1
İqlim dəyişikliyinə uyğunlaşmanın
Planlaşdırılması:
Cənubi Qafqazda
Bələdiyyələrdə qərar qəbul edənlər üçün təlimat
Bu layihə Avropa Birliyi
tərəfindən maliyyələşdirilir
Mənbə: http://en.m.wikipedia.org/wiki/File:Keselo,_Tusheti.jpg
2
Təlimat Avropa Birliyi (AB) tərəfindən maliyyələşdirilən və Qafqaz Ekoloji QHT Şəbəkəsi (CENN) və
beynəlxalq qeyri-hökumət təşkilatı Mercy Corps tərəfindən həyata keçirilən “Cənubi Qafqazda iqlim
dəyişikliyinə uyğunlaşma və biomüxtəlifliyin qorunması üçün yerli potensialın və regional əməkdaşlığın
artırılması” layihəsi çərçivəsində hazırlanmışdır. Bu nəşrin məzmunu Mercy Corps və CENN-in
məsuliyyətindədir və mütləq şəkildə Avropa Birliyinin rəsmi mövqeyini əks etdirmir.
Suallar üçün əlaqə : Giga Saruxanishvili (gsarukhanishvili@mercycorps.ge) və ya Nino Xeladze
(
nino.kheladze@cenn.org
)
Təlimat Eliot Levine (Mercy Corps), Giga Saruxanishvili və Nino Xeladze tərəfindən hazırlanmışdır.
Tbilisi
, 2013
3
Mündəricat
İkinci dərəcəli tədqiqat.................................................................................................................................. 4
Addım 1: Analiz vahidlərinin identifikasiyası .......................................................................................... 4
Addım 2: Cari problemlərinizin identifikasiyası....................................................................................... 5
Addım 3: İqlim Ssenarisi və birbaşa təsirlər............................................................................................. 6
Addım 4: Birgə təsirlər ............................................................................................................................. 7
Addım 5: Adaptasiya fəaliyyətlərinin identifikasiyası.............................................................................. 8
Addım 6: Gəlirlərin................................................................................................................................... 9
Addım 7: Prioritetlər üzrə yerləşdirilmə və Strategiyanın hazırlanması................................................. 10
Araşdırmalar................................................................................................................................................ 11
4
Giriş
Aşağıdakı planlaşdırma metodologiyası və dərslik “Cənubi Qafqazda iqlim dəyişikliyinə
uyğunlaşma və biomüxtəlifliyin qorunması üçün yerli potensialın və regional əməkdaşlığın artırılması”
proqramının bir hissəsi olaraq Mercy Corps və CENN tərəfindən hazırlanmışdır.
Nəzərdə tutulmuş auditoriya - yerli (məsələn, bələdiyyə) səviyyədə qərar qəbul edənlər, bu
proqramın bir hissəsi kimi iqlim dəyişikliyinə adaptasiyanın planlaşdırılması ilə məşğul olan Mercy
Corps və CENN əməkdaşlarıdır. Bunu da qeyd etmək vacibdir ki, bu planlaşdırma metodologiyası Mercy
Corps və CENN tərəfindən yaradılan mövcud çoxluq təşkil edən araşdırmalara bir cavab olaraq
hazırlanmışdır (aşağıdakı bölmədə müzakirə olunacaq). Belə bir planlaşdırma metodologiyasının
hazırlanmasında əsas məqsəd mövcud informasiya və məlumatlara uyğunlaşmağa cəhd etməkdən
ibarətdir. Adaptasiya planlaşdırılması yüksək kontekstlidir. Bu proqram xaricində işgüzar adamlar bu
metodologiyanın məzmununun bir hissəsini faydalı hesab edə bilərlər, lakin əhəmiyyətli götür-qoy
edilmədən təkrar olunmamalıdır.
İkinci dərəcəli tədqiqat
Yerli planlaşdırma komandalarının iqlim dəyişikliyinə adaptasiya planlarını təkmilləşdirmək üçün
lazım olan məlumatı almasını təmin etmək məqsədilə, Mercy Corps və CENN müvafiq ekspertlərin
köməyi ilə, hər bir bələdiyyə üçün ilkin araşdırma bazası yaratmalıdır. Hər bir araşdırma yerli meteoroloji
stansiyalarda cari sosial-iqtisadi şərait və inkişaf problemləri, təbii ehtiyatlar, eləcə də iqlim tendensiyaları
haqqında toplanmış məlumatları tərtib edir. Bütün əsas hesabatları
http://w3.cenn.org/mc_cca/Baseline%
20Survey
– saytından
əldə edə bilərsiniz.
Buna baxmayaraq hər bir hesabat üzrə qoyulmuş bir çox faydalı məlumat var, növbəti bölmələr
planlaşdırma prosesinin aşağıda qeyd edilən müəyyən addımlarını tamamladıqdan sonra xüsusilə faydalı
olacaqdır.
• Sosial-iqtisadi təsvir (xüsusilə cari problemlər bölməsi): Addımlar 1 və 2
• Cari iqlim dəyişikliyi və gələcək ssenarilər: Addımlar 3 və 4
Addım-Addım
Ümumi Rəhbərlik
Aşağıdakı metodologiyanın qruplarda həyata keçirilməsi nəzərdə tutulmuşdur. Əgər siz təcrid
olunmuş şəkildə növbəti addımları tamamlamağı seçsəniz, bu yüksək səviyyədə təşviq olunur, sizin iş
başqaları tərəfindən baxılması üçün yayılır.
Bu
addımlar ideal şəkildə seminarlar çərçivəsində tamamlanır. Bu ekoloji mühitdə
planlaşdırma komandası müxtəlif fon və təcrübəsi olan fiziki şəxslərin ideya və bilik yardımından
faydalana bilər. Belə bir nizamlamada hər bir addım köməkçi tərəfindən təqdim olunmalıdır, həmçinin o
bəzi əsas təlimatlarla təmin etməli və hər bir addımı necə başa çatdırmaq lazım olduğu barədə bir nümunə
göstərməlidir. İlkin plenar təqdimatdan sonra qrup tələb olunan tapşırığı başa çatdırır. Əgər uzun müddət
üçün bir neçə fiziki şəxs toplamaq çətin olarsa, 1-3 addımları seminara qədər başa çata bilər. Bu zaman
iştirakçılara hər hansı yeni bir addımı tamamlamadan öncə ilkin addımları nəzərdən keçirmək və bu
nəticələri əlavə etmək imkanı verilməlidir.
Addım 1: Analiz vahidlərinin identifikasiyası
Xülasə
Bu ilk addımın məqsədi sizin bələdiyyənin hansı komponentlərini təhlil etmək istədiyinizi
anlamaqdan ibarətdir. Nəticə bələdiyyə üçün analiz vahidləri siyahısı olmalıdır. Məsələn, əgər siz kənd
təsərrüfatı sahələri, çaylar və mənzil seçmisinizsə, onda onların hər biri ayrı-ayrılıqda üç tamamilə ayrıca
vahidlər olardı. Yadda saxlayın ki, bu vahidlər təbii təhlükələri doğuran iqlim dəyişikliyinin təsirinə
məruz qalırlar. Beləliklə onlar hər yerdə prosesin qalan hissəsi boyunca sizin düşüncələrinizə bələdçilik
edəcəklər.
5
Proses
1.
Analiz vahidlərinizi identifikasiya edin və onları Exceldə siyahıya alın.
2.
Bəzi ümumi məlumat verən hər bir vahidi və onun bələdiyyə üçün niyə vacib olduğunu
təsvir edin.
3.
Tətbiq olunan kəndlərin siyahısını tutun. Ola bilər ki, sizin bəzi vahidlər bütün kəndlərə
tətbiq olunsun və digərləri isə yalnız alt kəndlərə tətbiq oluna bilər.
Ən yaxşı təcrübə və Rəhbərlik
• 5-10 vahidi identifikasiya etməkdən başlayın. Siz həmişə prosesin istənilən nöqtəsində əlavə edə
bilərsiniz.
• Dərslik üçün siz mövcud problemləri əhatə edən əsas hesabat bölməsini gözdən keçirmək istəyə
bilərsiniz. Məsələn, əgər xüsusi problem kənd təsərrüfatı ilə bağlı olarsa, onda analizin aşkar
vahidi kənd təsərrüfatı sahəsində olacaqdır.
• Vahidlərinizi təsvir edərkən, onlarla bağlı olan heç bir probleminizi hələ sadalamayın. Bunun
əvəzinə, ümumi xüsusiyyətlərə diqqət verin və onların niyə vacib komponent olduğunu izah edin
(Cədvəl 1).
Planlaşdırma aləti:
Analiz vahidi
Təsvir/Əhəmiyyət
Tətbiq olunan kəndlər
Mövcud kənd təsərrüfat
sahələri
Kənd təsərrüfatı bələdiyyədə bir çox kəndlər
üçün ərzaq və malların əsas mənbəyidir. 5-
dən çox müxtəlif dənli bitki növü əkilir.
Kənd 1, Kənd 3, Kənd 4
Çay
Bələdiyyənin mərkəzindən axan çay əksər
kəndlər üçün əsas içməli su mənbəyidir. O,
həmçinin dənli bitkilərin suvarılması üçün də
mühüm su mənbəyidir.
Kənd 1, Kənd 2, Kənd 3,
Kənd 4
Otlaq yerləri
Otlaq yerləri bələdiyyələrdə bütün kəndlərin
əsas komponentidir, çünki onların hamısı
qida mənbəyi kimi mal-qara saxlayırlar.
Kənd 1, Kənd 2, Kənd 3,
Kənd 4
Cədvəl 1: Analiz vahidlərinin identifikasiyası
Addım 2: Cari problemlərinizin identifikasiyası
Xülasə
Addım 2-nin məqsədi bələdiyyə qarşısında duran cari problemləri daha yaxşı anlamaqdan ibarətdir.
Nəticə bələdiyyə qarşısında duran cari sosial-iqtisadi və ekoloji problemlər siyahısı olmalıdır. Daha
münasib olardı ki, iqlim ilə bağlı mövcud problemlər sadalansın; lakin burada hər hansı potensial
gələcək problemləri sadalamayın (hansılar ki, sonradan gələcək). Əvvəlcə identifikasiyaya 10-dan
çox olmamaqla başlayın, nəzərə alın ki, həmişə daha sonra əlavə edə bilərsiniz (Cədvəl 2).
Proses
1. Əsas hesabatdan istifadə edərək, sosial-iqtisadi və ekoloji problemləri və təsirləri identifikasiya
və təsvir edin.
2. Hər identifikasiya olunan problem üçün onun tətbiq olunduğu müvafiq vahidi siyahılaşdırın.
Ən yaxşı təcrübə və Rəhbərlik
• Mümkün olduğu qədər spesifik olun. Problem və ya təhlükəni identifikasiya edən zaman,
həmçinin müvafiq təsirləri də sadalayın.
• Əsas hesabatların çoxunda bələdiyyənin cari sosial-iqtisadi problemlərinin identifikasiyasında
çox faydalı ola bilən “cari problemlər” adlı bölmə var. Bəzi hallarda bu bölmə sizin əsas hesabat
çərçivəsində mövcud olmaya, və ya kifayət qədər informativ olmaya bilər. Bu halda
6
planlaşdırıcılar öz bələdiyyələri üzrə əlavə resurslar axtarmalıdırlar, və ya əgər bu işlər seminar
çərçivəsində baş verərsə, onda seminar iştirakçılarından problemlər haqqında öz təcrübələri ilə
bölüşməyi xahiş etməlidirlər.
• Siz bu addım ərzində əlavə analiz vahidlərini identifikasiya etdiyinizi müəyyən edə bilərsiniz.
Əgər elədirsə, onda onları Addım 1-dəki siyahıya əlavə edin.
Planlaşdırma aləti:
Cədvəl 2: Cari problemlərin identifikasiyası
Addım 3: İqlim Ssenarisi və birbaşa təsirlər
Xülasə
Addımın məqsədi iqlimin necə dəyişmə anlayışını daha yaxşı aydınlaşdırmaqdan və hansı
potensial birbaşa təsirlərin ola biləcəyini çatdırmaqdan ibarətdir. Bu bölmənin nəticəsi iqlim
tendensiyalarının siyahısı və müvafiq olan vahidlər ilə yanaşı, müvafiq potensial birbaşa təsirlərin siyahısı
olacaqdır (Cədvəl 3). Hər bir bələdiyyə üçün əsas hesabatda iqlim tendensiyaları ilə bağlı bölmə var,
burada siz müvafiq informasiyanı distillə edə bilərsiniz.
Bunu da qeyd etmək vacibdir ki, bu bölmə iqlim planlaşdırma və ya modelləşdirmədən istifadəni
ciddi tələb etmir. Əsas hesabata daxil olan iqlim haqqında məlumat keçmiş tendensiyalara əsaslanır. Belə
ki, ssenarilər tarixi tendensiyaları gələcək dəyişiklik göstəricisi kimi istifadə edirlər. Bunu gələcəkdə
araşdırmaq üçün zəhmət olmasa, əsas hesabatın metodlar bölməsini oxuyun və bu zaman onun necə əldə
olunduğunu anlayacaqsınız
.
Proses
1. Keyfiyyətli iqlim tendensiyalarının sayını artırmaq üçün əsas hesabatın məlumatlarından istifadə
edin.
2. Hər tendensiyadan yarana biləcək bütün potensial təsirləri siyahıya alın. Əgər siz müvafiq hesab
edirsinizsə, hər bir tendensiyanın çoxdəfəli təsirləri ola bilər.
3. Həmin təsiri təcrübədən keçirən vahidləri siyahıya alın.
Ən yaxşı təcrübə və Rəhbərlik
• Xüsusi rəqəmlər və məlumat tələb olunmur. Əvəzində diqqət tendensiyaların keyfiyyətli təsvirinə
yönəldilir. Məsələn: yay vaxtı temperaturun artması.
• Əgər əsas hesabata kifayət qədər faydalı informasiya daxil deyilsə, bu zaman əlavə iş tələb oluna
bilər. Bir variant bələdiyyədə yerli icmalarla iqlimin uzun müddət ərzində necə dəyişdiyi
haqqında onların fikirlərini öyrənmək üçün müzakirələrin aparılmasından ibarətdir. Bundan
əlavə, əgər planlaşdırma seminar çərçivəsində baş verirsə, onda yerli iqlim ekspertinin, ola bilsin
ki, yerli meteoroloji stansiyaların birində çalışan kimisə dəvət etmək faydalı ola bilər.
• Gələcəyi düşünərkən ötən zaman böyük bir vasitə ola bilər. Sizin təsirləri aydınlaşdıran zaman
keçmiş hadisələr və tendensiyaları, oxşarlığı və nəticələrin necə olduğunu düşünün. Məsələn, əgər
Cari sosial-iqtisadi və ekoloji problemlər
Müvafiq vahidlər
Fermaların ev təsərrüfatlarında isitmə sisteminin
olmaması burada meşə zolaqlarının məhvinə (odun
tədarükü üçün istifadə) səbəb olmuşdur və hazırda
küləkdən dəyən zərər kənd təsərrüfatı məhsulunun
azalmasına səbəb olur
Mövcud kənd təsərrüfat sahələri
Şiddətli yağışlar torpaq sürüşmələrinə, kəndlərdə
binaların məhvinə səbəb olur
İnfrastruktur
Yaxın sənaye müəssisələrinin zəhərli tüstüləri
kəndlilərin sağlamlıqlarında problemlərin yaranmasına
səbəb olur
Ev təsərrüfatı
7
siz güclü yağıntı hadisələrinin hansı təsirləri olacağını düşünməyə çalışırsınızsa, onda keçmiş
fırtına və onun təsirləri haqqında düşünün.
Planlaşdırma aləti:
İqlim tendensiyaları
Birbaşa təsirlər
Müvafiq vahidlər
Yay vaxtı temperaturun
artması
Kənd təsərrüfatı istehsalını
ləngidir, bununla da gündəlik
istifadə olunan və bazara
çıxarılan ərzaqların azalmasına
səbəb olur.
Kənd təsərrüfat vahidləri
Yayda yağıntıların azalması
• Yay axınlarını azaltmaqla
balıqçılığa zərər vurur
• Kənd təsərrüfatı
məhsuldarlığı azalır
Balıq sənayesi
Küləyin sürətinin artması
Dənli bitkilərə dəyən zərər artır Kənd təsərrüfat vahidləri
Cədvəl 1: İqlim ssenarisi və birbaşa təsirlərin identifikasiyası
Addım 4: Birgə təsirlər
Xülasə
Bu addımın məqsədi iqlim dəyişikliyinin mövcud inkişaf problemləri ilə necə qarşılıqlı əlaqədə olmasını
anlamaqdan ibarətdir. Nəticəsi bir sıra potensial “birgə təsirlər” (Cədvəl 4) olacaq. Birgə təsirləri
aydınlaşdırmaq üçün siz əvvəlki addımda sadalanan cari inkişaf problemlərini nəzərdən keçirmək
istəyəcəksiniz. Başlamaq üçün birini seçin və sonra iqlim dəyişikliyi tendensiyalarını və onların birbaşa
təsirlərini nəzərdən keçirin. Ya iqlim tendensiyalarının və ya təsirlərinin mövcud inkişaf problemləri ilə
necə qarşılıqlı əlaqədə olacağı haqqında düşünün. Problem pisləşəcək? Daha da yaxşılaşacaq? Tam yeni
nəticələr olacaq?
Məsələn, mövcud problemlərdən biri kimi addım 2-də yağış hadisələri zamanı torpaq sürüşməsinin baş
verməsi nəticəsində kənd infastrukturunun məhvini göstərə bilərik. Həmçinin güman edək ki, əsas hesabat
bizə sərt tufanlarda yüksəlmə baş verdiyini göstərir. Burada mümkun birgə təsir o ola bilər ki, torpaq
sürüşmələri daha tez-tez baş versin və bunun nəticəsində kənd infastrukturuna daha çox ziyan dəysin.
Proses
1. Addım 2-də inkişaf etdirilmiş mövcud problemləri nəzərdən keçirin.
2. Başlamaq üçün bir problemi izolyasiya edin və addım 3-də inkişaf etdirilən iqlim haqqında
məlumatı nəzərdən keçirin. İqlim tendensiyaları və/və ya təsirlərinin izolyasiya olunan mövcud
problemlərə necə təsir edəcəyi haqqında düşünün.
3. Potensial olaraq həmin birgə təsirləri təcrübədən keçirəcək müvafiq vahidləri siyahıya alın.
Ən yaxşı təcrübə və Rəhbərlik
• Əlaqələri flipçart və ya yazı löhvəsində çəkmək faydalı ola bilər. Addım 3-də identifikasiya
olunmuş iqlim dəyişikliyi tendensiyaları və təsirlərinin siyahısını qurmağa başlıyın. Sonra elə
həmin səhifədə iki siyahı arasında bir qədər boşluq qoyaraq, addım 2-də identifikasiya olunmuş
mövcud problemləri siyahıya alın. Əgər hiss edirsinizsə ki, qarşılıqlı əlaqədə olacaq, onda
mövcud problemlərlə iqlim dəyişikliyi tendensiyalarını/təsirlərini birləşdirən xətt çəkin. Elə
həmin xətdə aralarında hansı növ münasibətin olduğunu bildirmək üçün + yüksəlmə, - azalma
işarələrindən istifadə edin.
Planlaşdırma aləti
Birgə təsirlər
Müvafiq vahidlər
Fermalarda qoruyucu meşə zolaqları (küləkdən Kənd təsərrüfatı torpaqları
8
qorunmaq üçün çəpərləmə) məhv edilmişdir, bu isə
hal-hazırki dövrdə məhsul itkisi ilə nəticələnir.
Məhsul itkisi küləyin sürəti artdıqca artır.
Yaxınlıqdakı sənaye müəssisəsindən gələn toksiki
buxarlardan sağlamlıqda yaranan problemlər yayda
temperature artdıqca artır.
Ev təsərrüfatı
Artan güclü tufanlar zamanı torpaq sürüşmələrinin
və sel daşqınlarının artması nəticəsində kənd
infastrukutuna dəyən ziyan daha da artacaq.
İnfastruktur
Cədvəl 2: Birgə təsirlərin identifikasiyası
Addım 5: Adaptasiya fəaliyyətlərinin identifikasiyası
Xülasə
Addım 5-in məqsədi əvvəlki addımlarda identifikasiya edilmiş iqlim dəyişikliyinin birbaşa təsirləri və
birgə təsirlərinə ünvanlanan strategiyaların inkişaf etdirilməsindən ibarətdir. Nəticə strateji məqsədləri və
fəaliyyətləri identifikasiya edən qeydiyyatın quruluşu olacaqdır və nəticələr həmin məqsədlərə çatmaq
üçün lazımlıdır.
Proses
1. Addım 3 və 4-də identifikasiya olunmuş birbaşa və birgə təsirləri nəzərdən keçirin.
2. Nəticələr zəncirini inkişaf etdirməklə, fəaliyyətləri, məhsuldarlığı, nəticələri və strateji məqsədləri
identifikasiya edin.
3. Nəticələr zəncirini istifadə edərək qeydiyyat quruluşunu inkişaf etdirin (Cədvəl 5).
Ən yaxşı təcrübə və Rəhbərlik
• Əlavə 1-də nəticələr zəncirinin və qeydiyyat quruluşunun ikisafına olan rəhbərliyi tapa bilərsiniz.
• Excel proqramından istifadə edərək nəticələr zəncirini və qeydiyyat quruluşunu inkişaf etdirmək
çətin ola bilər. Əgər istəyirsizsə nəticələr zəncirini və qeydiyyat quruluşunu flipçart kağızında və
ya löhvədə inkişaf etdirin. Qeydə aldığınızdan razı qaldıqdan sonra, geri qayıdın və onu Excel
proqramına daxil edin.
• Nəticələr zəncirini inkişaf etdirərkən çox vacibdir ki, geri qayıdaraq əvvəlki işinizi nəzərdən
keçirəsiniz. Əmin ol ki, fəaliyyətlər, nəticələr və strateji məqsədlər arasındakı bağlantı aydın və
qanunauyğundur.
Planlaşdırma aləti
Fəaliyyətlər
Məhsuldarlıq
(birbaşa nəticələr)
Nəticələr
Strateji məqsəd
Fermerləri qoruyucu
meşə zolağının
(küləkdən qorunmaq
üçün çəpərləmə)
əhəmiyyəti haqqında
məlumatlandırın
Fermerlər qoruyucu
meşə zolağının
(küləkdən qorunmaq
üçün çəpərləmə)
faydalarını başa düşürlər
Fermalarda qoruyucu
meşə zolağını (küləkdən
qorunmaq üçün
çəpərləmə) artırmaq
üçün vəsaitin toplanması
məqsədilə yerli QHT-
lərlə işləyin
Qoruyucu meşə
zolağının (küləkdən
qorunmaq üçün
çəpərləmə)
əkilməsi
üçün fondlar əldə olunub
Fermalarda qoruyucu
meşə zolaqları
(küləkdən qorunmaq
üçün çəpərləmə)
əkilib
Ev təsərrüfatlarında Alternativ isitmə yolları Ev
təsərrüfatları
Ev təsərrüfatları kənd
təsərrüfatı
məhsuldarlığını
artırıblar və istimə
enerjisi əldə ediblər
9
istifadə üçün alternativ
isitmə yollarını tapmaq
məqsədilə yerli
araşdırma ləvazimatları
ilə işləyin
identifikasiya olunub
Alternativ isitmə
yollarını tapmaq
məqsədilə yerli QHT-
lərlə
işləyərək pilot
maliyyələşmə üçün
müraciət etmək
15 ev təsərrüfatında
alternativ isitmə
sistemini sınaqdan
keçirməyə başlamışlar
alternativ isitmə
sistemləri ilə təhciz
olunub
Cədvəl 3: Adaptasiya fəaliyyətlərinin identifikasiyasına dair misal
Addım 6: Gəlirliliyin təhlili
Giriş
Gəlirliliyin təhlilinin həyata keçirilməsinin məqsədi potensial fəaliyyətin diqqətəlayiq investisiya olub-
olmadığını müəyyənləşdirməkdən ibarətdir. Məhsuldarlıq hər bir fəaliyyət üçün iqtisadi, sosial və ekoloji
xərc (Cədvəl 6) və gəlirin (Cədvəl 7) keyfiyyətli təsviri və miqdarının təyini olacaqdır. Excel proqramı
hər bir fəaliyyət üçün yekun hesabı təmin edəcəkdir.
Proses
1. Addım 5-də inkişaf etdirilən fəaliyyətləri gözdən keçirin. Bu fəaliyyətlərin hər biri indi Excel
proqramında “Fəaliyyətlər” adı altında nişanlanmış “xərclər” və “gəlirlər” sütunlarında siyahıya
alınmalıdır. Hər hansı biri olmazsa, onları əlavə edin.
2. Əvvəlcə “xərclər” sütunundan başlayın, siyahıya alınan hər bir fəaliyyət üçün iqtisadi, sosial və
ekoloji xərcləri təsvir edin. Əgər siz bu kateqoriyaların heç birinə uyğun gəlməyən bir xərc hiss
edərsinizsə, onda onu “digər” adlı sütuna əlavə edin. Yadda saxlayın ki, "xərclər" layihənin tələb
etdiyi digər hər hansı potensial sosial və ekoloji maneələr kimi maliyyə aktivlərinə əsaslanırlar.
3. Bütün xərclər xüsusi fəaliyyət üçün identifikasiya olunur, dərəcə yüksək olduqca xərc # sütunu
altında açılan menyudan (1-5) hesabından seçilir. 1=Xeyr/çox aşağı dəyər, 5=çox yüksək dəyər.
4. “Gəlirlər” sütunu üçün də eyni addımları təkrarlayın, lakin indi xərclər və ya maneələrin əksinə
olaraq layihənin başa çatması üçün fikrinizi gəlirlərə yönəldin.
Ən yaxşı təcrübə və Rəhbərlik
• Bütün məlumat daxil edilir. Yekun gəlirlilik hesabına baxın və onun intuitiv məna kəsb etdiyini
müəyyənləşdirin. Siz geri qayıdıb və əgər yekun təsnifat ilə razı deyilsinizsə, hesabınızı nizama
salmaq istəyə bilərsiniz.
Planlaşdırma aləti
Xərclər
Fəaliyyət
İqtisadi #
Sosial
#
Ətraf
mühit
# Başqa # Yekun
Fermerləri
məlumatlandırmaq
Səyahət,
təlim
materialları
1 Fiziki şəxslərin
iştirakı davamlı
ola bilər
3 1
5
Ev təsərrüfatlarında
istifadə üçün alternativ
isitmə yollarını tapmaq
məqsədilə yerli
araşdırma ləvazimatları
Heyət vaxtı
1 Ənənəvi
üsullardan
kənara çıxan
alternativ istilik
sistemlərinə
1 1
3
10
ilə işləyin
müqavimət ola
bilər
Cədvəl 4: Fəaliyyət xərclərinin identifikasiyası
Faydalar
Fəaliyyət
İqtisadi #
Sosial
#
Ətraf mühit
# Başqa # Yekun
Fermerləri
məlumatlandırmaq
Qoruyucu meşə
zolağının (küləkdən
qorunmaq üçün
çəpərləmə)
davamlılığının
artması
4 Gəlirin,
gündəlik
ruzinin
artımına
səbəb
olacaqdır
5 1
10
Ev təsərrüfatlarında
istifadə üçün
alternativ isitmə
yollarını tapmaq
məqsədilə yerli
araşdırma
ləvazimatları ilə
işləyin
İstilik probleminin
həll dəyəri çox
ucuz ola bilər
4 1. Daha
təmiz
yanacaq
daha az
sağlamlıq
problemləri
törədər
2. Odun
yığmağa
sərf olunan
vaxt
azalacaqdır
5 Kəndlər
ətrafında
meşələrin
qırılma sürəti
azalacaqdır.
3
12
Cədvəl 5: Xüsusi fəaliyyətin gəlirlərinin identifikasiyasına dair misal
Addım 7: Prioritetlər üzrə yerləşdirilmə və Strategiyanın hazırlanması
Giriş
Son addımın iki məqsədi var. Birincisi, sizin gəlirliliyin təhlilinə əsaslanan hansı fəaliyyətlər ilə məşğul
olmaq istədiyinizi prioritetlər üzrə yerləşdirməkdən ibarətdir. İkincisi, isə həyata keçirilməsi üçün
strategiyanın hazırlanmasına başlamaqdan ibarətdir (Cədvəl 8).
Proses
1. Excel proqramında “Prioritetlər üzrə yerləşdirmək” bölməsinə gəlin və fəaliyyətlər siyahısını
nəzərdən keçirin. Hər birinin yanında yekun dəyər hesabı verilmişdir.
2. Yadda saxlayın ki, hər bir fəaliyyət nəticə əldə etməyə can atır, buna görə də seçin hansı
fəaliyyətlər prioritetlər üzrə yerləşdirilməlidir, hansılar isə daha sonrakı zamana qədər kənara
qoyulmalıdır.
3. Təxmin edilən xərcləri və hal-hazırda hər bir fəaliyyət üçün hər hansı bir maliyyə mövcuddursa
onu göstərin.
4. Nəhayət, verilən fəaliyyəti tamamlamaqda sizə kömək edə biləcək hər hansı potensial tərəfdaş
təşkilatları siyahıya alın.
Ən yaxşı təcrübə və Rəhbərlik
• Yadda saxlayın ki, hətta fəaliyyətin yüksək dəyəri olsa da belə, bu bir nəticəyə nail olmaq üçün
həlledici ola bilər.
11
• İqlim dəyişikliyinə adaptasiya cəhdləri sizdən keçmişdə ənənəvi əməkdaşlıq etmədiyiniz
idarələrlə əməkdaşlıq etməyi tələb edə bilər. Yeni tərəfdaşları keçmişdə işlədikləriniz kimi
gözdən keçirdiyinizə əmin olun.
Planlaşdırma aləti
Fəaliyyət
G/X Vaxt
Təxmin edilən
xərclər
Mövcud
maliyyələşmə
Potensial
tərəfdaşlar
Fermerləri
məlumatlandırmaq
2
İyul-Avqust
3,000 dollar
Yox
Yerli
təlim
vəsaiti
Ev
təsərrüfatlarında
istifadə üçün
alternativ isitmə
yollarını tapmaq
məqsədilə yerli
araşdırma
ləvazimatları ilə
işləyin
4
İyun-Sentyabr Bir
işçi ½ dəfə
Bəli, mövcud
enerji tərəfdaşlıq
vasitəsilə
Yerli universitet
Cədvəl 6: Prioritetlər üzrə yerləşdirilmə və Strategiyanın hazırlanması
Araşdırmalar
FHI 360. Aydın, Məntiqi Quruluşun Yaradılması. 2012
Sosial və Ekoloji Keçid İnstitutu. İqlim Dəyşikliyinin Elastikliyi üzrə Semaranq Strategiyası, İndoneziya.
İyun 2011
Quesne, Tom Le; Matthews, John H.; Heyden, Constantin Von der; Wickel, A.J.; Wilby, Rob; Hartmann,
Joerg; Pegram, Guy; Kistin, Elizabeth; Blate, Geoffrey; Freitas, Glauco Kimura de; Levine, Eliot;
Guthrie, Carla; McSweeney, Catherine; Sindorf, Nikolai. 2010. Su ehtiyatlarının idarə olunması və
biomüxtəlifliyin qorunmasında şirin su ekosisteminin iqlim dəyişikliyinə adaptasiyası. Su qeydləri; qeyd
28. Vaşinqton K.Ə. Dünya Bankı.
Elastiklik İttifaqı. 2010. Sosial-ekoloji sistemlərdə elastikliyin qiymətləndirilməsi: Təcrübəçilər üçün
təlim vəsaiti. Versiya 2.0. Online:
http://www.resalliance.org/3871.php
12
Əlavə I: Quruluş rəhbərliyi nəticələri
Növbəti mətn USAİD (ABŞ Beynəlxalq İnkişaf Agentliyi) tərəfindən maliyyələşdirilən FANTA III
layihəsinin bir hissəsi kimi FHİ 360 tərəfindən yaradılan rəhbərlikdən birbaşa götürülmüşdür.
Aydın, Məntiqi Nəticələr Quruluşunu Yaratmaq
Nəticələr quruluşu nədir?
Nəticələr quruluşu (NQ) əvvəllər USAİD və hal-hazırda başqa donorlar tərəfindən istifadə olunan,
məntiqi quruluşa bənzər bir məntiqi model növüdür. Bu onu göstərir ki, proqram fəaliyyətlərinin son
məqamda öz məqsədlərinə nail olmaları nə ilə nəticələnəcək - yol xəritəsi kimi sizə son təyinat yerini və
ora necə çatacağınızı göstərir. NQ əsasən əhalinin hədəf qrupunun üzləşdiyi ətraf mühitin idarə olunması,
problemlər və çağırışlara xüsusi kontekstdə sizin təlabatlarınızın qiymətləndirilmə analizinə əsaslanır. İlk
növbədə NQ yaratmamışdan əvvəl siz bu ehtiyacları icra etməlisiniz.
NQ-nun 3 əsas məqsədi var:
•
Layihənin dizaynı və planlaşdırılması.
NQ başlanğıcdan sizin layihənin məqsədinin aydın
olmasını təmin etməyə kömək edir və həmin məqsədi əldə etmək üçün məntiqi izahatlar irəli
sürür.
•
Nəzarət etmə və qiymətləndirmə.
Gözlənilən nəticələri və onları əldə etmək üçün atılacaq
addımları müəyyən etməklə, NQ nəyin ölçülməsinin lazım olduğunu görməyi asanlaşdırır.
Məntiqi NQ təmin edir ki, sizin layihə əsas dəyişiklikləri ölçsün. İndikatorlar hər bir addımda NQ
ilə bağlı olmalıdır ki, siz hər hansı bir problem və ya uğursuzluq olduqda onun harada baş
verməsini müəyyən edəsiniz.
•
Ünsiyyət.
NQ aydın və qısa şəkildə sizin proqram strategiyanızı ümumiləşdirir və təmin edir ki,
proqram heyəti, donorlar və yerli şəriklər daxil olmaqla, bütün Maraqlı tərəflər sizin proqramın
necə sona çatacağını bilsinlər. NQ-də iştirakçı kimi işləmək əsasən qrup və heyət yaratmaq üçün
yaxşıdır. NQ həmçinin öz proqramın haqqında “hekayə danışmaq”da faydalı quruluş kimi də
xidmət göstərir.
NQ nəyə bənzəyir?
NQ ümumiyyətlə, “ağac” diaqramları şəklində təsvr olunur, müxtəlif səviyyələri göstərmək üçün isə
qutulardan istifadə olunur: sizin proqramın dəstəklədiyi və ya təklif etdiyi hər şeyi əhatə edən məqsədlər,
Strateji məqsədlər (SM), Aralıq nəticələr (AN) və fəaliyyətlər.
SM və AN sizin proqramın nə əldə etdiyini təsvir edən nəticələr haqqında məlumat kimi yazılır.
Məqsəd və nəticələr haqqında məlumat keçmiş zamanda bildirilir, guya ki, onlar artıq əldə olunublar
(məsələn, ərzaq təhlükəsizliyinin azalması əvəzinə, ərzaq təhlükəsizliyinin yoxluğu azalacaqdır).
Fəaliyyətlər AN-ni əldə etməyə səbəb olan hərəkətlər kimi (məsələn, səhiyyə işçilərinin təlimləndirilməsi)
təqdim olunur.
NQ səbəb həlqələrini, və ya bir səviyyənin digərinə necə keçdiyini göstərmək üçün xətlərdən istifadə edir.
Həlqələr aydın və məntiqi olmalıdır. (Qeyd: Həlqələr üfiqi, həmçinin şaquli ola bilər və proqrama alt-AN
daxildir.)
NQ həmçinin sizin proqramınızın nəzarətində olmayan, lakin sizin layihənin məqsədlərinə çatmaq
qabiliyyətinə təsir edən əsas xarici faktorlar və ya ehtimalları da (məsələn, siyasi stabillik) siyahıya alır.
13
Nəticələr Quruluşuna aid Misal
Yaxşı NQ necə yaradılmalı?
•
Mümkün ola biləni edin.
SM və AN ambisiyalı olduğu kimi, onlar həmçinin əldə edilə bilən
olmalıdırlar. Sizin layihə onları əldə etmək üçün məsuliyyət daşıyacaqdır, ona görə də fəaliyyətdə
olan ətraf mühiti və mümkün resursları yadda saxlayın.
•
Xüsusi edin.
Sizin NQ analiz problemlərinə, nəticələrə və sizin proqramın kontekstinə
əsaslanmalıdır və sadəcə olaraq başqa proqramlardan köçürülən ümumi NQ olmamalıdır.
Məsələn, Qidanı Sülhün Strateji Quruluşu AN üçün istifadə etməyin, onlar ayrıca proqramlar
üçün deyil, FFP üçün hazırlanmışdır.
•
Aydın edin.
Hər bir məqsəd, SM, AN və fəaliyyət başa düşülən və proqram heyəti, donorlar və
təşkilatçı ölkədəki Maraqlı Tərəflər də daxil olmaqla, müxtəlif auditoriyalar üçün əhəmiyyətli
olmalıdır. Nəticələr haqqında məlumat:
o
Nəticə və ya yekunları (məsələn, qidalanma təcrübəsi təkmilləşib) təsdiq edin, fəaliyyət
və prosesi Yox (məsələn, analar üçün qidalanma təcrübəsində davranış dəyişib).
Məsləhət: Potensialın gücləndirilməsi adətən fəaliyyətdir, nəticə deyil.
o
Bir AN və ya SM üçün yalnız BİR yekun və ya nəticə təsvir edin. Bir dəfəyə bir
nəticəni idarə etmək və ölçmək daha asandır, nəinki kombinasiyanı.
o
o
Səbəb həlqəsində yalnız bir səviyyəni təsvir edin. SM və AN birləşdirməyin, məsələn,
eyni hesabat çərçivəsində AN və ya SM necə və ya nəyə görə yerinə yetirdiyinizi izah
edin.
Məsləhət: Əgər sənin SM və ya AN-də tərəfindən, dan, dən, ya, yə, üçün, ona görə və ya bilavəsitə
sözləri varsa, onda siz yəqin ki, 2 səviyyəni birləşdirmisiz.
Məqsəd: Yüksək səviyyəli məqsədə
proqram imkan yaradır
(lakin müstəqil surətdə əldə edə bilmir)
Strateji Məqsədlər (SM): Proqram
yüksək səviyyəli məqsədi əldə
etməyə məsuliyyətlidir
(vəziyyətin sonu və ya nailiyyət)
Aralıq Nəticələr (AN):
Nəticə əldə olunanda,
SM-də əldə olunur.
Alt-AN: Nəticə əldə olunanda,
AN-da əldə olunur.
Fəaliyyət: AN-ə gətirib çıxaran
və ya əldə etməyə kömək edən
hərəkət.
Ehtimallar
HƏDƏF
SO 2
Strateji
məqsəd 1
Aralıq nəticə
1.1
IR 1.2
IR 2.1
Sub AN
1.1.1
Fəaliyyət
1.1.1.1
Fəaliyyət
1.1.2
Fəaliyyət
1.2.1
Fəaliyyət
2.1.1
Fəaliyyət
2.1.2
14
o
Ölçülə bilən olmaq. Əgər onlar qeyri-müəyyən və ya ikimənalı olsa, onları ölçmək çətin
olacaqdır.
•
Məntiqli edin.
Bir halda ki, siz təminat verə bilmirsiniz ki, proqramın cəhdləri gözlənilən
nəticəni verəcək, siz əmin olmalısınız ki, həmin nəticələrə gətirib çıxaracaq cəhdləri
gözləmək daha məntiqlidir. Sizin səbəb məntiqiniz əsasında faktiki dəlillər olan keçmiş
təcrübələr, tədqiqatlar, qiymətləndirilmə, ən yaxşı metodlar, nəşrlər və s.-dən bəhrələnən proqram
nəzəriyyəsinə əsaslanmalıdır. Sizin NQ-nin bir səviyyəsinin növbətiyə necə keçməsi aydın olur.
Yadda saxlayın ki:
o
Daha aşağı səviyyə daha yüksək səviyyəni doğurmalıdır (məsələn, əgər biz bu
fəaliyəti yerinə yetirsək, onda biz AN əldə edəcəyik, əgər AN əldə etsək, onda biz SM
əldə edəcəyik).
o
Daha aşağı səviyyə daha yüksək səviyyəni müəyyən etməməlidir (məsələn, AN sizə
SM-i necə əldə etməyi bildirməlidir, nə məna verdiyini yox).
o
Daha aşağı səviyyə daha yüksək səviyyəni təkrar etməməlidir (məsələn, SM son şərt
və ya nailiyyətdir; AN isə orada əldə etmək üçün bir addımdır).
NQ haqqında daha geniş məlumatı hardan əldə edə bilərəm?
•
USAID Avtomatlaşdırılmış İstiqamətləndirici Xidmət, Fəsil 201.3.8.3: Planlaşdırılır
http://www.usaid.gov/policy/ads/200/201.pdf
•
USAID TIPS 13: Nəticələrin Quruluş İnşası
http://pdf.usaid.gov/pdf_docs/PNACA947.pdf
•
Nəticələrin quruluşu, məntiqi quruluş, qeydiyyatın quruluşu və ya məntiqi model terminlərindən
istifadə edərək şəbəkədə axtarış aparın.
Məsləhət: Səbəb məntiqinizi yoxlamaq üçün NQ başdan axıra qədər oxuyarkən ”necə”, axırdan başa
doğru oxuyarkən özünüzə ”niyə” sulanı verin:
•
Biz SM Z neçə əldə edəcəyik? AN Y əldə etməklə. Biz AN Y necə əldə edəcəyik? X
fəaliyyətini edərək.
•
Niyə biz X fəaliyyətini etməliyik? IR Y əldə etmək üçün. Niyə biz IR Y əldə etmək istəyirik?
SO Z əldə etmək üçün.
Əgər cavablarınız bir məna kəsb etmirsə, onda səbəb məntiqinizdə bir qüsur vardır.
Document Outline - İkinci dərəcəli tədqiqat
- Addım 1: Analiz vahidlərinin identifikasiyası
- Xülasə
- Proses
- Ən yaxşı təcrübə və Rəhbərlik
- Planlaşdırma aləti:
- Addım 2: Cari problemlərinizin identifikasiyası
- Xülasə
- Proses
- Ən yaxşı təcrübə və Rəhbərlik
- Planlaşdırma aləti:
- Addım 3: İqlim Ssenarisi və birbaşa təsirlər
- Xülasə
- Proses
- Ən yaxşı təcrübə və Rəhbərlik
- Planlaşdırma aləti:
- Addım 4: Birgə təsirlər
- Xülasə
- Proses
- Ən yaxşı təcrübə və Rəhbərlik
- Planlaşdırma aləti
- Addım 5: Adaptasiya fəaliyyətlərinin identifikasiyası
- Xülasə
- Proses
- Ən yaxşı təcrübə və Rəhbərlik
- Planlaşdırma aləti
- Addım 6: Gəlirliliyin təhlili
- Giriş
- Proses
- Ən yaxşı təcrübə və Rəhbərlik
- Planlaşdırma aləti
- Addım 7: Prioritetlər üzrə yerləşdirilmə və Strategiyanın hazırlanması
- Giriş
- Proses
- Ən yaxşı təcrübə və Rəhbərlik
- Planlaşdırma aləti
- Araşdırmalar
- Nəticələr quruluşu nədir?
- NQ nəyə bənzəyir?
- Nəticələr Quruluşuna aid Misal
- Yaxşı NQ necə yaradılmalı?
- NQ haqqında daha geniş məlumatı hardan əldə edə bilərəm?
Dostları ilə paylaş: |