Folklorşünaslığa giriş
161
Atın, tutun bu uşağı,
Şəkərə qatın bu uşağı.
Atası evə gələndə
Qucuna atın bu uşağı.
Başına dönüm, döndərim,
S
əni məktəbə göndərim.
S
ən məktəbdən gələndə,
Bir cüt qurban gönd
ərim.
B
əzən oxşamalarda qohumluq münasibətləri də əks
oluna bil
ər.
Qeyd etm
ək lazımdır ki, yaslarda ölünün etdiyi əməl-
l
ərə görə vəsf olunduğu nəğmələr də bir sıra bölgələrdə
oxşamalar adlanmaqdadır.
Ağılar – yasda özünəməxsus avazla oxunan, kədər
m
əzmunlu nəğmələrdir. Onlar formasına görə iki cür: ölə-
nin mövqeyind
ən, yaşından və s. asılı olaraq deyilən giriş-
müq
əddimə və bayatı şəklində ola bilər.
M
əsələn, cavan adam üçün deyilən ağılardan birinə
diqq
ət edək:
Taxta hamamına,
Mürd
əşir sağışına
Toy görmüy
ən,
Xınalı barmaxdan tutmuyan,
Elçisi yollarda qalan,
Çiyni g
ərdəyə dəyməyən,
Gözü göz
əllərdə qalan,
Qara yaylıxlı gəlininə
Anan, xalan qurvan,
Bajın qurvan!
Almaz H
əsənqızı
162
Bayatı şəklində ağılar son dövrlərdə yas mərasimlərin-
d
ə daha çox yayılmışdır. Məsələn:
Ağlaram ağlar kimi,
D
ərdim var dağlar kimi.
X
əzəl olub tökülləm,
Viran
ə bağlar kimi.
Bostanam, tağım ağlar,
Basma, yarpağım ağlar.
Qalsam, özüm ağlaram,
Öls
əm, torpağım ağlar.
Xalq mahnıları – folklorun ən kütləvi janrlarından
biridir. Az
ərbaycan xalq mahnıları həm formasına, həm
m
əzmununa görə rəngarəngdir. Azərbaycan folklorşünas-
lığında “mahnı” sözünün mənşəyilə bağlı müxtəlif mülahi-
z
ələr söylənmişdir. Onun “mani” kəliməsilə bağlı olduğunu
söyl
əyənlər də vardır.
Az
ərbaycan mahnıları məzmununa görə müxtəlif
şəkildə təsnif edilmişdir. Onların böyük əksəriyyəti məhəb-
b
ət mövzusundadır. Bundan əlavə, qəhrəmanlıq, siyasi,
satirik (m
əzəli) mahnılar da vardır.
Qeyd etm
ək lazımdır ki, mahnıların toplanması, nəşri
il
ə bağlı folklorşünaslardan daha çox musiqişünaslar məşğul
olmuşlar. Məhz bu səbəbdən də mahnı mətnləri ilk olaraq
m
əşhur müğənni Bülbülün, son illərdə isə bəstəkar Səyavuş
K
əriminin redaktorluğu ilə notları ilə birlikdə nəşr edil-
mişdir. Musiqişünaslar tərəfindən tərtib edilən mətnlər folk-
lorun
toplanması prinsipləri istiqamətində aparılmadığından
Folklorşünaslığa giriş
163
onların variantları bu kitablarda öz əksini tapmamışdır. Bun-
dan
əlavə, hələ də yazıya köüçürülməsini, nota alınmasını
gözl
əyən xeyli mahnı mətni qalmaqdadır. Sovet hakimiy-
y
ətinin yasaqları ucbatından oxunması qadağan edilən, lakin
yaddaşlarda hələ də qorunan, bəzən isə mühacirətdəki nəşr-
l
ərdə qalan mahnı mətnləri də vardır ki, onların da topla-
naraq n
əşri və təhlili vacib məsələ olaraq qalır. Bu həyata
keçirilm
əzsə, xalq yaradıcılığının mühüm bir qismi də yad-
daşlardan silinib gedə bilər.
Ümumiyy
ətlə, xalq mahnılarının bəzən müəyyən
b
əndlərinin ifa edilmədiyi üçün yaddaşlardan silinməsi adi
bir prosesdir v
ə buna bir çox mətnlərdə təsadüf etmək
mümkündür. Bel
ə ki, “Millətin zərrəsi” kitabında “Qara-
gil
ə”nin tam mətnini bərpa edən professor R.Hüseynov xalq
mahnılarından danışarkən, doğru olaraq yazmışdır: “Hər
n
əğmənin içində tarixlər uyuyur. Məhz cəm halda – tarixlər.
Bir var –
mahnının yaranma tarixçəsi, bir var – mahnının
iç
ərisində cərəyan edən tarixçə, bir də var – mahnının illər
boyu g
əzdikcə, oxunduqca yaranan tarixçəsi…
Üst-üst
ə qalaqlanan hadisələr, olmuşlar, adicə bir nəğ-
m
ənin insan həyatına bənzəyən taleyini, sərgüzəştli ömrünü
yaradır”
119
.
Eyni taleni “Aman, ovçu” mahnısı da yaşamaqdadır,
bel
ə ki, mətndəki:
Bir daş atdım, çaya düşdü.
Çaydan bir cüt sona uştu.
M
ənim göylüm sana düştü,
S
ənin gözün, ay balam, kimə düştü?
119
“Az
ərbayan” dergisi. Ankara: 1955, temmuz-ağustos, 1954, s.16
Almaz H
əsənqızı
164
b
əndi artıq yaddan çıxmaq üzrədir. Bu mahnıın həmin bən-
din
ə Azərbaycandakı nəşrlərin heç birində təsadüf edilmir.
“Şuşanın dağları” mahnısının isə ilk bəndini mühaci-
r
ətdəki mətnlə müqayisə etsək, daha çox sonuncunun mən-
tiq
ə uyğun gəldiyinin şahidi olarıq.
“Az
ərbaycan xalq mahnıları” kitabında:
Şuşanın dağları deyil dumanlı,
Qırmızı qoftalı, yaşıl tumanlı,
D
ərdindən ölməyə yoxdur gümanlı...
120
kimi verils
ə də, mühacirətdə:
Şuşanın dağları mavi dumanlı,
Qırmızı kömləkli, yaşıl tumanlı,
D
ərdindən ölməyə çoxlar gümanlı
121
, –
şəklində nəşr edilmişdir ki, fikrimizcə, bu təsvir Şuşanın
dumanlı dağlarına daha çox yaraşdığı kimi, bu torpaqların
d
ərdindən hər zaman ölməyə hazır olan və uzun illərdir onun
itkisind
ən əzab çəkən xalqımızın ruhuna da yaxındır.
Qeyd etm
ək lazımdır ki, Güney Azərbaycanda bu isti-
qam
ətdə çox az iş görülmüş, bütövlükdə xalq mahnılarının
n
əşrində Azərbaycanın bu böyük parçasının nəzərə alın-
maması da vəziyyəti xeyli mürəkkəbləşdirmişdir. Təkcə
R.Hüseynovun Güneyd
ən toplayaraq, nəşr etdirdiyi “Qara-
120
Az
ərbaycan xalq mahnıları (tərtib edən S.Kərimi), I cild, Bakı:
Önd
ər, 2005, s.127
121
“Azerbaycan Yurt Bilgisi”, İstanbul: 1954, sayı 37, s.29
Dostları ilə paylaş: |