxmışdı. Respublikanın pambıq rayonlarında kollektivləşmə tam iflasa uğramışdı. Heyvandarlıq kolxozlarında isə vəziyyət daha ağır idi. Çox hallarda mal- qaranı dövlətə vermək istəməyən adamlar onları kütləvi şə- kild ə məhv edirdilər. Dövlət orqanları, DSİ-nin satqın agentləri istədiyinə nail ola bilmirdil ər. Sovet dövlətinin kolxoz siyasətinə qarşı çıxışları dayanmırdı. 1933-cü ilin birinci yarısında 144 «bandit çıxış» olmuşdu. Kolxoz hərəkatına qarşı belə çıxışlar 1935-ci ilə qədər davam etmişdi (14, 303, 358-359). Respublikada k əndli hərəkatının artmasına güclü təsir edən amillərdən biri d
ə kollektivləşmənin zorakılıqla həyata keçirilməsi oldu. Ona görə ki, kollektivl əşmə siyasəti partiya və hakimiyyət orqanları tərəfindən düzgün qurulmamış, əhalinin sosial-iqtisadi, siyasi və mədəni-psixoloji vəziyyəti n əzərə alınmamışdı. Ağına-bozuna baxmadan elliklə kolxozlara yazılma halla- rını həyata keçirən başı pozuq məmurlar bellərinə tapança bağlayıb (akad. Ziya 55
Bünyadov) k əndlilərə hədə-qorxu gələrək onları bu işə məcbur edirdilər. Yuxarıların xoşuna gəlmək və rəhbərin «molodes»ini qazanmaq üçün bəzən n əinki ayrı-ayrı kəndli ailələrini, hətta bütün kənd və ya bütöv bir rayon bir günün iç ərisində «kollektivləşirdi». Sonra isə həmin kəndlilər kolxozlardan üz dönd ərirdilər. Belə hallar respublikanın bir çox rayonlarında, o cümlədən Qasım İsmayılov, Yevlax, Bərdə, Şamxor, Ağdam və s. rayonlarında olmuşdur. N əticədə zorla kolxozlara cəlb edilənlər indi bu siyasətə qarşı çıxır və hətta silahlı müqavimət göstərərək öz hüquqlarının müdafiəsinə qalxırdılar. Bu çıxışlar antisovet üsyanı kimi ölkədə geniş yayılmışdı. Dediklərimizi faktlar da t əsdiq edir. Məsələn, təkcə 1931-ci ildə kollektivləşməyə qarşı 132 qaçaq d əstəsi mübarizə aparırdı. Kollektivləşmənin dörd ilində bu siyasətə qarşı 400- d ən çox silahlı qaçaq dəstəsi mübarizə aparmışdı. Samux, Qazax, Qarabağ, Goranboy v ə Tovuz bölgələrində qaçaqçılıq edənlərin sayı 5 mindən çox idi (7, 176-177). Qaçaqçılıq hərəkatı isə kəndli hərəkatının tərkib hissəsi idi. Sovet hakimiyy əti antisovet üsyanlara amansız divan tuturdu. Təkcə G əncə və Gədəbəydə ələ keçirilmiş 1028 nəfərdən 366 nəfəri güllələnmiş, qa- lanları isə həbs və sürgün edilmişdi. Zəyəm əməliyyatında 366 nəfər, Naxçıvan MSSR-in Keçili k əndindən isə 70 nəfər adam güllələnmişdi (7, 176-177). Belə antisovet üsyanlar Quba, Nuxa, Göyçay, G əncə və s. yerlərdə də olmuşdur. Sovet hakimiyy ətinə qarşı ən güclü kəndli hərəkatlarından biri Şəki üsya- nıdır. 1930-cü ilin aprelində Şəkidə başlayan üsyanın təsiri ilə Qax, Balakən, Zaqatala v ə digər ərazilərdə geniş kəndli hərəkatları başlandı. Respublikanın 8 rayonunu əhatə edən hərəkatın mərkəzi Baş Göynük kəndi idi. Ağır vergi siyas əti, xalqın maddi və mənəvi dünyasına, həyat və düşüncə tərzinə yönələn t əcavüz Şəki üsyanının başlıca səbəbləri idi. Sovet hakimiyyəti orqanlarının müst əmləkəçilik və ruslaşdırma siyasəti, «mayasında allahsızlıq olan Lenin bayrağı altında yaşayan satqın məmurların» (B.Vahabzadə) özbaşınalığı Şəki üsyanının alovlanmasına, bütün Zaqafqaziya hakimiyyət orqanlarının vəlvələyə düşməsinə səbəb oldu. Rəsmi sənədlərdə də qeyd edilirdi ki, «Zaqatala-Nuxa mahalındakı üsyançıların əsas şüarı Qafqazın azad edilməsidir» (11, 15-16). Üsyan aprelin 12-d ə başlandı, sürətlə hərəkət edən üsyançılar ertəsi gün, yəni aprelin 13-d ə Şəki şəhərini ələ keçirdilər. Üsyançıların sayı əvvəl 200 nəfər idi, ancaq getdikc ə artaraq yerli əhalinin hesabına 600 nəfərə çatmışdı. Üsyançılar Qax, Zaqatala, Balak ən, Əliabad, İlisu və s. yerlərdə olan dustaqları azad etdil ər. Üsyançılar belə bir xəbəri yayırdılar ki, Moskvada, Tiflisdə, Bakıda Sovet hakimiyy əti yıxılıb (11, 37, 70). Sovet hakimiyy ət orqanları digər üsyanlar kimi, Şəki üsyanını da qan içind ə boğdu. Üsyana və üsyançılara divan tutuldu. Şəki-Zaqatala üsyançıla- rından 180 nəfər həlak oldu, 150 nəfər yaralandı, 865 nəfər həbs edildi. Hökum
ət qoşunlarından isə 73 nəfər öldürüldü, 79 nəfər yaralandı (10, 120). Ancaq bu h ələ son cəza həddi deyildi. Hökumətin daş ürəyi hələ soyumamışdı. Az sonra Şəki üsyanını bəhanə edən hakimiyyət orqanları 1300 nəfər (1, 192) üsyan r
əhbərlərini, kənd fəallarını, ağsaqqalları və ziyalıları güllələdi. 56
Şəki üsyanı yatırıldıqdan sonra canlarını qaçıb qurtaran döyüşçülər meşələrə və dağlara çəkilərək mövcud rejimə qarşı mübarizələrini partizan müharib əsi formasında davam etdirdilər. Partizan müharibələri və qaçaqçılıq h ərəkatı respublikanın, demək olar ki, bütün bölgələrində geniş yayılmışdı. Bütün bu h ərəkatlar kəndli hərəkatının tərkib hissəsi kimi mövcud rejimə qarşı, sovet hakimiyy ətinin müstəmləkəçilik və ruslaşdırma siyasətinə qarşı, islam dininin ad ət-ənənələrinə xor baxan manqurtlara qarşı apardıqları mübarizənin haqqa v ə ədalətə səsləyən çağırışları, özünün hüquqlarını müdafiə edən ümumxalq h ərəkatı idi. ƏDƏBİYYAT 1.
Az ərbaycan Respublikası Dövlət Arxivi, f.379, siy.3. iş 2a 2.
ərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsi yanında Siyasi Partiyalar və İctimai Hərəkatlar Dövlət Arxivi, f.1, siy.74 3.
4.
Az ərbaycan Kommunist Partiyasının qurultayları, konfransları və MK plenumlarının q ətnamə və qərarları. Bakı: Azərnəşr, 1987, 712 s. 5.
Az ərbaycan tarixi. 7 cilddə. VI c. Bakı: Elm, 2000, 516 s. 6.
Az ərbaycan Kommunisti, 1989, №2. 7.
əfərov Cəfər. Azərbaycan kəndi kollektivləşmə illərində (1920-ci illərin sonu – 30-cu ill
ər). Bakı: Elm, 2008, 299 s. 8.
Əlimirzəyev X. Azərbaycan kəndi Sovet hakimiyyəti illərində. Bakı: Azərnəşr, 1963, 208 s.
9.
İbişov Fəzail (İbrahimli). Azərbaycan kəndində sosial-siyasi proseslər (1920-1930). Bakı: Mütərcim, 1996, 168 s. 10.
Qasımov Cəlal. Yaddaşın bərpası. Bakı: Mütərcim, 1999, 254 s. 11.
12.
M əhərrəmov N. Getsin, gəlməsin... Bakı: Azərnəşr, 1992, 144 s. 13.
M əmmədov E.İ. Kənd təsərrüfatının elliklə kollektivləşməsi ərəfəsində Azərbaycan k əndində sinfi mübarizə. (1930-1937-ci illər). Bakı: Azərb. SSR EA, 1967, 151 s. 14.
əmmədov N. Azərbaycan dövlətçiliyi tarixində Az.MİK-in yeri və rolu (1921-1938- ci ill
ər). Bakı: BDU, 2012, 508 s. 15.
R əfiyev B. Aysberqin sualtı hissəsi (1920-ci illər). Bakı: Azərnəşr, 1995, 55 s. 16.
R əsulzadə M.Ə. Azərbaycan Cümhuriyyəti. Bakı: Elm, 1990, 116 s. 17.
Rusiya
Federasiyası Dövlət Arxivi, f.3316, siy.27, iş 322. 18.
Баберовский Й. Враг есть везде. Сталинизм на Кавказе. М.: Российская полит. энциклопедия, 2010, 855 s. 19.
Обзор
деятельности правительства за 1925-1926 гг. Баку, 1927; за 1929-1930 гг. Б.: Аз.ЦИК, 1931. 20.
Журн.“Революционный Восток”, 1935, №2. 57
РАСТУЩЕЕ КРЕСТЬЯНСКОЕ ДВИЖЕНИЕ ПРОТИВ ОШИБОЧНОЙ ПОЛИТИКИ ОРГАНОВ СОВЕТСКОЙ ВЛАСТИ (1920-1930-е ГОДЫ) Н.З.МАМЕДОВ РЕЗЮМЕ В статье исследуется расширение крестьянского движения и народных выступлений против самовольной, грабительской и жесткой политики оккупировавшей Азербайджан XI Красной армией. Показывается, что растущее против существующего режима и ошибочной политики Советской власти крестьянское движение являлось составной частью национально-освободительного движения, народное движение защищающее политические и конституционные права.
политика, восстание, кулаки
The article examines the expansion of the peasant movement and popular uprisings against an autocratic, predatory and strict policy of XI Red Army against Azerbaijan. It is shown that the integral part of the growing peasant movement against the existing regime and misguided policies of the Soviet power was the national liberation movement to protect the political and constitutional rights. Key words: Soviet, authorities, Az.CEC, peasant movement, politics, rebellion, fists
58 Yüklə 113,1 Kb. Dostları ilə paylaş:
|