Əliağa Cəfərov amea (Azərbaycan) «koroğLU» dastaninin öYRƏNĠLMƏSĠNDƏ Ġ. ġOpen təCRÜBƏSĠ
Yüklə 77,18 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Açar sözlər: Ġ.ġopen, Rassudana, dastan, rəvayət, tərcümə, Koroğlu
- Алиага Джафаров НАН Азербайджана (Азербайджан) ОПЫТ И. ШОПЕНА В ИЗУЧЕНИИ ЭПОСА «КЕРОГЛЫ»
- Ключевые слова: И. Шопен, Рассудана, эпос, сказание, перевод, Кероглы.
- S U M M A R Y
- Key words: I.Shopen, Rassudana, epos, legend, translation, Koroghlu
| 76
AMEA (Azərbaycan) «KOROĞLU» DASTANININ ÖYRƏNĠLMƏSĠNDƏ Ġ. ġOPEN TƏCRÜBƏSĠ Açar sözlər: Ġ.ġopen, Rassudana, dastan, rəvayət, tərcümə, Koroğlu
«Koroğlu» dastanının ilk toplayıcısı və tədqiqatçısı olan Ġ.ġopenin variantı milli dastançılıqda əhəmiyyətli yer tutur. Burada Koroğlu obrazı dastan ənənəsinə görə mənfi planda, qaçaq, quldur kimi təsvir olunmasına baxmayaraq, ilk nəĢr kimi qiymətlidir. Ġ.ġopen variantının zərərli cəhətlərini, Koroğlunun adına yaxılmıĢ qara ləkəni, mətnin erməni tərcüməçisi tərəfindən saxtalaĢdırılmasını, saxta mətn olmasını üzə çıxarmaq tədqiqatın əsas məqsədini təĢkil edir. «Koroğlu» haqqında bu ilk mətbu yazı 1830-cu ilə təsadüf edir. «Тифлисские ведомости» qəzetinin 68-ci sayında (23 avqust) isə naməlum müəllifin «Деревня Огруджа: замок раз- бойника Урушана Кер-оглы, его история» məqaləsi çap olunmuĢdur. Məqalədə Koroğlu qalasından və dastanın bir qolundan bəhs edilir. Rus mətbuatında dastana dair ilk məlumat Ġ.ġopenə məxsusdur. Ancaq belə demək mümkünsə, bu sahədə ilk təcrübələrdən biri Ġ.ġopenə məxsusdur. Milliyyətcə polyak olan ġopen çar hökumətinin məmuru kimi bir müddət Zaqafqaziyada iĢləmiĢdir. Elə bu zaman Araz çayı sahillərindən «Koroğlu» dastanına aid materiallar tapılmıĢdır. Ġ.ġopen bu məsələ barəsində yazır: «AĢıq çunqurunu kökləyib çox uzun bir hekayə baĢladı. Hekayənin bir hissəsini nəql edir, bir hissəsini oxuyurdu. Mən Ģair deyiləm, tərcüməçini də günahlandıra bilmərəm. Ancaq çalıĢmıĢam ki, hadisələr arasında əlaqəni saxlayım, aĢığın əsas fikirlərini qoruyum» (6, Ön söz). «Koroğlu» dastanının dünyaya tanıdılmasında rus və Avropa tədqiqatçıları böyük rol oynamıĢlar. XIX əsrin əvvəllərindən baĢlayaraq «Koroğlu» eposu dünya folklorĢünaslığının diqqət mərkəzində olmuĢdur. Bu iĢ bilavasitə rus və Avropa mətbuatının köməyi ilə həyata keçirilmiĢdir. KoroğluĢünaslıqda belə bir fikir vardır ki, «Koroğlu» eposunun ilk dəfə elmə məlum olması Ġ.ġopenin fəaliyyəti nəticəsində mümkün olmuĢdur. Ġndi «Qafqaz-Anadolu» versiyası adlandırılan «Koroğlu»nun ilk quraĢdırma mətnini Ġ.ġopen «Кер-оглы» - татарская легенда» adı ilə «Маяк современного просвещения и образования» jurnalında 1840-cı ildə çap etdirmiĢdir. Ġ.ġopen variantının əsas müsbət xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, dünyanın marağını Azərbaycan xalqının etnik-tarixi köklərinə, mənəvi-ictimai həyatına yönləndirmiĢ, Azərbaycan xalqının bədii-estetik dəyərlərinə diqqəti artırmıĢdır. Ġ.ġopen XIX əsrin 30-cu illərində Ermənistan vilayətinin gəlirləri və hökumət mülkləri idarəsinin rəisi vəzifəsində çalıĢmıĢdır (245, Slovar, s.82). O, asudə vaxtlarında Araz boyu sərhəd kəndlərini gəzir, yerli camaatın adət-ənənəsi, folklor yaradıcılığı ilə maraqlanırdı. O, hələ Tiflisdə olarkən Koroğlu haqqında eĢitmiĢ, Tiflis yaxınlığındakı Qoçur yaylasında Koroğlu qalasını görmüĢ, onun haqqındakı rəvayətləri dinləmiĢdi. O, Ermənistanda iĢləyərkən onda bu rəvayətlərə maraq daha da artmıĢ, topladığı materialları yuxarıda adı çəkilən jurnalda çap etdirmiĢdir Ġ.ġopenin topladığı mətn iki hissədən ibarətdir. O, topladığı dastandan kiçik parçanı təqdim etmiĢ, sonra bu parçadakı əfsanəvi adlara və terminlərə Ģərhlər vermiĢdir. Mətn iki qoldan ibarətdir: «Alı kiĢi» və «Həmzənin Qıratı aparması». Ġ.ġopen bu qolları Ömər adlı bir 77
aĢıqdan qeydə aldığını yazır (2, s.54). Təbii ki, Ġ.ġopen Azərbaycan dilini bilmirdi və o, aĢıqla erməni tərcüməçi vasitəsilə söhbət edirdi. O, Azərbaycan aĢığını ilk dəfə görərkən onun hərəkətlərinə, geyiminə fikir vermiĢ, çaldığı sazı isə çunqur adlandırmıĢdır. Ġ.ġopen bu haqda belə yazırdı: «AĢıq çunqurunu kökləyib çox uzun bir hekayə baĢladı. O, hekayənin bir hissəsini danıĢır, bir hissəsini də oxuyurdu. Mən Ģair deyiləm, tərcüməçini də günahlandırmaq istəmirəm. ÇalıĢmıĢam ki, hadisələr arasındakı əlaqəni saxlayım, aĢığın əsas fikirlərini qoruyum» (3, s.348). Ġ.ġopen «Koroğlu» dastanına «Son əhvalat mənim ixtiramdır» adlı bir parça da əlavə etmiĢdir. Bu parça dastanın ümumi qəhrəmanlıq xəttinə uyğun gəlmir. Burada nəql edilir ki, Koroğlu Rassudana adlı bir gürcü qızına vurulmuĢdur. Qız isə onun qarĢısına Ģərt qoymuĢdur ki, əgər qaçaqçılıqdan və müsəlmanlıqdan əl çəksən sənə gələrəm. Koroğlu bu Ģərtə razı olur və dəlilərdən xəlvət kilsəyə gedir. Dəlilər bu iĢdən xəbər tutub Rassudananı öldürürlər. Bu süjet qondarma bir süjetdir, eyni zamanda milli qəhrəmanın adına layiq olmayan süjetdir. Onun saxta olmasını bir çox görkəmli alimlər – V.M.Jirmunski, B.A.Qarrıyev, H.T.Zərifov, M.H.Təhmasib, A.Nəbiyev, M.Sadıxov və baĢqaları qeyd etmiĢlər. Ġ.ġopenin bu variantından da görünür ki, o, dastan üzərində çox sərbəst Ģəkildə iĢləmiĢ, özündən mətnə əlavələr etmiĢ, Koroğlunun Ģəxsiyyətini, onun qəhrəman adını alçaltmıĢdır. Ġ.ġopenin «Koroğlu» epizodu haqqında əhəmiyyəti olmayan bir iĢ kimi danıĢılmıĢ, V.M.Jirmunski və H.T.Zərifov isə bu epizodu özünəməxsus Ģəkildə bayronsaəğı təkmilləĢdirmə adlandırmıĢlar (4, s.507). Azərbaycan folklorĢünaslığında da M.H.Təhmasib bu nəĢri zərərli hesab etmiĢ, Koroğlunun gürcü qızı ilə olan əhvalatını ġopenin uydurması adlandırmıĢdır. M.H.Təhmasib bu haqda belə yazırdı: «NaĢirin dediyinə görə, o, bu variantı milliyyəti məlum olmayan bir nəfərdən eĢitmiĢ, lakin özü yerli dili bilmədiyi üçün az-çox baĢa düĢən bir erməni yoldaĢının köməyi ilə baĢa düĢmüĢ və ruscaya tərcümə etmiĢdir. Bu «variantın» nə dərəcədə dəqiq ola biləcəyi elə buradan görünür. Lakin Ġ.ġopenin «xidməti» bununla bitmir. O, onsuz da Ģəkildən-Ģəkilə salınmıĢ bu va- riantı həm də yenidən özü istədiyi kimi iĢləmiĢ, düzəltmiĢ, öz ruhuna və zövqünə uyğun bir hala salmıĢdır. Nəticədə Koroğlu adına böhtandan ibarət olan tamamilə zərərli bir uydurma əmələ gəlmiĢdir» (8, s.19). M.H.Təhmasib qeyd edir ki, dastanı danıĢan adamın Koroğluya münasibəti də diqqət çəkir. O, altıncı sətirdə Koroğlu haqqında danıĢarkən deyir: «Onun qana həris olan ruhu çoxdan cəhənnəmə vasil olmuĢdur». O, sonra həmsöhbətinə müraciət edib deyir: «Gəl bu qayanın kölgəsində əyləĢək. Mən sənə Koroğludan danıĢım, sən isə çomağı əlində hazır saxla. Bu yerlərin hakimi olan zəhərli ilanlar öz keçmiĢ ağaları kimi sayıq olmayan yolçulara qəflətən basqın edirlər» (11, s.11). Göründüyü kimi, M.H.Təhmasib dastanı danıĢanın xarakterini vermə- yə çalıĢmıĢdır. M.H.Təhmasib deyir ki, bütün bu söylənilənlərə görə milliyyəti məlum olmayan, bir az oxuyan kimi səsi xırıldayan, «uzun, ağ saqqal saxlayan», ġopenin verdiyi Kaxet Ģərabını son damlasına qədər içən həmin nağılçının Azərbaycan aĢığı olması Ģübhə doğurur (11, s.11). Həmin «Azərbaycan aĢığının» danıĢdığı azərbaycanlı mentalitetinə uyğun gəlmir. Ġ.ġopen də hansı marağa görəsə bu sayıqlamanı nəinki nəĢr etmiĢ, hətta Koroğlunun azərbaycanlı olma- dığını, hakimiyyət uğrunda savaĢan yuxarı silkin nümayəndəsi kimi təqdim etmiĢdir (8, s.20). Bütün bu göstərilənlərə baxmayaraq ġopen variantı dastanın tədqiqi tarixini araĢdırmaq üçün bir mənbədir. Bu cəhətdən B.A.Qarrıyevin Ġ.ġopenə münasibəti seçilir. O, ġopen nəĢrini qiymətləndirir və yazır: «Ġ.ġopen nəĢri əfsanəvi Koroğlunun qəhrəmanlığı haqqında ilk türk aĢığından eĢitdiyi nəğmələrin məzmununun romantikcəsinə nəqlidir. ġopenin nəql etdiyi bu versiya dağların möhtəĢəm təsviri və tərənnümü ilə baĢlayır. Güman etmək olar ki, bu romantik 78
təsvir ġopenin özü tərəfindən söylənilir» (5, s.22 – 23). ġopenin həmin mətni haqqında M.Sadıxov da öz fikrini bildirmiĢdir. Onun da fikirləri M.H.Təhmasibin dediklərinə qismən uyğun gəlir. O, Ġ.ġopen nəĢrindəki əsas süjet xəttinin izlənildiyini göstərir, lakin onun (ġopenin) dastan mətninin dəqiqliyinə təminat verə bilmir. O da M.H.Təhmasib kimi dastanın Ömər adlı azərbaycanlı aĢıqdan birbaĢa deyil, erməni tərcüməçidən eĢidib yazıya alındığını qeyd edir. Ġ.ġopen erməni tərcüməçinin Koroğlunu özü istədiyi kimi tərcümə etməsinə də münasibət bildirmiĢdir. Ġ.ġopen yazır: «Mən günahlarına görə qulduru keĢiĢ cübbəsinə geyindirmək arzusuna qarĢı dayana bilmədim» (12, s.24). Bəzi yerlərdə ġopen Koroğlunu müsbət qəhrəman kimi də verir, onu zəiflərin pənahı sayır. Ġ.ġopen 27-ci səhifədə yazır ki, «onun qorxunc əli dikbaĢ və tamahkarları cəzalandıraraq zəiflərə rəhm etdi, binəsiblərin gözlərindən axan yaĢı sildi və həmiĢə yoxsulların dərdinə Ģərik oldu» (12, s.23). ġ.Ələkbərova ġopen nəĢrinin Ģərhlər bölməsində maraqlı fikirlərin olduğunu, nöqsanlarına baxmayaraq eposun tədqiqi tarixinin də xüsusi əhəmiyyət daĢıdığını bildirir. O, «Koroğlu» eposunun nəĢri və tərcüməsi tarixindən» adlı məqaləsində də yuxarıdakı fikirləri qeyd edir (1, s.168 – 176). Yuxarıda göstərilən fikirlər ġopen nəĢrinin tarixi əhəmiyyətini azaltmasa da, onun ancaq mürtəce mahiyyətini nəzərə çatdırır. Lakin ġopen nəĢrinə təkcə tənqidi gözlə baxmaq olmaz. Düzdür, onun «Koroğlu»sunda ziddiyyətli cəhətlər çoxdur. Buna baxmayaraq, bizim üçün xüsusi ola biləcək müsbət cəhətləri də axtarmaq lazımdır. Bu «Koroğlu» ilk nəĢrdir. Prof. A.Nəbiyev də ġopen nəĢrinin «Koroğlu» süjetinə, onun dastan kimi formalaĢmasına təsirini önə çəkir və onun ilk nəĢr kimi roluna qiymət verir. A.Nəbiyev belə bir qənaətə gəlir ki, «Müqəddimə»də yazdığı «Koroğlu» hərfən tərcümədə «Kor oğlu» deməkdir və bir çoxları bu fikirdədir ki, bu yenilməz qəhrəman tatardır» sözləri ilə ġopen onun təkə tayfasından çıxdığını təsdiq etmiĢ olur (9, s. 24). Müqəddimədəki bu fakt Koroğlunun Ģəxsiyyətinin üzə çıxarılmasına kömək edə bilər. Məhz prof. A.Nəbiyev də bu məsələyə diqqət yetirməyi vacib sayır. Məsələn, onun Koroğlunu «kor kiĢinin oğlu» hesab etməsi bütün dastanlar içində Azərbaycan dastanının ən qədim olmasını göstərir, Koroğlunun milliyyəti haqqında olan mübahisələrə son qoyur A.Nəbiyev yazır ki, ġopen nəĢrində Alı kiĢinin gözlərinin xan tərəfindən çıxarılması, RövĢənin ondan intiqam alaraq yadellilərə qarĢı mübarizəsi, onun Qırata məhəbbəti və s. məsələlər də öz əksini tapmıĢdır. ġopen Koroğlunu yadelli iĢğalçılara qarĢı amansız mübarizə aparan qəhrəman kimi təsvir edir, Koroğlunun Çənlibeli böyük mərdliklə müdafiə etdiyini yazır. ġopen Qırat oğurlandıqdan sonra onu necə geri qaytardığını, bəylərin, paĢaların, tacirlərin düĢməni olduğunu qeyd edir. Ġ.ġopen nəĢri iki hissədən ibarətdir: «Alı kiĢi» qolunu xatırladan hissə; «Həmzənin Qıratı oğurlaması» qolunun qısa məzmunu. Ġ.ġopen bu qısa məzmunu belə verir: «Nəhayət, igid qoçağın səfərlərinin sorağı konkyerə (xotkara) gedib çatır və onun qəzəbinə səbəb olur. Konkyer əmr verir ki, Koroğlunun ya ölüsünü, ya da dirisini tapıb gətirmək lazımdır. Qərar belə olur, Koroğlunun atını oğurlamaq lazımdır. Xotkar tərəfindən buna görə böyük ənam vəd olunur. Xotkarın adamı Çənlibelə gəlir və atı oğurlayıb aparır. Koroğlu əlində ağac, çiynində saz səyyah kimi osmanlıların torpağına yollanır. O, aĢıqlığı ilə camaatı heyran qoyur. Söhbət atdan gedəndə Koroğlu sultana deyir ki, mən sizin mehtərləri öyrədə bilərəm. Beləliklə, Koroğlu çox ustalıqla hamısını aldadır, atın yanına gəlir. Qırat onu tanıyır. Koroğlu atın üstünə aĢırılandan sonra deyir ki, «Sultan, mən Koroğluyam». Oradan 79
Çənlibelə yol alır, Koroğlunun Ģöhrəti daha da artır, varlılar, ağalar onun əlindən zara gəlirlər. Qorxuya düĢən ağalar min cürə fırıldağa əl atır. Koroğlu ilə hətta öz doğma qızlarının hə- yatı bahasına qohum olmağı, ondan aman diləməyi özlərinə xoĢbəxtlik sayırlar. Hər tərəfdən Çənlibelə hədiyyələrlə elçillər gəlir, qızıl, daĢ-qaĢ hesabına əmin-amanlıq və müdafiə əldə edirlər. Beləliklə, Koroğlu böyük bir ölkəyə sahib olmuĢdu» (7, s.57). Ġ.ġopen variantı həcmcə böyük deyildir. O, «Koroğlu» dastanından qeyd etdiyimiz bəzi qolların məzmununu verdikdən sonra Koroğlunun Rassudanaya olan məhəbbət macərasını təsvir edir. Ġ.ġopen variantındakı bu məhəbbət macərasının artırılması dastanı danıĢanın Koroğluya olan münasibəti axırıncı cümlələrdən də görünür və dastan bu sözlərlə tamamlanır: «Rassudananın qətlindən sonra hirslənən, qəzəblənən Koroğlu Əmir Aslanı, Süleymanı, Həsən Əlini qılıncla vurur, dəlilərdən ibarət ümumi dəstəsini yararaq qaladan qaçır. Bu onun qaladakı axırıncı günü idi. Dəstəsi isə baĢçısı olmadığına görə tutulur» (12, s.23). Axırıncı cümlələrdə Koroğlunun xarakterinə uyğun gəlməyən mənalar vardır. Əvvəla Çənlibel bir qala kimi ona əziz bir yerdir. O, buradan qaçmaz. Ona görə də «bu onun qaladakı axırıncı günü idi» sözləri çox absurd səslənir. Çənlibel azadlıq rəmzidir. Koroğlunun nəyin naminə isə azadlıqdan imtina etməsi ġopeni o qədər də maraqlandırmamıĢdır. ġopen variantının baĢqa variantlardan fərqlənən bir neçə özəl xüsusiyyətləri vardır. Əvvəla, ġopen mətnində təsvir çox romantikdir. Xüsusilə Koroğlunun qalası Çənlibelin təsviri bu cəhətdən baĢqa variantlardakı təsvirdən seçilir. ġopen nəĢrində Koroğlu ilə dəlilər arasında nifaq düĢmüĢdür. Bunun da səbəbi gürcü qızı Rassudanadır. Azərbaycan variantlarında Koroğlu qocalır, bir variantda qeyb olur, ġopen variantında isə Rassudana öldükdən sonra Koroğlu da itir. ġopen variantında Koroğlu qaçaq, quldur, karvan soyan dəstə baĢçısı kimi təqdim edilir. ġopen variantında Koroğlu əvvəlcə xalq mənafeyi uğrunda fəaliyyət göstərir, sonra isə peĢman olub özünü rahib kimi hiss edərək həyatını monastırda, kilsədə keçirmək istəyir. Bu kimi fərqli xüsusiyyətlər ġopen variantını milli müstəvidən uzaqlaĢdırır, ona antixalq donu geyindirir. Ġ.ġopen nəĢrinin sonunda 25-ə qədər həm maraqlı, həm də mübahisəli, olduqca zərərli qeydlər də vardır. Məsələn, «. Koroğlu – hərfi tərcüməsi korun oğlu. Minlərlə müxtəlif növlü xalq balladaları, əfsanələri, nağılları və mahnılarından baĢqa, bu Ģöhrətli qaçağın Ģərəfinə həsr olunmuĢ yerli rəvayətlərdən baĢqa mən tarixdə onun haqqında heç nə tapa bilmədim. Çamçuyan özünün «Erməni tarixi»ndə təsvir edir ki, özünü könüllü olaraq Azərbaycan əmiri Yusifin əlinə təslim edən çar Sumbat Baqration 914-cü ildə Dvine Ģəhərində qətlə yetirilib. Güman ki, ġərq xalqlarının adəti üzrə kor edilmiĢdir. Onun Yerkati («dəmir» deməkdir) ləqəbli oğlu AĢot 600-ə yaxın tərəfdar toplayaraq ərəblərə qarĢı barıĢmaz müharibə aparıb və Baqravand, ġirak, Kuxar, Tiflisin yaxınlığında TaĢir, Aqaztev və ArĢaruni mahallarında onlardan çoxlu adam qırıb. Ancaq o özünün aramsız yürüĢləri ilə hökmdardan çox atamana, qaçaqların baĢçısına oxĢamıĢdır və çox zaman bəzi qalaları zəbt etməklə kifayətlənmiĢdir. Beləliklə, yuxarıda adları çəkilən bütün bu əyalətlərdə Koroğlunun adı ilə məĢhur olan xərabəliklər qalmıĢdır. Ola bilsin AĢotun qəhrəmanlığı haqqında rəvayətlər ərəblərdən və ermənilərdən tatarlara keçmiĢ və Koroğlu haqqında hekayələrin əmələ gəlməsinə səbəb olmuĢdur» (12, s.12 – 15). Bu qeydlərdən göründüyü kimi, ġopen burada heç bir əsası olmayan mülahizə irəli sürür. Əlbəttə, bu fikrin onun düĢüncəsində əmələ gəlməsinə yardım edən erməni tərcüməçisidir. Hə- min tərcüməçi tarixi faktları erməniləĢdirərək Koroğlunu da erməniləĢdirməkdən çəkinməmiĢdir. 80
Tarixi hadisələri də 914-cü ilə qədər apararaq ona qədimlik vermək cəhdində olmuĢdur. Guya tarixi rəvayətin ərəblərdən ermənilərə, ermənilərdən azərbaycanlılara keçməsini iddia edən ġopen və ya onun erməni tarixçisi unudur ki, tarixi rəvayətin əmələ gəlməsi, yayılması üçpilləli ola bilməz. Tarixi rəvayətlər xalqın özünün qəhrəmanlıq tarixinin kiçik salnamələridir və tarixi rəvayət yaratma imkanına malik olan xalq ərəbdən, ermənidən rəvayət idxal edə bilməz. ġopen erməni tarixçisinə sığınaraq iddia edir ki, əmir Yusif 914-cü ildə özünü ona könüllü təslim edən erməni hökmdarı çar Sumbat Baqrationu edam edib, edamdan əvvəl ġərq adətinə görə gözlərini çıxarıb. ġopen bu məsələdə özünü dolaĢdırmıĢdır. Koroğlu adının belə qədimləĢdirilməsi, erməni adı ilə bağlanması ġopeni inanmadığı fərziyyə ilə üz-üzə qoymuĢdur. Əmir Yusif ərəbdir. Azərbaycanda ərəblərə qarĢı Babək 22 il mübarizə aparmıĢdır. Bu mübarizədə Səhl Sumbat isə ərəblərin tərəfinə keçib Babəki satmıĢdır. AĢotun – «kor kiĢinin oğlu»nun ərəblərə qarĢı hansı mübarizəsindən söhbət gedə bilər ki, ermənilər öz amallarına daim xəyanət etmiĢlər. Əgər «Ko- roğlu» rəvayətlərinin tarixi əsasını axtarmıĢ olsaq, görərik ki, xürrəmilər hərəkatı, bu hərəkatın iĢtirakçılarının qəhrəmanlıqları rəvayət Ģəklinə düĢüb xalq yaddaĢında təkamül prosesi keçirərək «Koroğlu» dastanının ideya-milli istiqamətini təyin etməkdə çox mühüm rol oynamıĢdır. Bu haqda M.H.Təhmasibin mülahizələri ağlabatan görünür (11, s.132 – 141). Göründüyü kimi, ġopen üçün «Koroğlu kimdir?» sualı artıq öz cavabını almıĢdır. Təbii ki, ġopen Azərbaycan tarixini bilmirdi. Buna görə də quraĢdırılan hər bir söhbətə inanırdı. Məsələn, o, ona söylənilən sözlərə əsasən Koroğlunun mənĢəyi haqqında yazırdı: «.Bununla belə bəziləri deyirlər ki, bu Ģöhrətli qaçaq tatar olub, Teymurilər sülaləsinin süqutundan sonra Ağqoyunlular və Qaraqoyunlular arasında olan çəkiĢmələrdən istifadə edərək qədim qalaları zəbt etmiĢ, oradan da amansız yürüĢlər etmiĢdir» (12, s.24). Burada ġopen heç bir tarixi fakta əsaslanmır. Ancaq görünür ki, o, Koroğlunun mənĢəyini XVI – XVII əsrlərdən də əvvəlki dövrlərdə axtarmaq istəyir. O, Koroğlunu epikləĢdirir. Hər halda ġopenin cəlalilərin və Qarayazıçıoğlunun üsyanın- dan xəbəri var idi. Ancaq o, Koroğlunu tarixin daha dərin qatlarında axtarmaq istəyir. Buna görə də Koroğlunu öz mətnində qədim dövrlərin epik surəti kimi təqdim edir. Bu problem üzərində düĢünməyə dəyər. ġopen üçün tarixi hadisələr və onun dastanın əsasını nə cür təĢkil etməsi maraq kəsb etməmiĢdir. O, qeydlərdə xotkarı qan tökən adlandırır və bu sözü Türkiyə sultanının titullarından biri kimi qeyd edir. ġopenin Koroğlu haqqındakı qeydlərindən belə görünür ki, o, Koroğlunu tarixdə yaĢamıĢ Ģəxsiyyət, qəhrəman və üsyan baĢçısı kimi, eyni zamanda aĢıq, sənətkar və dastan yaradıcısı kimi görür. Amma görünür ki, Ġ.ġopen «Koroğlu»nun məzmununu öz xoĢuna dəyiĢdirməmiĢdir. Bunu etməyə çar senzurası səbəb olmuĢdur. Variantlardakı bəzi maraqlı faktlar onu deməyə əsas verir ki, onun əlində üzərində iĢlədiyi əsas mətn olmuĢdur. O, Koroğlunun təkə tayfasından olduğunu atasının kor edildiyini də təsdiq edir. Belə nəticəyə gəliriki ki, ġopen nəĢri koroğluĢünaslıqda ilk təcrübə olduğu üçün əhəmiy- yətlidir. ġopenin Koroğlusu milli düĢüncəsinə görə azərbaycanlı qəhrəman deyildir, daha çox erməniləĢdirilmiĢ obraz təsiri bağıĢlayır. O, Rassudanaya görə qəhrəman adına xəyanət etmiĢdir. Bununla belə ilk Koroğlu kimi tədqiqata cəlb olunmalıdır. Mətnin araĢdırılması ġopen variantının saxtaolduğunu sübut edir. ġopen Koroğlusu epik qəhrəman deyildir, quraĢdırılmıĢ obrazdır. Müəllif onu tatar kimi təqdim etsə də, tarixi köklərdən çox uzaqdır.
81
1.
ədəbiyyatına dair tədqiqlər. Bakı, 1981, № 3, s.168 – 176. 2.
Əfəndiyev P. «Koroğlu» dastanı rus mətbuatında //Azərb.SSR EA Xəbərləri, ictimai elmlər, № 1, 1958, s.53 – 64. 3.
4.
Жирмунский В.М., Зарифов Х.Т. Узбекский народный героический эпос. М.: ОГУЗ, 1974, 489 с. 5.
Каррыев Б.А. Эпические сказания о Кер-оглы у тюркоязычных народов. М.: Главная редакция восточной литературы., изд. «Наука», 1968, 259 с. 6.
7.
Koroğlu. Bakı, Nurlan, 2004. 8.
Koroğlu. Tərtib edəni M.H.Təhmasib. Bakı, Azərb.SSR EA NəĢr., 1956. 9.
Nəbiyev A. Qəhrəmanlıq səhifələri. Bakı, Gənclik, 1975. 10.
Словарь кавказских деятелей. Тифлис, 1890. 11.
Təhmasib M.H. Azərbaycan xalq dastanları (orta əsrlər). Bakı, Elm, 1972. 12.
Шопен И. «Кер-оглы». Татарская легенда. «Маяк современного просвещения и образования» / Труды ученых и литературоведов русских и иностранных. Резд. В.Полянова. СПб., 2 часть, глава 3, 1840, с.12 – 25.
И. Шопен является одним из первых собирателей и исследователей эпоса «Кероглы». Нес- мотря на все недостатки, его «Кероглы» – это первичный вариант эпоса. В 1940 году И. Шопен опубликовал собранный им эпос под названием «Кероглы – татарская легенда» в журнале «Маяк современного просвещения и образования». Эпос он собирал со слов ашуга Омара с помощью переводчика – армянина. Здесь личность Кероглы описывается исторически недостоверно. Переводчик арменизировал Кероглы, рассказав И. Шопену о том, что якобы в истории герой сохранился под именем Ашота. И. Шопен происхождение Кероглы привел к временам правления Акгоюнлу и Карагоюнлу, пришедшим к власти после Тимура, унизил его, представив не как национального героя, а как обычного разбойника и изгоя общества. В написанной Шопеном версии эпоса описывается помимо геройств Кероглы, его любовь к грузинской девушке Рассудане. Из-за любви грузинки Кероглы убивает своих товарищей. В статье вариант Шопена, несмотря на все недостатки, расценивается как первая записанная версия эпоса Кероглы.
82
Azerbaijan National Academy of Sciences (Azerbaijan) SHOPEN VARIANT OF THE “KOROGHLU” EPOS S U M M A R Y I.Shopen was one of the first collectors and researchers of Koroghlu epos. In spite of all harmful and imperfect sides, his “Koroghlu” epos is the first variant. The collected epos “Koroghlu” titled “Ker–oqli the tatarian legend» by I.Shopen, was published in 1840 in the journal of “Lighthouse of Modern Enlightment and Education”. He had collected this epos by the help of Armenian translator from Ashig Omar (Folksinger Omar-trans.). Here Koroghlu’s personality is not described as it was in history. The translator told Shopen that Koroghlu was Armenian and he remained in the history as Ashot. But Shopen leads Koroghlus’ origin to the Aghgoyunlu and Garagoyunlu rulers’ period who held the power after Teymur, he brought down that he was not national hero and described him as brigand and robber. Koroghlu’s heroism is shown in the epos written by Shopen. He describes here that Koroghlu fell in love with Georgian girl Rassudana. Koroghlu killed his friends for his love to Georgian girl. In spite of the imperfect Shopens’ variant it was estimated as the first “Koroghlu”. Key words: I.Shopen, Rassudana, epos, legend, translation, Koroghlu Yüklə 77,18 Kb. Dostları ilə paylaş:
|