DÜNYA İQTİSADİYYATI
DÜNYA İQTİSADİYYATI
“
“
THE
THE
WORLD ECONOMY:
WORLD ECONOMY:
Geography, Business, Development”
Geography, Business, Development”
Frederick P. Stutz, Barney Warf
Frederick P. Stutz, Barney Warf
Sixth Edition, Pearson, 2012
Sixth Edition, Pearson, 2012
V
V
Mövzu –
Mövzu –
Dünya iqtisadiyyatı ilə
Dünya iqtisadiyyatı ilə
bağlı bəzi nəzəri mülahizələr
bağlı bəzi nəzəri mülahizələr
HAZ
HAZ
IRLADILAR:
IRLADILAR:
Elşən Bağırzadə
Elşən Bağırzadə
iqtisad üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
T
T
əhmasib Əlizadə
əhmasib Əlizadə
iqtisad üzrə magistr, müəllim
R
R
övşən Camalov
övşən Camalov
iqtisad üzrə magistr, müəllim
Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti
“Beynəlxalq iqtisadiyyat” kafedrası
V BÖLMƏNİN MƏQSƏDLƏRİ
V BÖLMƏNİN MƏQSƏDLƏRİ
• Firmaların yerləşmə qərarlarını müəyyən edən əsas amilləri izah etmək.
• Nəqliyyat xərclərinin Veberian modelini təqdim etmək.
• İstehsal texnologiyası, miqyası və yerləşməsi arasında necə əlaqə olduğunu
göstərmək.
• Firmaların zaman və məkan etibarilə necə və nə üçün böyüdüyünü və
dəyişdiyini göstərmək.
• Böyük korporasiyaların coğrafi təşkilini açıqlamaq.
• Firmaların yerləşmə tələblərinin dəyişməsində məhsulun həyat dövrünün
rolunu açıqlamaq.
• Biznes tsikllərinin, xüsusilə də Kondratyevin uzun dalğalarının rolunu izah
etmək.
• İqtisadi landşaftların formalaşdırılmasında dövlətin roluna vurğu salmaq.
YERLƏŞMƏN
YERLƏŞMƏN
İ
İ
N FAKTORLARI
N FAKTORLARI
• Əmək (L)
• Torpaq (A)
• Kapital (C)
• İdarəetmə və texniki bacarıqlar (T)
• İstehsal funksiyasında biraraya gətirilir:
O = f (L,A,C,T)
• Əsas problem: Faktorları hasilatın hansı
miqyasında, hansi yerləşdirmədə və hansı
coğrafi bazarlara xidmət etməklə necə bir
araya gətirmək olar ?
Əmək
Əmək
• Əmək yerləşmənin əsas determinantlarından biridir. Nə üçün?
• Bütün iqtisadi fəaliyyətlərdə tələb olunur, lakin əmək xərci və istifadəsində
əhəmiyyətli variasiya (dəyişiklik).
• Kapital əməyin uzunmüddətli əvəzedicisi.
• Əmək xərclərində regional variasiya (dəyişiklik)→ miqrasiya.
• Əmək məhsuldarlığının əhəmiyyəti.
• “…Əmək prosesi siyasiləşmişdir.” Əməyin təşkilatlanma dərəcəsi
(həmkarlar ittifaqları) (Şəkil.5.2); “işçilərin hüquqları”.
• Kapital-əmək ziddiyyəti və inkişaf səviyyəsi.
Əmək digər istehsal
amillərindən fərqli
olaraq duyğu
yüklüdür, həmçinin
də tətillər və ya işi
yavaşlatmaqla iş
mühitini dəyişdirə
biləndir .
İşçilərin təşkilatlanma
İşçilərin təşkilatlanma
dərəcəsi,
dərəcəsi,
2007
2007
Torpaq və kapital
Torpaq və kapital
• Yerli torpağın dəyəri onun münasib yerdə
olmasından asılıdır.
• Şəhər daxili yerləşmə və nəqliyyat sisteminin
inkişafı.
• Likvid və ya dəyişən kapitala qarşı əsas kapital.
• Məkan təchizatı / kapital üçün tələb şərtləri.
• Kapital-əmək əvəzetməsi.
Əksər şəhərlərdə
mərkəzi biznes
rayonlarından
(CBD) uzaqlaşdıqca
torpağın dəyəri
aşağı düşür. Çünkü
periferiyaya doğru
getdikcə torpaqlarla
əlaqə imkanları
azalır və nəqliyyat
xərcləri çoxalır.
Firmalar və ev
təsərrüfatları
spesifik yerləşmə
ehtiyaclarından asılı
olaraq renta ilə
nəqliyyat xərcləri
arasında seçim
edirlər.
Kapitalın intensivləşməsi prosesi və ya əməyin kapitalla əvəzlənməsi kapitalizmdə
uzunmüddətli trenddir. Firmalar xərcləri azaltmaq və məhsuldarlığı artırmaq məqsədilə
istehsalda işçiləri maşınlarla əvəzləyirlər. Nəticədə istehsal olunmuş hər vahid məhsulun
maya dəyərində tədricən əməyin payı azalır, kapitalın payı isə artır. Bununla belə əgər
əmək xərcləri aşağıdırsa və ya işləri avtomatlaşdırmaq çətindirsə, onda kapital
əvəzləməsi prosesi də baş verməyə bilər.
İdarəetmə və texniki biliklər
• Bütün biznes növlərində bu bacarıqlar tələb olunur.
• Onların paylanması və formallığı firmanın
miqyasından asılı olaraq mühüm dərəcədə dəyişir.
• İri şirkətlərin qərargahları iri şəhərlərdə
təmərküzləşir, lakin əks-təmərküzləşmə və əks-
mərkəzləşdirmə də baş vermişdir.
• Sektora məxsus qərargahların klasterləri.
Əsas korporat
Əsas korporat
i
i
v qərargahlar,
v qərargahlar,
2004
2004
Korporat
Korporat
i
i
v qərargahlar
v qərargahlar
2008
2008
Silikon Vadisində qərargahların
təmərgüzləşməsi
W
W
EBER MODEL
EBER MODEL
İ
İ
• Klassik sektor yerləşmə nəzəriyyəsi 1929-cu
ildə məşhur Max Weberin kiçik qardaşı, Alman
iqtisadçısı Alfred Weber tərəfindən irəli
sürülmüşdür.
• Weberin yanaşması firmaların yerləşmə
qərarlarında nəqliyyat xərclərinin roluna
əsaslanır.
• Weber fərz edirdi ki, nəqliyyat xərcləri
məsafənin xətti funksiyasıdır.
W
W
EBER MODEL
EBER MODEL
İ
İ
• Model fərz edir ki, istehsalçılar nə risq, nə də qeyri-
müəyyənliklə üzləşir və məhsula tələb verilmiş qiymət
səviyyəsində sonsuzdur; istehsalçılar sabit qiymət
səviyyəsində çoxlu sayda məhsul istehsal edib sata
bilərlər.
• Weber material (xammal) ilə bazaryönümlü sektorlar
arasında məsafə haqqında düşünməyə çağırmışdır.
• İstehsal prosesində meydana gələn ilk xərc müxtəlif
xammalların toplanmasıdır. Xammallar, məsələn
kömür, yalnız xüsusi yerlərdə mövcuddur; onların
nəqliyyat xərcləri onların yerdəyişməli olduğu
məsafənin funksiyasıdır.
W
W
EBER MODEL
EBER MODEL
İ
İ
• Hər bir halda biz nəzərdə tutumalıyıq:
– (1) – xammalların toplanması xərcləri (RM);
– (2) – hazır (son) məhsulun bölüşdürmə xərcləri (FP);
– (3) – məcmu nəqliyyat xərcləri (TTC);
• Sənaye müəssisəsi üçün ən yaxşı yer məcmu nəqliyyat xərclərinin
minimum olduğu nöqtədir.
• Qrafikin (a) hissəsində lokal xammalın (RM) toplanması xərcləri RM-də
minimumdur. Hazır (son) məhsulun bölüşdürmə xərcləri M-də
minimumdur.
• Beləliklə xammalın daşınma xərclərinin hazır (son) məhsulun daşınma
xərclərindən çox olduğu hallarda firma xammalın yerləşdiyi əraziyə yaxın
yerləşəcəkdir. Məs. şəkildə dəmir filizi-mədən şirkətinin etdiyi kimi.
• Qrafikin (b) hissəsində məcmu nəqliyyat xərcləri (TTC) bazarda (M)
minimumdur.
Weber modeli: bir lokal xammal, RM-də yerləşmişdir. RM xətti xammalın toplanması
xərclərini əks etdirir, FP isə son (hazır) məhsulun bölüşdürmə xərclərini əks etdirir.
Qrafikin (a) hissəsində məcmu nəqliyyat xərcləri RM-də ən aşağıdır (başlıca sektor
fəaliyyətlərində olduğu kimi). Qrafikin (b) hissəsində məcmu xərclər (TTC) bazarda (M)
ən aşağıdır; istehsal prosesində xammalın mühüm çəkiyə malik olduğu sektor
nümunəsində məcmu nəqliyyat xərcləri fabrik (zavod) bazar ərazisində yerləşdirilməklə
minimumlaşdırılır.
Carajas Braziliyada, çınqıl mədəni fəaliyyətləri yüksək nəqliyyat xərcləri doğurduğundan
firmalar xammal mənbələrinə yaxın yerləşirlər.
Qablaşdırılmış və konservləşdirilmiş spirtsiz içki sənayesi bazar yönümlü
istehsal formasına nümunədir. Əksəri metropol ərazilərin periferiyalarında
yığılmışdır. Səbəb istehsalı xammal mənbələrinə yaxınlaşdırmaqdır.
B
B
u günkü dünyada
u günkü dünyada
Weber
Weber
• Bu gün bəzi amillər Weber modelinin tətbiqi
imkanlarını məhdudlşdırır.
– Birincisi, heç də bütün firmaların nəqliyyat xərclərini
minimumlaşdırmağa ehtiyacı yoxdur; bütün firmalar
renta-nəqliyyat seçimi qarşısında qalırlar və bəzi
firmalar yüksək nəqliyyat xərclərini qəbul edərək
şəhər periferiyalarında yerləşirlər.
– İkincisi, XX əsrin əvvəlləri ilə (Weberin modeli ortaya
atdığı dövr) müqayisədə bu gün istehsal prossesi
daha mürəkkəbdir. Bir çox zavodlar xammaldan
daha çox yarımfabrikatları və komponentləri işə
başlayır.
B
B
u günkü dünyada
u günkü dünyada
Weber
Weber
• Weber modeli həmçinin ona görə tənqid edilir ki, nəqliyyat
xərclərinin məsafənin xətti funksiyası olması fikri qeyri-realdır.
• Çünkü sabit xərclər, xüsusilə terminal xərcləri səbəbilə uzun
yolların yük vahidinə düşən kilometr xərcləri qısa yollara
nisbətən daha azdır.
• Nəqliyyat xərcləri uzunmüddətli dövrdə azalır. Bu azalma digər
yerləşmə faktorlarının, xüsusilə əmək xərcləri və məhsuldarlıq,
əhəmiyyətini artırır. Bu ən yaxşı şəkildə özünü yüksək əlavə
dəyər yaradan və yüksək texnoloji məhsullar istehsal edən
firmalarda göstərir. Bu firmalarda nəqliyyat xərcləri nisbətən
əhəmiyyətsizdir. Ancaq istehlak məhsullarını (məsələn, spirtsiz
içkilər) ayrı-ayrı bazarlar arasında bölüşdürən firmalar üçün
nəqliyyat xərcləri hələ də əhəmiyyətlidir.
B
B
u günkü dünyada
u günkü dünyada
Weber
Weber
• Beyni gücü sürətlə əzələ və maşın gücünü
əvəzləməyə başlamışdır və təbii resurslar da
transformasiya olunur.
• Real dünya nümunələri təkamül edir. Onlar
optimallaşdırıcı qərarların nəticəsi deyildir.
Əksər real dünya qərarları ən yaxşı (ən
mənfəətli) yerlərin seçilməsi ilə nəticələnmir.
TEXNİKA VƏ MİQYAS MÜLAHİZƏLƏRİ
TEXNİKA VƏ MİQYAS MÜLAHİZƏLƏRİ
• Bazar iqtisadiyyatında hər hansı bir zavodun qurulması
miqyas (məcmu məhsulun miqyası) və texnika (məhsul
istehsalı üçün istehsal amillərinin xüsusi kombinasiyası) ilə
bağlı qərarlardan qarşılıqlı asılıdır.
• Texnika fimarların yerləşmə qərarında mühüm təsirə
malikdir. Son məhsulun istehsalı üçün müəyyən miqdar
torpaq (resurs), əmək və kapitala hetiyac var, ancaq iqtisadi
və texnoloji məhduduyyətlər daxilində firmalar xərclərini
minimumlaşdırmaq üçün istehsal amilləri arasında
əvəzetməyə gedirlər: Capital əməyi əvəzləyə bilər.
• İstehsal amilləri arasında qiymət və məhsuldarlıq
baxımından böyük fərqlər firmaları onlar arasında
əvəzetmələrə sövq edir.
Miqyas mülahizələri
Miqyas mülahizələri
• İstehsalçılar istehsalın miqyasında dəyişiklik etməklə məhsul
vahidinin xərcini azaltmağa çalışırlar.
• Hissələrin standartlaşdırılması yolu ilə əmək bölgüsü kütləvi
istehsalın başlıca xüsusiyyətidir.
• Əmək bölgüsü, nisbətən böyük miqyas tələb edir, çünkü işçilərin
sayının çoxluğu zəruridir.
• Miqyas effekti və ya miqyas iqtisadiyyatı istehsal həcminin artması
ilə xərclərin azalmasını ifadə edir.
• Böyük firmalar adətən kiçik firmalara nisbətən xammala daha az
xərc çəkirlər.
• Başqa sözlə miqyasın artması məhsul vahidinə düşən xammal
xərclərini daha da azaldır.
Miqyas mülahizələri
Miqyas mülahizələri
•
İqtisadçılar miqyas effektini hər vahidə
düşən xərcləri miqyasın funksiyası olaraq
ifadə edən uzunmüddətli orta xərclər
əyrisi kimi (LRACs) təsvir edirlər.
•
Müxtəlif mümkün LRAC əyriləri
qrafiklərdə göstərilmişdir. Göründüyü kimi
hər vahidə düşən xərclər optimal nöqtəyə
(O) yaxınlaşdıqca azalır, sonra isə
artmağa başlayır. Qrafikdə bu yüksəliş
miqyas qeyri-effekti (miqyasa görə
azalan marjinal gəlir) adlanır və firmanın
effektiv idarəetmə üçün çox böyük olduğu
zaman ortaya çıxır.
•
Göründüyü kimi A sektorunda optimal
miqyas çox kiçikdir, C sektorunda çox
böyükdür, B sektorunda isə olduqca
böyükdür.
•
A sektorunda firmalar kiçik olmalı, C
sektorunda böyük olmalı, B sektorunda
isə kiçikdən böyüyə qədər dəyişə bilər.
Şaquli və üfüqi inteqrasiya və diversifikasiya
Şaquli və üfüqi inteqrasiya və diversifikasiya
• Şaquli inteqrasiya firmaların xammal mənbələrini
və ya bölüşdürmə kanalalrını satın alması yolu
ilə böyüməsinə deyilir.
• Üfüqi inteqrasiya firmanın miqyasını satınalma,
inşa etmə və ya məhsul istehsalının eyni
mərhələsində olan digər firmalarla birləşmə yolu
ilə genişləndirməyi nəzərdə tutan biznes
strategiyasıdır.
• Diversifikasiya firmanın ənənəvi məşğul olduğu
bir məhsul bazarından müxtəlif məhsul
bazarlarına daxil olması strategiyasıdır.
Firmalararası miqyas effekti: aqlomerasiya
Firmalararası miqyas effekti: aqlomerasiya
• Əvvəlki səhfələrdə firmadaxili miqyas effekti
üzərində dayanılmışdır.
• Ancaq miqyas effekti eyni sektorda və ya əlaqəli
sektorlardakı firmaların klasterlərinin yaradılması
ilə də ortaya çıxır.
– Məsələn, kompüter firmalarının Kaliforniyanın Silikon
Vadisində yerləşməsi kimi.
• Klasterlərdə məhsul vahidinə düşən xərclər bütün
firmalar üçün müxtəlif ərazilərdə fəaliyyət
göstərmələri ilə müqayisədə azala bilər.
• Bu effektə aqlomerasiya effekti də deyilir.
Firmalararası miqyas effekti: aqlomerasiya
Firmalararası miqyas effekti: aqlomerasiya
• İstehsal əlaqələri, eyni təməl xammallara
əsaslanan istehsal firmalarının bir-birnə yaxın
yerləşməsindən meydana gəlir.
– Klasterləşmə ilə bölüşdürmə və montaj xərcləri azaldılır.
• Xidmət əlaqələri, ixtisaslaşmış xidmətləri
dəstəkləmək məqsədilə kifayət qədər kiçik
firmaların bir ərazidə yerləşməsindən meydana
gəlir.
– Nyu-Yorkda reklam sektoru buna nümunədir.
Manhattandakı
reklam agentlikləri
istehsalçı xidmətləri
kimi əmək tutumlu,
informasiya tutumlu,
ağyaxalı, yüksək
əlavə dəyər yaratma
funkisyaları üçün
zəruri olan
aqlomerasiya effekti
əldə etmək
məqsədilə Madison
küçəsi yaxınlığında
klasterləşirlər.
Firmalararası miqyas effekti: aqlomerasiya
Firmalararası miqyas effekti: aqlomerasiya
• İstehsal və xidmət əlaqələrinə əlavə olaraq, bir də marketinq
əlaqələri vardır. Marketinq əlaqələri o zaman meydana çıxır ki,
klaster, ixtisaslaşmış xidmətləri cəlb etmək üşün kifayət qədər
böyük olsun.
• Nyu-Yorkda geyim sektorunun kiçik firmaları reklam
agentlikləri, sərgi salonları, alıcı listinqləri və son məhsulun
bölüşdürülməsinin digər aspektləri baxımından kollektiv olaraq
cəlbediciliyə malikdir.
• Klasterdəki firmalar, bu ixtisaslaşımış xidmətləri təcrid edilmiş
formada özü-özü üçün təmin edən və ya Nyu-Yorkdakı başqa
uzaq firmalar vasitəsilə əldə edən firmalardan xərclərə qənaət
baxımından daha üstündürlər.
• Urbanizasiya effekti, xüsusi bir ərazidə toplanmış istehsal,
xidmət və marketinq əlaqələrinin kombinasiyasıdır.
• Yerləşmə nəzəriyyəsi optimal nümunələrlə real
dünyada olanlar müqayisə edilərək təkmilləşdirilə
bilər.
• Sektor tərəfindən son yerləşmə qərarını heç də
həmişə nəqliyyat xərcləri (Weber modelində
olduğu kimi) və ya torpaq, əmək, kapital,
idarəetmə və texniki bacarıqları əhatə edən
istehsal xərcləri müəyyən etmir.
SEKTOR YERLƏŞMƏ NƏZƏRİYYƏSİNİN TƏKAMÜLÜ
SEKTOR YERLƏŞMƏ NƏZƏRİYYƏSİNİN TƏKAMÜLÜ
Sektor yerləşmə nəzəriyyəsinin klassik prinsipləri Pensilvaniya, Bethlehemdə yerləşən Bethlehem
Polad Korporasiyasının zavodunun çay vadisi və dəmiryolu sahəsində tətbiq edilmişdir. Lehigh
çayının cənub cahili boyunca təxminən 8 kilometr uzanan nəhəng zavoddur. Appalachian kokslaşan
kömürü və Minnesoto dəmir filizi xammallarından istifadə edir. Polad məhsullarının başlıca bazarı
özünün zəngin metal istehlak edən sektorları ilə Amerikan Sənaye Qurşağıdır.
SEKTOR YERLƏŞMƏ NƏZƏRİYYƏSİNİN TƏKAMÜLÜ
SEKTOR YERLƏŞMƏ NƏZƏRİYYƏSİNİN TƏKAMÜLÜ
• Aşağıdakı bəzi faktorlar yerləşmə qərarlarını daha da mürəkkəbləşdirir:
– 1. Firma müxtəlif yerləri təklif edən 1-dən çox əsas mövqe və ya
amillə qarşılaşa bilər.
– 2. Firma açıq şəkildə özünün əsas amilini müəyyən etsə belə, 1-dən
çox əsas yer ortaya çıxa bilər.
– 3. Firma informasiya yetərsizliyindən firmadaxilində və ya müxtəlif
yerlərdə yerləşmə xərcləri və faktorlarını həmişə açıq şəkildə
hesablaya bilmir.
– 4. Firma öz yerləşmə yerini inersiya (ətalət) və şirkət tarixinə
əsaslanaraq seçə bilər. Firma müəyyən bir məskəndədirsə, eyni
ərazidə genişlənməsi yeni əraziyə köçməsindən daha ucuz ola bilər.
– 5. Optimal yerləşmə yerinin hesablamaları hökumət subsidiyaları,
kreditləri və ya vergi güzəştləri ilə dəyişdirilə bilər.
– 6. Qeyri-iqtisadi amillər sərbəst sektorlar üçün mühüm rola malikdir.
Məsələn, bu sektorlar istirahət imkanları və digər məişət üstünlükləri
səbəbindən ABŞ-ın Sunbelt-dəki sahilyanı zonalarına meyl edir.
SEKTOR YERLƏŞMƏ NƏZƏRİYYƏSİNİN TƏKAMÜLÜ
SEKTOR YERLƏŞMƏ NƏZƏRİYYƏSİNİN TƏKAMÜLÜ
• Strukturalistlər həmçinin sektor yerləşmə
nəzəriyyəsini firmaları ayrı-ayrılıqda abstrakt
bir varlıq kimi qəbul etməsi və onlara
bütövlükdə iqtisadiyyatın bir parçası kimi
fəaliyyət göstərən varlıqlar olaraq
yanaşmamasını tənqid edirlər.
• Onlar hesab edir ki, bu cəhətlərinə görə
sektor yerləşmə nəzəriyyəsi reallığa uyğun
deyildir.
FİRMALAR NECƏ VƏ NƏ ÜÇÜN GENİŞLƏNİRLƏR?
• Firmalar 2 məqsəddən ötrü genişlənirlər:
– Həyatda qalmaq
– İnkişaf etmək.
• Hər iki məqsəd üfüqi və şaquli genişlənmə və diversifiksiya yolu ilə
həyata keçirilir.
• ABŞ-da üfüqi inteqrasiya 1890-cı illərdən 1900-cü illərin əvvəllərinə qədər
hakim meyl idi, şaquli inteqrasiya 1920-ci illərdə ortaya çıxdı,
diversifikasiya isə 1950-ci illərdən prinsipial strategiyadır.
• Geriyə inteqrasiya, firmaların əvvəllər tədarükçülərin həyata keçirdiyi işləri
də əhatə etməsi və bununla da resurs təminatı sferasına daxil olmasıdır.
• İrəliyə inteqrasiya, firmaların öz məhsullarının satış kanallarını nəzarətinə
keçirməsi və bazarlar yerlərində müəssisələrlə yerləşməyə başlamasıdır.
KORPORASİYALARIN COĞRAFİ TƏŞKİLİ
KORPORASİYALARIN COĞRAFİ TƏŞKİLİ
• Qərargahlara, istehsal müəssisələrinə, təqdiqat
labaratoriyalarına, təhsil mərkəzlərinə, bürolara,
anbarlara və bölüşdürmə terminallarına malik
çoxstrukturlu, çoxməhsullu korporasiyaların
özünəməxsus coğrafiyaları vardır.
• Bu sistemlərin daxili coğrafiyasını qiymətləndirmək
üçün aşağıdakı 2 nüans nəzərə alınmalıdır:
– 1. Korporasiyaları maksimum səmərəliliyə aparan yollar;
– 2. İş yerləri üzərində iyerarxik menecment strukturlarının
təsiri.
Təşkilatı struktur
• Firmalar fəaliyyətlərini idarə və koordinasiya etmək üçün
özlərini iyerarxik olaraq müxtəlif yollarla təşkil edirlər.
• Başlıca formalar bunlardır:
– 1. Funksional yönümlü
– 2. Məhsul yönümlü
– 3. Coğrafi yönümlü
– 4. Müştəri yönümlü
– 5. 4 formanın ən azı 2-nin kombinasiyasıdır və matriks struktur
adlanır.
• Müxtəlif firmalar müxtəlif formaları seçə bilər, ancaq bütün
formalar həmişə müzakirə və dəyişmə obyektidir.
Təşkilatı strukturlar: (a) Funksional yönümlü, məsələn, Ford Avtomobil Şirkəti
(b) Məhsul yönümlü, məsələn, Westinghouse
(c) Coğrafi yönümlü, məsələn, Exxon
(d) Müştəri yönümlü, məsələn, Citibank
İ
İ
nzibati iyerarxiya
nzibati iyerarxiya
• Böyük korporasiyalarda çalışanların böyük
bir hissəsi qeyri-istehsal fəaliyyətləri ilə
məşğul olur.
• Bu nisbət getdikcə artır, çünkü kapital əməyi
əvəz edir, inzibati, tədqiqat, reklam, maliyyə,
hüquq xidməti və.s fəaliyyətləri genişlənir.
İQTİSADİ COĞRAFİYA VƏ SOSİAL MÜNASİBƏTLƏR
İQTİSADİ COĞRAFİYA VƏ SOSİAL MÜNASİBƏTLƏR
• Siyasi iqtisad perspektivindən istehsal sadəcə
xalis fərdi deyil, həmçinin də sosial prosesdir.
• İstehsalın mühüm sosial münasibəti istehsal
vasitələri sahibləri ilə bu istehsal vasitələrini
hərəkətə gətirmək üçün işlətdikləri işçilər
arasındadır.
Mülkiyyətçilər arasında münasibətlər
Mülkiyyətçilər arasında münasibətlər
• Rəqabət istehsal tərzi kimi kapitalizmin
böyük uğur mənbəyidir.
• Rəqabət istehsalçıları minimum resurslarla
maksimum istehsala sövq edir.
• Kapitalist inkişafın qiymətləndirilməsi onun
əsasında dayanan sağ qalmaq uğrunda
amansız rəqabəti dərk etməkdən asılıdır.
Kapital və əmək arasında münasibətlər
Kapital və əmək arasında münasibətlər
• Kapitalla əmək arasındakı münasibətlər
əməkdaşlıq və ziddiyyət xarakteri daşıyır.
• İşçilərlə əməkdaşlıq etmədən istehsalı təşkil
etmək mümkün deyildir.
• Ancaq əməkdaşlıq tez-tez düşmənçiliyə
çevrilə bilir.
• Əsas ziddiyyət yaradılmış izafi dəyərin
bölüşdürülməsi ilə bağlıdır.
Məkanda rəqabət və həyatda qalma
Məkanda rəqabət və həyatda qalma
• Sahibkarlar arasında, kapital və əmək
arasındakı münasibətləristehsalın coğrafi
dəyişməsinin mənbələridir.
• Sahibkarlar arasında rəqabət, firmaları
əməliyyatlarının hamısını və ya bir hissəsini
ucuz əməyi təmin edən yerlərə doğru
ötürməyə sövq edir.
• Firmaların perspektivindən bu strategiya
həyatda qalmaq üçün zərurətdir.
MƏHSULUN HƏYAT DÖVRÜ
MƏHSULUN HƏYAT DÖVRÜ
• Məhsulun həyat dövrü korporasiyaların məkan
baxımından təşkilində texnoloji proseslərin
əhəmiyyətini qiymətləndirməyə imkan verir.
• Məhsulun həyat dövrü məhsulun meydana
çıxmasından daha yaxşısı ilə əvəz olunaraq bazarı
tərk etməsinə qədər olan dövrü əhatə edir.
• Bu coğrafi baxımdan əhəmiyyətlidir, çünkü
istehsalın müxtəlif mərhələləri korporativ sistemin
müxtəlif məkanlarında istehsal olunmalı olur.
MƏHSULUN HƏYAT DÖVRÜ
MƏHSULUN HƏYAT DÖVRÜ
• Məşhur iqtisadçı Simon Kuznets məhsulun həyat dövrünün
3 mərhələsi konsepsiyasını irəli sürmüşdür:
– Birinci mərhələdə, mərhələdə ixtiraçı firma məhsulu ixtira edir,
inkişaf etdirir və satışa başlayır. Onlar həmçinin müvəqqəti
inhisarçılıqdan və bütün xüsusi imtiyazlardan yükək qazanc
əldə edirlər.
– İkinci mərhələdə, rəqibləri yeni ideyanı satın alırlar və ya
oğurlayırlar və standart, ucuz kütləvi istehsal başlayır.
Məhsulun satışları artmasına baxmayaraq, ilk mərhələdəki
yüksək mənfəət azalır.
– Üçüncü mərhələdə, məhsul əvəz edilməyə başlanır. Bazarlar
yeni məhsulları itirir və istehsal azalır.
MƏHSULUN HƏYAT DÖVRÜ
MƏHSULUN HƏYAT DÖVRÜ
Məhsulun tipik həyat
dövrü.
Birinci mərhələ, inhisarçı
mərhələdir. Məhsulun ilkin
yaradılması , inkişafı və
satışa çıxarılması bu
mərhələni əhatə edir. Sürətli
satış başlayır. Şirkət bu
mərhələdə inhisar
mövqeyindən çıxış edir və
məhsulu inkişaf etdirməyə
çalışır.
İkinci məhələ, rəqabətə
daxil olma mərhələsidir.
Kütləvi istehsal nəticəsində
məhsul standartlaşır,
ucuzlaşır və bazarı
genişlənməyə başlayır.
Rəqabət innovativ (məhsulu
ixtira edən) firmanın böyük
bazar payını azaltmağa
başlayır.
Üçüncü mərhələ, bazar
payının böyük hissəsi yeni
məhsul və digər firmalar
lehinə itirilir. Alternativləri
çıxmaqla məhsulun məcmu
satışları və istehsalı azalır.
MƏHSULUN HƏYAT DÖVRÜ
MƏHSULUN HƏYAT DÖVRÜ
• İnnovasiya inkişaf etmiş sənaye fölkəsində
ortaya çıxır.
– Bu ölkələr elm, texnologiya və araşdırma və
layihələndirmələr üçün münasib daxili bazara
malikdir.
– Nəticədə, onlar beynəlxalq rəqabət üstünlüyünə
malik olur və məhsullarını dünyaya ixrac edirlər.
• Ancaq texnologiya standartlaşan kimi həmin
məhsul üzrə digər istehsalçılar əvvəlcə digər
inkişaf etmiş ölkələrdə, sonra isə periferiya
ölkələrində səhnəyə çıxır.
BİZNES TSİKLLƏRİ VƏ REGİONAL MƏNZƏRƏLƏR
BİZNES TSİKLLƏRİ VƏ REGİONAL MƏNZƏRƏLƏR
• Kapitalizmdə iqtisadi inkişaf düzxətli deyil,
qeyri-stabildir.
• Prosesin ən məşhur təsviri, Sovet iqtisadçısı
Nikolay Kondratiev tərəfindən ilkin olaraq
1920-ci illərdə verilmişdir.
İqtisadi fəaliyyətin Kondratiev dalğaları. Kondratiev dalğalarının hər biri təxminən 50 illik
dövrü əhatə edir və 4 fazanı əhatə edir. Bu fazalar bum, resesiya, depresiya və bərpa
fazalarıdır. İqtisadi fəaliyyətin hər bir dövründə başlıca texnologiyalıar, iqtisadi artım və
məşğulluq üzrə mühüm nailiyyətlər əldə edilmişdir. Gələcəkdə dünyanın informasiya
texnologiyaları, biotexnologiyalar, fəza texnologiyaları, enerji texnologiyaları və material
texnologiyalarına əsaslanan yeni bir bum dövrünə daxil olacağı görünür.
İnformasiya texnologiyaları: beşinci dalğa?
İnformasiya texnologiyaları: beşinci dalğa?
• Bəzi alimlər hesab edir ki, Kondratievin 5-ci dalğası
informasiya texnologiyalarındakı inkişaf nəticəsində 1980-
cı illərdən başlamışdır.
• Bu dövr eyni zamanda xidmətlər (biznes xidmətləri,
istehsalçı xidmətləri) sektorunun inkişafı dövrüdür.
• Bunlar istehsalın coğrafiyasını da yenidən qurmağa
gətirib çıxarır.
• Nəticədə dünya iqtisadiyyatını idarə və ona nəzarət edən
Nyu-York, Los-Ancels, London, Paris, Tokyo, Honq-Konq
və Sinqapur kimi dünya şəhərləri ortaya çıxmışdır.
Biznes tsiklləri və əməyin coğrafi bölgüsü
Biznes tsiklləri və əməyin coğrafi bölgüsü
• Müxtəlif biznes tsiklləri boyunca müxtəlif
sektorlar bir regionda yerləşə bilər və lokal
landşafta öz izni qoya bilər.
• Hər bir region baxımından məsələyə
yanaşdıqda, biznes tsiklləri investisiya və
dezinvestisiya dalğalarına bənzəyir.
DÖVLƏT VƏ İQTİSADİ COĞRAFİYA
DÖVLƏT VƏ İQTİSADİ COĞRAFİYA
•
Ümumi qəbul olunmuş düşüncənin əksinə olaraq, kapitalizmin iqtisadi landşaftları təkcə “azad
bazarlar” tərəfindən yaradılmır, bunda dövlətin də rolu vardır.
•
Dövlətin bu prosesdəki rolu tarixi və coğrafi olaraq dəyişmişdir, ancaq heç vaxt sıfır olmamışdır.
•
Dövlət ilk növbədə iqtisadiyyatı qəbul və tətbiq etdiyi hüquq sistemi ilə formalaşdırır.
•
Dövlət əsasən fiskal və monetar siyasətlə iqtisadiyyatı tənzimləyir.
•
Hökumət xərclərinin lokal məkanlar üzərində iş yerlərinin yaranması, sub-kontraktlar, gəlirlər və
mənfəət baxımından böyük təsirləri vardır.
•
Dövlət iqtisadi landşaftlar üzərində infrastrukturların yaradılması baxımından böyük təsirlərə malikdir.
•
Dövlət kapitalist cəmiyyətlərin əmək bazarlarının yaranmasında birbaşa və dolayı iştirak edir.
•
Özəl mənzil bazarları hökumət tərəfindən faiz dərəcələri və inflyasiya dərəcələri yolu ilə mühüm
dərəcədə formalaşdırılır.
•
Nəhayət, dövlət beynəlxalq məsələlərdə subyekt kimi çıxış edir: müxtəlif yollarla ticarəti formalaşdırır.
ABŞ-da federal
hökumətin vergi
gəlirlərinin
mənbələri, 2008
Federal Ştatlararası Avtomagistral Sistemi
Hidroelektrik
stansiyasının
qurulması
məqsədilə Hoover
Bəndi kimi bahalı
layihələr dövlətin
iqtisadi
landşaftların
formalaşmasında
və iqtisadiyyatda
olan rolunu açıq
şəkildə ortaya
qoyur.
Federal dövlət torpaqları. Federal dövət torpaqları ABŞ-da milli ərazinin təxminən 40%-
i təşkil edir. Bunlar xüsusilə də ölkənin Qərbində daha böyük paya malikdir. Milli parklar,
avtomagistrallar, meşələr və hərbi məqsədlər üçün istifadə edilirlər.
ƏSAS ANLAYIŞLAR
ƏSAS ANLAYIŞLAR
•
aqlomerasiya effekti (agglomeration economies)
•
geriyə inteqrasiya (backward integration)
•
miqyas qeyri-effekti (diseconomies of scale)
•
diversifikasiya (diversification)
•
əmək bölgüsü (division of labour)
•
miqyas efefkti (economies of scale)
•
maliyyə kapitalı (financial capital)
•
əsas kapital (fixed capital)
•
sərbəst sektorlar (footloose industries)
•
irəliyə inteqrasiya (forward integration)
•
üfüqi inteqrasiya (horizontal integration)
•
insan kapitalı (human capital)
•
sektor ətaləti (industrial ətaləti)
• informasiya texnologiyası (information technology)
•inteqrasiya (integration)
• Kondratyev tsiklləri (Kondratiev cycles)
• yerləşmə amilləri (locational factors)
• istehsal üsulu (mode of production)
• istehsalçı xidmətləri (producer services)
• məhsulun həyat dövrü (product life cycle)
• istehsal əlaqələri (production linkages)
• miqyas (scale)
• xidmət əlaqələri (service linkages)
•istehsalın sosial münasibətləri (social relation of production)
•izafi dəyər (surplus value)
• urbanizasiya effekti (urbanization economies)
• şaquli inteqrasiya (vertical integration)
MÜZAKİRƏ ÜÇÜN SUALLAR
MÜZAKİRƏ ÜÇÜN SUALLAR
1.
Əmək firmanın istifadə etdiyi digər istehsal amillərindən necə fərqlənir?
2.
Əməyə sektor tələbinin həcmi və növünü nə müəyyən edir?
3.
Firmalar həmişə ucuz əmək axtarırlar?Nə üçün hə və ya nə üçün yox?
4.
İnsan kapitalı nədir və nə üçün vacibdir?
5.
Torpaq göstəricisi firmaların yerləşməsinə necə təsir göstərir?
6.
Kapital nədir? Sabit və likvid kapitalı fərqləndirin.
7.
Firma yerləşməsinin Weber modelini izah edin.
8.
Miqyas və aqlomerasiya effektlərini müqayisə edin və fərqləndirin.
9.
Sektor yerləşməsində davranış yanaşması nədir?
10.
Şaquli və üfüqi inteqrasiyanı fərqləndirin.
11.
Çoxfabrikli və çoxməhsullu firmaları müqayisə edin və fərqləndirin.
12.
Məhsulun həyat dövrü modeli nədir və o firmaların yerləşməsinə necə təsir göstərir?
13.
Kondratiev dalğalarını izah edin.
14.
Biznes tsiklləri lokal landşaftları necə formalaşdırır?
15.
Dövlətin iqtisadi landşaftlara göstərdiyi 6 təsir yolu hansılardır?
16.
“Azad bazar” reallıqda varmı? Nə üçün yox?
Document Outline - Slide 1
- Slide 2
- Slide 3
- Slide 4
- Slide 5
- Slide 6
- Slide 7
- Slide 8
- Slide 9
- Slide 10
- Slide 11
- Slide 12
- Slide 13
- Slide 14
- Slide 15
- Slide 16
- Slide 17
- Slide 18
- Slide 19
- Slide 20
- Slide 21
- Slide 22
- Slide 23
- Slide 24
- Slide 25
- Slide 26
- Slide 27
- Slide 28
- Slide 29
- Slide 30
- Slide 31
- Slide 32
- Slide 33
- Slide 34
- Slide 35
- Slide 36
- Slide 37
- Slide 38
- Slide 39
- Slide 40
- Slide 41
- Slide 42
- Slide 43
- Slide 44
- Slide 45
- Slide 46
- Slide 47
- Slide 48
- Slide 49
- Slide 50
- Slide 51
- Slide 52
- Slide 53
- Slide 54
- Slide 55
- Slide 56
- Slide 57
- Slide 58
- Slide 59
- Slide 60
- Slide 61
- Slide 62
Dostları ilə paylaş: |