Baki universitetiNİn xəBƏRLƏRİ №2 Sosial-siyasi elml
Yüklə 119,35 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- AMEA İnsan Hüquqları İnstitutu veliyeva-tomris@yahoo.com
- Açar sözl ər
| 149
BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ №2 Sosial-siyasi elml ər seriyası 2013 UOT: 327; 930.22 AVROPA ÜMUMİ XARİCİ VƏ TƏHLÜKƏSİZLİK SİYASƏTİNİN FORMALAŞMASI VƏ İNKİŞAF MƏRHƏLƏLƏRİ T.X.VƏLİYEVA AMEA İnsan Hüquqları İnstitutu veliyeva-tomris@yahoo.com Avropa İttifaqının ümumi xarici və təhlükəsizlik siyasətinin (ÜXTS) formalaşması və in- k işaf mərhələləri tədqiq edilir. Göstərilir ki, ÜXTS-in formalaşması formal olaraq Avropa Bi- rlikl ərinin təsis olunması ilə başlayır. Maastrixt Müqaviləsinin bağlanması ÜXTS-in inkişa- fında keyfiyyətcə yeni mərhələnin əsasını qoydu ki, bu da özünün sonrakı inkişafına Amsterdam v ə Nits müqavilələrində nail oldu. Lissabon Müqaviləsinin qüvvəyə minməsi isə ÜXTS-in növb əti mərhələsinin başlanmasını bildirmiş oldu. Açar sözl ər: Avropa İttifaqı, ümumi xarici və təhlükəsizlik siyasəti, Maastrixt Müqavil
əsi, Amsterdam Müqaviləsi, Nits Müqaviləsi, Lissabon Müqaviləsi, Vahid Avropa Aktı, vahid daxili bazar, inteqrasiya
Avropa İttifaqı özündə 500 milyona yaxın əhalisi olan 27 dövləti c əmləşdirən ən böyük inteqrasiya birliyidir. Son 60 ildə iqtisadi inteqrasiya sah əsində böyük nailiyyətlər əldə etmiş bu Birlik dünya iqtisadiyyatının kifayət q ədər əhəmiyyətli hissəsini özündə təmərküzləşdirib və dünyanın ümumdaxili m əhsulunun təqribən dörddə bir hissəsi (və ya 25%-i) onun payına düşür. Avropa İttifaqının müasir dövrdə beynəlxalq rolu tək iqtisadi ölçülərlə kifay
ətlənmir, bu qurum eyni zamanda beynəlxalq siyasi münasibətlərin aparıcı aktorlarından birinə çevrilib. Avropa İttifaqı ölkələrinin müştərək siyasi f əaliyyətinin mexanizmlərinin formalaşması prosesi soyuq müharibə dövründə başlasa da, 1990-cı illərin əvvəllərində ikiqütblü ideoloji qarşıdurmanın başa çatma
sı ilə özünü daha aktiv şəkildə göstərdi. İkiqütblü ideoloji bloklaşmanın başa çatmasından sonra Avropanın ABŞ-dan hərbi-siyasi asılılığının azalması v ə postbipolyar dövrdə beynəlxalq təhlükəsizlik, o cümlədən Avropa t əhlükəsizliyi üçün yeni təhdidlərin meydana gəlməsi Avropa İttifaqını müst əqil xarici və təhlükəsizlik siyasəti yeritmək istiqamətində konkret qərarlar q əbul etmək məcburiyyəti qarşısında qoydu. Qeyd etm ək lazımdır ki, İkinci dünya müharibəsindən sonra Avropada ilk siyasi inteqrasiya prosesl əri məhz təhlükəsizlik və müdafiə məsələləri ilə 150
bağlı idi. Belə ki, hələ 1947-1948-ci illərdə Qərbi Avropa Kollektiv Təhlü- k əsizlik sisteminin yaradılmasını nəzərdə tutan müqavilələr imzalanmışdı. Lakin 1950-ci ilin əvvəllərində bu layihələr uğursuzluğa düçar olmuşdu. Q ərbi Avropada inteqrasiyanın müasir konsepsiyasının mahiyyəti milli dövl ətlər tərəfindən öz suverenliyinin bir hissəsini üstmilli inteqrasiya birlikl ərinə verməkdən ibarətdir və bu ideya Fransanın tanınmış ictimai xadimi Jan Monne t ərəfindən irəli sürülmüşdü [2]. Fransanın xarici işlər naziri Şuman 9 may 1950-ci ild ə Jan Monnenin ideyası əsasında Fransa və Almaniyada kömür v ə polad istehsalının nəzarətinin digər Avropa ölkələrinin də qoşulması üçün açıq olan birgə Ali orqana verilməsi haqqında təklif ilə çıxış etdi. Almaniya Federativ Respublikası (AFR), İtaliya, Belçika, Niderland və Lüksemburq hökum ətləri bu təklifi dəstəklədilər və bu 6 dövlət tərəfindən 18 aprel 1951-ci ild ə Parisdə Avropa Kömür və Polad Birliyinin (AKPB) təsis edilm əsi haqqında müqavilə imzalandı. Bu müqavilənin imzalanması Qərbi Avropada inteqrasiya prosesl ərinin əsasını qoydu. Avropa Kömür v ə Polad Birliyinə dair müqavilənin imzalanmasını Avro- pa inteqrasiya prosesl ərinin nailiyyəti kimi qəbul edən Fransa, İtaliya, Belçika, Niderland, Lüksemburq xarici f əaliyyət idarələrinin başçıları və AFR kansleri 27 may 1952-ci ild ə Parisdə Avropa Müdafiə Birliyinin təsis edilməsi haqqında müqavil ə imzaladılar. Müqavilənin 1-ci maddəsində deyilirdi ki, “Razılığa g ələn Ali tərəflər bu müqavilə ilə ümumi təsisatlara, ümumi silahlı qüvvələrə v ə ümumi büdcəyə malik olan üstmilli xarakterli Avropa Müdafiə Birliyi təsis edirl ər”. Eyni zamanda müqavilənin 2-ci və 120-ci maddələrində birliyin yalnız müdafi ə məqsədləri daşıması və onun yalnız üzv dövlətlərin Avropa ərazilərində tətbiq edilməsi elan edilirdi [1]. Lakin 30 avqust 1954-cü ildə Fransa Milli Assambleyası bu müqaviləni ratifikasiya etməkdən imtina etdi və bununla da Avropa Müdafi ə Birliyinə dair müqavilə uğursuzluqla nəticələndi. N əhayət, qeyd edilmiş 6 dövlət tərəfindən 25 mart 1957-ci ildə Romada Av ropa İqtisadi Birliyinin (AİB) və Atom Enerjisi üzrə Avropa Birliyinin (Av- roatom) t əsis edilməsi haqqında 2 müqavilə imzalandı. Həmin müqavilələrdə Avropa inteqrasiya prosesl ərinin hüquqi və institusional əsasları müəyyən edil- di. Bununla da Avropa Birliyinin əsası qoyuldu. Odur ki, Avropa ümumi xarici v ə təhlükəsizlik siyasətinin mənbələrini tədqiq edərkən, “Avropa Birliyi” anla- yışının təbiətinin müəyyən edilməsi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Şou J. Avropa Birliyini beyn əlxalq hüquq qabiliyyətinə malik ayrı-ayrı müstəqil hüquqi vahidl
ərdən ibarət olan sərbəst siyasi qurum kimi xarakterizə edir. O, yazır: “Bu hüquqi vahidl ər üç birlikdir ki, onların ikisi iqtisadiyyatın müəyyən sekto- runa aiddir: 1951-ci il Paris müqavil əsi ilə təsis edilmiş Avropa Kömür və Polad Birliyi (AKPB) (25 iyul 1952-ci ild ə qüvvəyə minib) və 1957-ci il Roma müqavil
əsi ilə təsis edilmiş Atom Enerjisi üzrə Avropa Birliyi (Avroatom) (1 yanvar 1958-ci ild ə qüvvəyə minib). İkinci 1957-ci il Roma müqaviləsinə əsa- s ən həmçinin 1958-ci ildə Avropa İqtisadi Birliyi (AİB) yaradıldı. Məhz yuxa- rıda qeyd edilən üç Birlik “Avropa Birliyi” anlayışının vahid siyasi və hüquqi 151
ç ərçivəsini təşkil etdilər” [6, 5-7]. Digər tərəfdən, Hartli T.K. bildirir ki, Bir- liyin ad ətən vahid struktur kimi qəbul edilməsinə baxmayaraq, hüquqi nöqteyi n əzərdən üç birlik mövcuddur ki, bunlardan da fəaliyyəti universal xarakter daşıyan Avropa İqtisadi Birliyi daha böyük əhəmiyyət kəsb edir [3, 3-5]. Bel
əliklə, İkinci dünya müharibəsindən sonra Avropada inteqrasiya prosesl
əri iqtisadi sahəni əhatə edirdi. Həmin dövrdə Qərbi Avropa ölkələrinin t əhlükəsizliyinin təmin edilməsində Transatlantik əməkdaşlığa üstünlük verildi v ə müdafiə məsələləri Avropa institutlarının yurisdiksiyasına aid edilmədi. Odur ki, Q ərbi Avropa İttifaqı (QAİ) Avropada təhlükəsizlik və müdafiə sisteminin əsas təminatçısına çevrilə bilmədi, bu rol NATO-ya həvalə edildi. Avropanın siyasi inteqrasiyası sahəsində dialoq 1960-cı illərin sonlarında yenid
ən başladı və 1970-ci ildə Avropa Siyasi Əməkdaşlığı (ASƏ) haqqında Müqavil
ə imzalandı. Müqaviləyə görə, Avropa Birliyinə üzv dövlətlər birgə Avropa Xarici Siyas əti formalaşdırmağa və həyata keçirməyə çalışmalı idi. Lakin Avropa siyasi əməkdaşlığı qarşılıqlı əsaslarla dövlətlərarası informasiya mübadil
əsi və xarici işlər nazirləri arasında siyasi məsləhətləşmələr mexanizmi olsa da, üzv ölk ələrin hökumətləri ilə üstmilli orqanları arasında səlahiyyətlərin bölünm
əsində fikir ayrılığının olması səbəbindən Birliyin müqavilə hüququna daxil edilm ədi. Beləliklə, 1970-ci ildən başlayaraq, Avropa Birliyi dövlətlər- arası əsaslarla Avropa Siyasi Əməkdaşlığı haqqında Müqavilə çərçivəsində vacib siyasi m əsələlərə dair qarşılıqlı fəaliyyət göstərməyə başlasalar da, bu müqavil ənin müddəaları məcburi xarakter daşımırdı və mahiyyət etibarı ilə xarici işlər nazirlərinin görüşlərinin koordinasiya edilməsinin hüquqi əsası kimi istifad
ə edilirdi. Q ərbi Avropa inteqrasiya proseslərində 1 iyul 1987-ci ildə Vahid Avropa Aktının (VAA) qüvvəyə minməsi xüsusi rol oynadı və dönüş mərhələsi kimi qiym
ətləndirilməlidir. İqtisadi inteqrasiya sahəsində Roma müqavilələrinin imzalanmasından 30 il keçdikdən sonra VAA ilk dəfə olaraq “dörd azadlıq” m əkanını müəyyənləşdirdi. Əmtəənin, fiziki şəxslərin, xidmət və kapitalın heç bir daxili s ərhəd olmadan sərbəst hərəkətini təmin edən vahid məkan “Vahid daxili bazar” adlandırıldı. Bundan başqa, Roma müqaviləsinə iqtisadi və sosial sah
ələr, elmi tədqiqatlar və texnoloji inkişaf, ətraf mühitin mühafizəsinə dair xüsusi bölm ələr əlavə edildi, o cümlədən üzv dövlətlərin xarici siyasət sah
əsində hökumətlərarası əməkdaşlığının hüquqi bazası yaradıldı. Soyuq müharib ənin başa çatması ilə siyasi vəziyyətin dəyişməsi Avropa Birliyi t ərəfindən adekvat cavabların verilməsini tələb edirdi. Əgər əvvəllər so- yuq müharib ənin məqsədləri Avropa Birliyinə siyasi və hərbi sahələrdə müstə- qil rol oynamağa imkan vermirdisə, SSRİ başda olmaqla sosialist düşərgəsinin dağılması siyasi sferada əməkdaşlıq üçün keyfiyyətcə yeni mühitin formalaşması ilə nəticələndi. Bel ə bir şəraitdə Avropa inteqrasiya proseslərinin inkişafında, əsasən də Avropada xarici siyas ət və təhlükəsizlik sahəsində yeni mərhələ başlandı. 7 fevral 1992-ci ild ə Avropa Birliyinin on iki üzvü Maastrixt şəhərində Avropa 152
İttifaqının yaradılması haqqında Müqavilə imzaladı və həmin müqavilə 1 noyabr 1993-cü ild ə qüvvəyə mindi [7]. Bu müqavilə 1950-ci illərin əvvəllərin- d ə əsası qoyulmuş Avropa inteqrasiya proseslərini keyfiyyətcə yeni səviyyəyə qaldırdı. Belə ki, “Maastrixt müqaviləsi” adlandırılan bu müqaviləyə əsasən, Birliyin adı dəyişdirilərək “Avropa İttifaqı” (Aİ) adına transformasiya edildi. Bel ə ki, müqavilənin 1-ci maddəsinə əsasən İttifaq “siyasət sferaları və bu Müqavil əyə əsasən əməkdaşlıq formaları ilə tamamlanmış Avropa birlikləri bazasında təsis edilir”. Eyni zamanda müqavilədə Avropa inteqrasiya proses- l əri tək iqtisadi və valyuta ittifaqının deyil, həm də siyasi ittifaqın yaradılmasını n əzərdə tuturdu. Bundan əlavə, Maastrixt müqaviləsində Avropa İttifaqının ümumi xarici v ə təhlükəsizlik siyasətinin (ÜXTS) hüquqi əsası qoyuldu. Müqavil ədə Avropa siyasi əməkdaşlığı ÜXTS ilə əvəz edildi və ÜXTS ittifaq institutlarının fəaliyyəti ilə əlaqələndirildi. Nəhayət, yuxarıda qeyd edilən- l ərdən göründüyü kimi, ÜXTS Avropa Birliyinə üzv dövlətlər arasında 1950-ci ill ərdən iqtisadi əməkdaşlıq, o cümlədən iqtisadi məsələlərə dair qarşılıqlı əlaqələr ilə paralel olaraq siyasi əməkdaşlıq uğrunda davam edən müzakirələrin m əntiqi nəticəsi kimi gündəmə gəldi. Maastrixt müqavil əsi qəbul edildikdən sonra Aİ-nin əsas fəaliyyət sahələ- rini xarakteriz ə etmək məqsədilə “üç dayaq” anlayışından istifadə edildi. Birin- ci “dayaq” iqtisadi v ə maliyyə məsələləri ilə bağlıdır və Aİ-nin bu istiqamə- tind ə siyasətini əhatə edir. İkinci “dayaq” xarici siyasət, təhlükəsizlik və müdafi ə məsələlərini, üçüncü “dayaq” isə daxili siyasət və ədliyyə sahəsində əməkdaşlıq məsələlərini özündə ehtiva edir. Maastrixt müqaviləsinə əsasən, Avropa İttifaqı xarici və təhlükəsizlik siyasəti sahəsində ümumi siyasəti və t ədbirləri müəyyən edir və həyata keçirir. Müqaviləyə əsasən, Aİ beynəlxalq münasib ətlərin bütün sferalarında əməkdaşlığın yüksək səviyyəsinə nail olmağa çalışır və aşağıdakı məqsədləri müəyyən edir: а) öz dəyərlərinin, təməl maraqlarının, təhlükəsizliyinin, müstəqilliyi və bütövlüyünün müdafi əsi;
b) demokratiyanın, hüquqi dövlətin, insan hüquqlarının və beynəlxalq hüququn prinsipl ərinin dəstəklənməsi və möhkəmləndirilməsi; с) BMT Nizamnaməsinin məqsəd və prinsiplərinə, o cümlədən Helsinki Yekun Aktının prinsiplərinə və Paris Xartiyasının məqsədlərinə uyğun olaraq sülhün qorunması, münaqişələrin qarşısının alınması və beynəlxalq t əhlükəsizliyin möhkəmlənməsi; d) kasıblığın kökünün kəsilməsini əsas məqsəd tutaraq, inkişaf etməkdə olan ölk
ələrin iqtisadi, sosial və ekoloji planda davamlı inkişafının d əstəklənməsi; е) bütün dövlətlərin dünya iqtisadiyyatına inteqrasiyasının, o cümlədən beyn
əlxalq ticarətə maneələrin tədricən ləğv edilməsi hesabına, təşviq edilm
əsi; f) davamlı inkişafı təmin etmək üçün ətraf mühitin qorunub saxlanılmasına və yaxşılaşdırılmasına və dünyanın təbii resurslarının etibarlı
153
idar ə edilməsinə dair beynəlxalq tədbirlərin işlənib hazırlanması; g) t əbii amillər və ya insan fəaliyyəti nəticəsində meydana gəlmiş f əlakətlərlə üzləşən ölkələrin və regionların əhalisinə yardımların göstərilməsi; h) gücl əndirilmiş çoxtərəfli əməkdaşlığa və yaxşı qlobal idarəçiliyə əsaslanan beynəlxalq sistemin inkişafına nail olunması. Bel
əliklə, iqtisadi inteqrasiya sahəsində əldə edilmiş nailiyyətlər, SSRİ başda olmaqla, sosialist düşərgəsinin dağılması və dünyada baş verən qlobal d əyişiklər 1990-cı illərin əvvəllərində Avropa İttifaqının müstəqil xarici və t əhlükəsizlik siyasəti aparması üçün fundament yaratdı. Bununla bərabər, Av- ro pa İttifaqının ümumi xarici və təhlükəsizlik siyasəti formalaşdırmasını şərt- l əndirən bir sıra amilləri vurğulamaq lazımdır. Bu amillər sırasında, ilk növbə- d ə, SSRİ süqut etdikdən, sosialist düşərgəsi dağıldıqdan və soyuq müharibə ba- şa çatdıqdan sonra Avropa ölkələrinin dövlət müstəqilliyinə, ərazi bütövlüyünə v ə konstitusiya əsaslarına kommunist bloku tərəfindən olan hərbi müdaxilə t əhlükəsinin yox olmasını, Avropanın ABŞ üçün əvvəlki strateji əhəmiyyətini qism ən itirməsini və Qərbi Avropanın təhlükəsizlik sahəsində ABŞ-dan asılılığının əhəmiyyətli dərəcədə azalmasını qeyd etmək lazımdır. Digər t ərəfdən, 1990-cı illərin əvvəllərinə Qərbi Avropa ölkələri iqtisadi inteqrasiya sah əsində ciddi nailiyyətlər əldə etmişdilər, onlar üçün siyasi və təhlükəsizlik sah ələrdə əməkdaşlıq prioritet məqsədlərə çevrilmişdilər. Üçüncü tərəfdən, Avropa ölk ələrinin xarici və təhlükəsizlik sahəsində ümumi siyasətinin formalaşdırması və daha da təkmilləşdirməsinə Balkan ölkələrində baş vermiş böhran ciddi t əsir göstərdi. Avropa ölkələri Avropada baş verəcək böhranları t əkbaşına tənzimləyə bilməyəcəklərini anladılar. Bu səbəbdən Avropa İttifaqı ölk ələri ÜXTS çərçivəsində daha sıx əməkdaşlıq etməyə üstünlük verdilər. Lakin Maastrixt müqavil əsində qeyd edilirdi ki, Avropa İttifaqı ölkələri ümu mi strateji maraqları mövcud olduğu məsələlərə dair ümumi xarici həyata keçirirl ər. Müqavilədə eyni zamanda ÜXTS və Aİ-nin əsas müdafiə strukturu olan Q ərbi İqtisadi Birliyi çərçivəsində Ümumi Avropa təhlükəsizlik və mü- dafi ə siyasətinin (ÜATMS) inkişaf etdirilməsinin mümkünlüyü vurğulanırdı. XX əsrin sonlarında Avropa İttifaqında ÜXTS sahəsində bir sıra d əqiqləşdirilmələr aparılması zərurəti gündəmə gəldi. Bu dəqiqləşdirilmələr 2 oktyabr 1997-ci ild ə imzalanmış və 1 may 1999-cu ildə qüvvəyə minmiş Amsterdam müqavil əsində öz əksini tapdı [8]. Amsterdam müqavil əsinin ümumi xarici və təhlükəsizlik siyasətinə həsr edil miş 11 və 28-ci maddələrində Maastrixt müqaviləsindən fərqli olaraq, gös- t ərilir ki, ÜXTS bütövlükdə İttifaqın səlahiyyətlərinə aid edilir və Aİ üzvləri ümumi xarici v ə təhlükəsizlik siyasətinə birgə dəstək verməlidirlər. Bundan əlavə, Amsterdam müqaviləsinin başlıca yeniliyi Aİ-nin ümumi müdafiə sferası ilə bağlı idi. Belə ki, bu müqavilə Avropa təhlükəsizlik və müdafiə siyas ətinin formalaşdırılması perspektivlərini müəyyənləşdirirdi. Qeyd etm ək lazımdır ki, Amsterdam müqaviləsi ümumi xarici və t əhlükəsizlik siyasəti sahəsində Maastrixt müqaviləsinin nailiyyətlərini özündə 154
birl əşdirməklə bərabər, bu sahədə daha da irəli gedərək bir sıra yenilikləri ehtiva edirdi. Bu yenilikl əri aşağıdakı kimi sistemləşdirmək olar: Birincisi, Amsterdam müqavil əsi ilə Aİ ümumi müdafiə məsələsini özünün m əsuliyyət sferasına aid etdi. Belə ki, müqavilədə göstərilirdi ki, “Avropa Şurası ümumi xarici və təhlükəsizlik siyasətinin, o cümlədən müdafiə sah
əsinə aid məsələlərin prinsiplərini və əsas istiqamətlərini müəyyənləşdirir”. Bel
əliklə, Amsterdam müqaviləsi Avropa İttifaqının müdafiə sferasında f əaliyyətinin hüquqi əsasını qoymuş oldu. İkincisi, Amsterdam müqaviləsində, Maastrixt müqaviləsindən fərqli ola- raq, ümumi müdafi ə siyasətinin gələcək perspektivdə formalaşdırılmasını de- yil, bu siyas ətin ardıcıl olaraq həyata keçirilməsi nəzərdə tutulurdu. Beləliklə, Aİ-nin müdafiə sferasında praktiki fəaliyyətin həyata keçirilməsi üçün əsas oldu. Üçüncüsü, Amsterdam müqavil əsi Qərbi Avropa İttifaqı tərəfindən əv- v əllər formulə edilmiş “Petersburq tapşırıqları” kompleksini Avropa İttifaqının müdafi ə siyasətinin məqsədlərinin rəsmi proqramı kimi qanuniləşdirdi və sonradan bu tapşırıqlar Ümumi Avropa təhlükəsizlik və müdafiə siyasətinə (ÜATMS) dair bütün s ənədlərə daxil edildi. Dördüncüsü, Amsterdam müqavil əsində Aİ-nin ümumi müdafiəsinin t əmin edilməsi məqsədilə silahlanma və silahların istehsalı sahələrində səylərin birl əşdirilməsi ilə bağlı xüsusi müddəa öz əksini tapıb. Bu müddəada deyilir ki, “Ümumi müdafi ə siyasətinin ardıcıl şəkildə formalaşdırılması üzv dövlətlərin müvafiq hesab etdikl əri şəkildə onlar arasında silahlanma sahəsində əməkdaşlıqla möhkəmləndiriləcək”. Bu müddəa sonradan ATMS çərçivəsində silahların istehsalı ilə bağlı çoxtərəfli səylərin hüquqi əsasını təmin etdi. Beşincisi, Amsterdam müqaviləsi Avropa Birlikləri və Avropa İttifaqı tarixind
ə ilk dəfə olaraq, “Avropa Şurasının qərar qəbul edəcəyi təqdirdə Qərbi Avropa Birliyinin İttifaqa inteqrasiyası imkanını” nəzərdə tuturdu və Avropa Şurası sonradan məhz belə qərar qəbul etdi. Altıncısı, Amsterdam müqaviləsinə təhlükəsizlik və müdafiə məsələləri il ə bağlı konseptual və struktur xarakterli yenilik əlavə edilmişdi. Konseptual xarakterli yenilik ondan ibar ət idi ki, Avropa Şurası Maastrixt müqaviləsi əsa- sında birgə fəaliyyət və ümumi mövqe nəticəsində reallaşdırılacaq ümumi strategiyanın işlənib hazırlanması və qəbul edilməsinə məsul hesab edilirdi. Struktur xarakterli yenilik is ə Nazirlər Şurasının Baş Katibi / Xarici və Təhlü- k əsizlik Siyasəti məsələləri üzrə Ali Nümayəndə postunun təsis edilməsindən ibar ət oldu. Razılaşdırılmış ÜXTS həyata keçirilməsi Təhlükəsizlik Siyasəti m əsələləri üzrə Ali Nümayəndəyə həvalə edilirdi və Havyer Solana 18 oktyabr 1999-cu ild ə bu vəzifəyə təyin edildi. Avropa Ümumi xarici v ə təhlükəsizlik siyasətinin inkişaf etdirilməsi isti- qam ətində növbəti addım 1 fevral 2003-cü ildə qüvvəyə minmiş Nits müqa- vil əsi oldu [9]. Müqavilənin V bölməsində 23-cü maddənin 2-ci paraqrafına və 24-cü madd ənin 3-4-cü paraqraflarına əsasən ÜXTS çərçivəsində Şura 155
t ərəfindən əksəriyyət səs çoxluğu əsasında həll ediləcək məsələlərin sayı xeyli artırıldı; 24-cü maddədə Şura tərəfindən üçüncü ölkələrlə və beynəlxalq t əşkilatlarla müqavilələrin bağlanılması və tətbiq edilməsi qaydası dəqiqləş- dirildi; 25-ci madd əyə əsasən əvvəllər xüsusi hökumətlərarası orqan kimi mövcud olmuş Siyasi Komitə əvəzinə daha geniş səlahiyyətlərə malik olan Siyasi v
ə Təhlükəsizlik Məsələləri üzrə Komitə yaradıldı. Nits müqaviləsinin 11-ci madd əsinin 5-ci paraqrafında ÜXTS-nin məqsədləri bir daha müəyyən- l əşdirildi. Müqavilənin 12-ci maddəsində isə ÜXTS-nin metodlarına diqqət yetirilir. Bunlar, müqavil əyə əsasən, fəaliyyətin prinsip və ümumi istiqa- m ətlərinin müəyyənləşdirilməsindən, ümumi strategiyanın, ümumi aksiyaların v ə ümumi mövqelərin işlənib hazırlanmasından ibarətdir. Lakin Ümumi xarici v ə təhlükəsizlik siyasəti formalaşdırılmasına baxmayaraq, 2003-cü ild ə İraq böhranının həlli ilə bağlı Aİ ölkələri arasında olan ziddiyy ətlər göstərdi ki, Avropa İttifaqı xarici siyasət sferasında vahid c əbhədən çıxış etməyə hazır deyil və onun vahid xarici siyasət həyat keçirən aktora çevrilm əsi barədə danışmaq hələ tezdir. Belə ki, Aİ vahid dövlət deyil v ə bu səbəbdən xarici siyasət sahəsində maraqların razılaşdırılmasında çətin- likl ərlə üzləşir. Hazırda Aİ-nin hər birinin öz maraqları olmaqla, 27 üzvü var v ə bu dövlətlərin maraqlarını həmişə eyni məxrəcə gətirmək mümkün olmur. Bununla b ərabər, Avropa İttifaqı çərçivəsində ÜXTS sahəsində müstəqilliyin artırılması tərəfdarları (avropaçılar) ilə bu sahədə Aİ institutlarının möhkəm- l əndirilməsinin NATO çərçivəsində hərbi-siyasi əməkdaşlığın zəifləməsi ilə n əticələnəcəyindən narahat olanlar (atlantistlər) arasında ziddiyyətlər mövcud- dur. Dig ər tərəfdən, ÜXTS sahəsində qərarların konsensus əsaslarla əksər üstünlükl ə qəbul edilməsi göstərir ki, Aİ müəyyən mənada qərarların qəbul edilm əsində konsensus prinsipinin girovuna çevrilmiş olur. Maastrixt, Amsterdam v ə Nits müqavilələrinin imzalanması nəticəsində Aİ-nin səlahiyyətlərinin genişlənməsi, 2004-cü ildə Mərkəzi və Şərqi Avropa dövl
ətlərinin yeni üzv qəbul edilməsi və Aİ-nin dünyada siyasi çəkisinin d əyişməsi, öz növbəsində, Aİ-nin daxili strukturunda islahatlar aparılmasını və onun üzv dövl ətlərlə səlahiyyətlərinin hüdudlarının daha aydın şəkildə müəy- y ən edilməsi zərurətini ortaya çıxardı. Qurumda islahatların aparılmasının isti- qam ətlərindən biri Avropa İttifaqı Konstitusiya layihəsinin işlənib hazırlanması oldu v ə Konstitusiya layihəsinin razılaşdırılmış son variantı 2004-cü ilin oktyabrında üzv dövlətlərin başçıları tərəfindən imzalandı. Konstitusiya layih əsinə əsasən, Aİ-nin xarici işlər naziri postunun təsis edilm
əsi və xarici siyasət fəaliyyətinin yeni strukturunun yaradılması nəzərdə tutulurdu. Bundan əlavə, layihəyə əsasən, hərbi-siyasi sferada qarşılıqlı əla- q ələr gücləndirilməli idi. Belə ki, Avropa İttifaqı ölkələrinin birgə müdafiəsi imkan ları terror hücumları zamanı həmrəylik göstərilməsi və müdafiə sahəsin- d ə Aİ-nin üzv dövlətlərinin daimi əməkdaşlığının mexanizmlərinin yaradılması n əzərdə tutulurdu. Odur ki, Konstitusiya müqaviləsinin qüvvəyə minməsi Aİ- nin xarici siyas ət fəaliyyətinin formalaşdırılması üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb 156
edirdi. Lakin Fransa v ə Niderlandda Konstitusiyaya dair keçirilən referen- dumlarda s əsvermələrin mənfi nəticələri bu layihənin qarşısını aldı və, müvafiq olaraq, Avropa İttifaqı meydana gəlmiş siyasi böhranın aradan qaldırılması yollarını axtarıb tapmaq məcburiyyəti ilə üzləşdi [5]. Aİ-nin 27 üzv dövlətlərinin rəhbərlərinin 13 dekabr 2007-ci ildə Lissabonda Avropa İttifaqı haqqında müqaviləni və Avropa Birliyini təsis edən müqavil əni dəyişən Müqavilə imzaladılar [10]. Elmi ədəbiyyatda “İslahatlar haqqında 2007-ci il Müqaviləsi” və ya “Lissabon Müqaviləsi” adlandırılan bu yeni s
ənəd Aİ-nin struktur və hüquqi qaydalarını, onun institutlar sistemini və m əcburi qərarlar qəbul etmə şərtlərini ciddi şəkildə dəyişilməsini nəzərdə tutur. Lissabon Müqavil əsi Aİ ölkələri tərəfindən öz milli qanunvericiliklərinə uyğun şəkildə ratifikasiya edildikdən sonra 1 dekabr 2009-cu ildə qüvvəyə mindi. Rusiyalı alim Entin L.M. qeyd edir ki, İttifaqın hüquq subyektliliyi bu Müqavil ənin müddəalarından irəli gəlir. Belə ki, müqavilədə Avropa İttifaqının Avropa Birliyini əvəz etdiyi və onun varisi olduğu təsbit edilir. Tam aydındır ki, bel ə bir vəziyyətdə hüquqi şəxsin və beynəlxalq hüquq subyektliliyi statusu- nun varisliyi baş verir [4, 18]. Həqiqətən, Avropa İttifaqının hüquqi şəxs statusuna malik olması Avropa İttifaqı haqqında müqavilənin Lissabon müqa- vil əsi redaksiyasının 47-ci maddəsinə əsasən “İttifaq hüquqi şəxs statusuna malikdir”. Bununla b ərabər, Lissabon müqaviləsi ümumi xarici siyasət və təhlükə- sizlik siyas ətində Aİ-nin rolunu daha dəqiq müəyyən edir və müdafiə məsə- l ələrinə dair qərarın qəbul edilməsi üçün Aİ-yə üzv olan 27 ölkənin yekdilliklə razılığının zəruriliyini yenidən təsdiqləyir. Lissabon müqaviləsi Aİ-yə tərksilah əməliyyatlarında iştirak etməyə, hərbi yardım göstərməyə və hərbi müşavirlər gönd ərməyə, həm də münaqişələrdən sonra bərpa işlərinə yardım etməyə icazə verir. Müqavil ə üzv ölkələr qarşısında təhlükəsizlik və müdafiə siyasətini h əyata keçirmək üçün Avropa İttifaqını mülki və hərbi resurslarla təmin etmək öhd əliyi qoyur. Ümumilikl ə, Lissabon müqaviləsi “Avropa Birliyi” terminini rəsmi m ətnlərdən çıxarır, lakin Birlik haqqında müqaviləni ləğv etmir, bu təsisat aktını transformasiya edir və müqavilə qüvvəyə mindikdən sonra Avropa Birliyinin t əsis edilməsi haqqında müqavilə Avropa İttifaqının fəaliyyəti haqqında müqavilə adlanır. Odur ki, Avropa İttifaqı haqqında müqavilə və Avropa İttifaqının fəaliyyəti haqqında müqavilə iki təsisat aktı olmaqla Avropa inteqrasiya prosesl ərinin vahid hüquqi əsasını təşkil edir və bu müqavilələr eyni hüquqi qüvv əyə malikdirlər. Lissabon müqaviləsi Avropa İttifaqının beyn
əlxalq hüququn subyekti kimi vahid statusunu müəyyən etməklə “üç dayaq” sistemini l əğv etdi. Beləliklə, Lissabon müqaviləsi ilə əsas və praktiki universal inteqrasiya strukturu kimi yalnız Avropa İttifaqı çıxış edir və üzv dövl ətlər ümumi məqsədlərə nail olunması naminə özlərinin müəyyən hüquq v ə səlahiyyətlərini bu inteqrasiya birliyinə verirlər. N əhayət, Avropa ümumi xarici və təhlükəsizlik siyasətinin formalaşması 157
v ə ilkin mərhələsi formal olaraq, Avropa birliklərinin təsis edilməsi ilə başlayır. Maastrixt müqaviləsi ilə Avropa İttifaqının təsis edilməsi Avropa ümumi xarici v ə təhlükəsizlik siyasəti sahəsində ikinci mərhələnin əsasını qoyuldu. Amsterdam v ə Nits müqavilələrinin qəbul edilməsi ÜXTS sahəsində üçüncü m
ərhələ kimi özünü büruzə verdi. Aİ-nin növbəti mərhələsi Lissabon müqavil
əsinin qüvvəyə minməsi ilə başlayır. Qeyd edilənlər kontekstində Avropa İttifaqının beynəlxalq münasibətlərdə əhəmiyyətli rol oynaması və iqtisadi yardımlardan Avropa dəyərlərinin təşviqinədək geniş imkanlara malik olması xüsusi vurğulanmalıdır. Belə ki, Avropa İttifaqı digər dövlətlər üçün in- teqrasiya birliyi nümun əsi kimi çıxış edir və özünün hərbi imkanlarının məh- dud olması səbəbindən daha “yumşaq” təsir mexanizmlərindən istifadə edir. Aİ-nin böyük iqtisadi imkanları və xarici siyasət sahəsində artan potensialı onun beyn əlxalq münasibətlərin aparıcı subyektlərindən birinə çevrilməsi üçün ciddi əsas yaradır. Bu səbəbdən öz inkişafının ilkin mərhələlərində regional oyunçu olan Aİ hazırda qlobal liderliyə can atır, nəinki Avropa ərazisində, h ətta onun hüdudlarından kənarda münaqişələrin tənzimlənməsində iştirak edir. ƏDƏBİYYAT 1.
Договор, учреждающий Европейское оборонительное сообщество // Франция и «ев- ропейская армия». Сб. материалов. Пер. с франц. М.: Иностр. лит., 1954, с. 205-262. 2.
ний, 2001, 664 с. 3.
Хартли Т.К. Основы права Европейского Сообщества. Закон и право. М.: ЮНИТИ, 1998, 703 с. 4.
Аксиом, 2009, 304 с. 5.
McManamara S. The EU Constitution: Will Europe force a Way Forward? // www.heritage.org/Research/Europe/bg1991.cfm
6.
Shaw J. Law of the European Union. London, Macmillan Press, 1996, 448 p. 7.
The Maastricht Treaty provisions amending the Treaty establishing the European Eco- nomic Community with a view to establishing the European Community, 7 February 1992 // www.eurotreaties.com/maastrichtec.pdf 8.
The Treaty of Amsterdam amending the Treaty on European Union, the Treaties estab- lishing the European Communities and related acts, 2 October 1997 // www.eur- lex.europa.eu/en/treaties/dat/11997D/htm/11997D.html
9.
The Treaty of Nice amending the Treaty on European Union, the Treaties establishing the European Communities and certain related acts, 10 March 2001 // www.eur- lex.europa.eu/en/treaties/dat/12001C/pdf/12001C_EN.pdf
10.
Treaty of Lisbon amending the Treaty on European Union and the Treaty establishing the European Community, signed at Lisbon, C306, 13 December 2007 // Official Journal of the European Union, 2007, Vol. 50, 271 p. 158
ФОРМИРОВАНИЕ И ЭТАПЫ РАЗВИТИЯ ЕВРОПЕЙСКОЙ ОБЩЕЙ ВНЕШНЕЙ ПОЛИТИКИ И ПОЛИТИКИ БЕЗОПАСНОСТИ Т.Х.ВЕЛИЕВА РЕЗЮМЕ Исследуется формирование и основные этапы развития Общей внешней политики и политики безопасности (ОВПБ) Европейского Союза. Утверждается, что формирова- ние ОВПБ формально начинается с учреждением Европейских сообществ. Заключение Маастрихтского договора положило основу качественно нового этапа развития ОВПБ, которая свое дальнейшее развитие получила в Амстердамском и Ниццком договорах, а вступление в силу Лиссабонского договора ознаменовало начала очередного этапа ОВПБ.
Ключевые слова: Европейский Союз, общая внешняя политика и политика безо- пасности, Маастрихтский Договор, Амстердамский Договор, Ниццкий Договор, Лис- сабонский Договор, Единый Европейский Акт, единый внутренний рынок, интеграция
FORMATION AND STAGES OF DEVELOPMENT OF THE COMMON EUROPEAN FOREIGN AND SECURITY POLICY T.Kh.VALIYEVA SUMMARY The article studies formation and the main stages of development of the common foreign and security policy (SFSP) of the European Union. It is affirmed, that formation of SFSP formally begins with establishment of the European communities. The conclusion of the Maastricht Treaty has put a basis of a qualitatively new stage of development of SFSP, which has received the further development in the treaties of Amsterdam and Nice, and entry into force of the Treaty of Lisbon has marked the beginning of the next stage of SFSP.
richt Treaty, Amsterdam Treaty, Treaty of Nice, Single European Act, Treaty of Lisbon, single internal market, integration Document Outline
Yüklə 119,35 Kb. Dostları ilə paylaş:
|