Elm i redaktor:
B.V.Allahverdiyev,
tarix elmləri doktoru, professor
Rəyçilər:
İ.Ö.Vəliyev,
filologiya elmləri doktoru, professor
L.H.Səmədova
fılologiya elmləri doktoru
Q uliyeva S.
Q 82 A z ə rb a y c a n so ra q -m ə lu m a t ə d ə b iy y a tı: y aran m ası,
m ü a sir v ə z iy y ə ti v ə in k iş a f p e rs p e k tiv lə ri. B ak ı,
« T əhsil», 2006, 176 səh .
Todqiqat əsərin d ə soraq-m əlum at ədəbiyyatı-
nın yaranm a tarixi, inkişafının əsas m ərhələləri təd-
qiq olunur, gəlocək p erspektivləri haqqm da söhbət
açılır. K itabda ilk d əfə olaraq soraq-m əlum at nəşr-
lərinin coğrafıyası m üəyyənləşdirilir. Bu baxımdan
m onoqrafiya A zərbaycanda soraq-m əlum at ədəbiy-
yatının yaranm asının elmi c ə h ə td ə n əsaslandırılma-
sm da ilk təcrübo kim i d əy ərlo n d irilə bilər.
K ita b müvafıq ali m ə k təb lərin m üəllim və tələ-
bələri, habelə geniş oxucu kütlosi üçün nəzərdə
tutulmuşdur.
5001000000 ____
Q “ ~ Ö 5 3 ~ ~ ~ 2006
© «Tohsil», 2006
GİRİŞ
Tədqiqatm aktualhğı. X X əsr elm və texm kanm sürətli tərəqqisi
və bunun əsasında cəmiyyətin həyatında köklü dəyişikliklərin baş
verdiyı dövr kimi xarakterizə edilir. Elmi-texniki tərəqqi cəmiyyə-
tin intellektual həyatının bütün cəhətlərinə güclü təsir göstərir. Di-
gər tərəfdən elm və texnikanm tərəqqisi cəmiyyətin m addi-texnikı
bazasını m öhkəm ləndirm ək və inkişaf etdirm ək vasitəsinə çevril-
m işdir. Bu d a artıq bir həqiqətdir ki, elm i-texniki tərəqqi iqtisa-
diyyatm , mədəniyyətin və inform asiyanm inkişafm ı təm in edən
m ühüm və təkanverici amildir. Bir sıra yeni elm sahələrinin - bio-
n ik a. kibernetika, telemexanika, avtom atika, radioelektronika, nü-
və fizikası, plazm a fızikası, biofızika, yüksək enerjilər fızikası və s.
yaradılm ası və inkişafı m üasir elmi-texniki tərəqqm in xüsusiyyəti-
dir. Elmlərin qarşılıqlı təsiri giiclənir, nəticədə b ir elm sahəsində
baş vermiş kəşf başqa sahələrdə də böyük irəliləyişə səbəb olur.
M üasir dövrün digər xüsusiyyəti isə elmi kəşflərlə onların ıstehsa-
latd a tətbiqi arasında olan müddətin kəskin surətdə azalm asından.
texnika və texnologiyanın, konstruktor həllinin tezliklə köhnəlm ə-
sindən ibarətdir.
H azırda yeni texnikam n mənəvi cəhətdən köhnəlm əsi lap tez
vaxt içərisində baş verir. XX əsrin birinci onilliyindo həmin müd-
dətin uzunluğu 35-40 il arasında m üəyyənləşdirilmişdir. 1930-cu il-
lərdə bu m üddət 20-25 il, müasir istehsalın əksəriyyətində bu müd-
dət indi 8-9 ili adlam ır. Deməli, vaxtında istehsalata tətbiq edilmə-
yən hər hansı bir iş elmi-texniki tərəqqi yüksək dünya səviyyəsin-
dən və səmərəliliyin tələbatından xeyli geri qalır [193, 7|. Deməli,
bizim dövr elmin nailiyyətlərindən olduqca tez b ir zam anda istifa-
də edilməsi ilə xarakterizə olunur. Buna görə də elm i-tədqiqat ışlə-
rinin yaxşı təşkil edilməsi, onların nəticələrinin öyrənilməsi, təbliğ
edilməsi və istehsalatda tətbiq edilməsi böyük əhəmiyyət kəsb edir.
D igər tərəfdən m üasir cəmiyyətin həyatında inform asiyanın və
inform asiya daşıyıcılarının rolu və əhəmiyyəti olduqca böyükdür
və d u rm a d a n artır.
Elmi və başqa nəşrlərin sayının artm ası informasiyanın miqdarı-
nın və həcminin böyük artım ına («informasiya partlayışı») səbəb olur.
Y U N E S K O -nun m əlum atına görə yalnız bir ildə dünyada 580
m in a d d a kitab nəşr edilir (Çin Xalq R espublikasm ın kitab ııəşrı
bu m əlum ata daxil edılməyib) [312, 21}.
XX əsrin axırlarına yaxm dünyada kitab nəşri yuxandakı fakt-
la müqayisədə təxm inən 2 dəfə artm ışdır.
Belə bir şəraitdə inform asiyanın geniş oxucu qruplarına çatdı-
rılm asm da kitabm , o cümlədən k ita b m əhsulu içərisində xüsusi yer
tu ta n soraq-m əlum at nəşrlərinin rolu d urm adan artır.
XX əsrin son onilliyində və X X I əsrin əvvəllərində nail olduğu-
m uz milli müstəqilliyimizin mənəvi, elmi, mədəni dəyərlərini əks
edən A zərbaycan soraq-m əlum at nəşrləri k ita b məhsulu içərisində
xüsusi yer tutm uşdur. A zərbaycan kitab nəşrinin ayrılmaz tərkib
hissəsi olan soraq-m əlum at nəşrləri yeni, d ah a məzmunlu, müxtəlif
mövzulu, tipli, növlü, gözəl bədii və texniki tərtib ata m alik olan ki-
tab larla zənginləşmiş və inkişaf etm işdir. X X əsrin II yarısı və XXI
əsrin əvvəllərində inform asiya nəşrlərinin, o cümlədən soraq-məlu-
m at nəşrlərinin səmərəliliyinin və keyfiyyətinin yüksəldilməsi və
buraxılm asm ın təkmilləşdirilməsi prosesi getmişdir. İnform asiya
nəşrləri sistemində əsas yer tu ta n soraq-m əlum at nəşrləri elm, tex-
nika, sənaye, kənd təsərrüfatı və s., ümumiyyətlə, cəmiyyətin fəa-
liyyət sahələrində m ühüm vasitəyə çevrilmişdir. Bu dövrdə idarəet-
m ədə informasiya xüsusi aktuallıq kəsb etm iş və kibernetika, se-
m iotika, inform atika və digər sahələrdə fəal işlənməyə başlanmış-
dı. Belə bir şərait A zərbaycanda soraq-m əlum at nəşrlərinin geniş
şəkildə nəşrini və istifadə olunm asını zərurətə çevirirdi. Nəzərə al-
saq ki, nəşr (kitab) sosial və elmi kom m unikasiya üsuludur, onda
problem in elmi əhəmiyyəti və aktuallığı d ah a da yüksəlır. Soraq-
m əlum at nəşrləri nəşriyyat işinin ayrılm az və spesifik fəaliyyət sa-
həsidir. Cəmiyyətdə inform asiyanın toplanm ası və yayılması pro-
sesinin idarə edilməsi və istifadə olunm ası soraq-m əlum at nəşrləri-
nin spesifikası ilə əlaqədardır. Ayrı-ayrı fəaliyyət sahələrində və
xüsusilə onların idarə edilməsində zəruri inform asiyaya olan tələ-
b at daha çox hiss edilir. Bu vəziyyət hərtərəfli inform asiya ehti-
yatlarm dan d ah a yaxşı istifadə etməyi qarşıya qoyur. İnform asiya-
nm həcminin artım ı, o n u n vaxtında alm m ası məsələsi də kəskin şə-
kildə irəli sürülür. T ədqiqatlar göstərir ki, cəmiyyətin inkişafı müx-
təlif proseslərdə işlənən inform asiya axınınm artm ası ilə qınlm az
şəkildə bağlıdır. Bütün bunlar m üxtəlif inform asiyanın öyrənilməsı
və oxuculara çatdırdm asında m ühüm vasitələrdən hesab olunan
soraq-m əlum at nəşrlərinin inkişaf etdirilməsini, nəşr edilib yayıl-
m asını və istifadə edilməsini zərurətə çevirir.
Dövlət quruculuğunda iştirakı vacib sayılan geniş xalq kütləsi-
nin üm umm ədəni və intellektual səviyyəsinin ardıcıl olaraq yüksəl-
dilməsi və inform asiya ilə təm in olunm ası da soraq-m əlum at nəşr-
lərinin inkişafmı və istifadə edilməsini tələb edir. A zərbaycan Res-
publikasm ın 1995-ci il noyabr ayının 12-də qəbul edilmiş demo-
k ratik K onstitusiyası cəmiyyətimizin bütün sahələrinin, sosial ins-
titutlarm dem okratik prinsiplər əsasm da fəaliyyət göstərməsi üçün
hüquqi baza yaratm ışdır. Bu ali dövlət sənədində cəmiyyətin ınki-
şafında mənəvi, mədəni irsin, bütövlükdə m ədəniyyətin roluna,
insanların mədəni sərvətdən istifadə etm ək və eləcə də onların in-
form asiya əldə etmək hüquq və vəzifələrinə geniş yer verilir: «Azər-
b ay can dövləti mədəniyyətin, təhsilin, səhiyyənin, elmin, incəsənə-
tin inkişafına yardım göstərir, ölkənin təbiətini, xalqın tarixi. m ad-
di və mənəvi irsini qoruyur» [44, 337]. Ə lbəttə, xalqın tarixi, elmı,
m ədəni və mənəvi inkişafında əldə etdiyi ən m ühüm nailıyyətlərin
əks edilməsində və gələcək nəsillərə ç atd ın lm asın d a soraq-m əlu-
m at nəşrlərinin əsas vo mühüm hissəsi olan üm um i (universal) və
sahə ensiklopediyalaıı böyük əhəmiyyət kəsb edir.
Mədəniyyət haqqında Azərbaycan R espublikasının Q anunu da
(06 fevral 1998-ci il) ölkəmizdə m ədəniyyət sahəsində dövlət sıyasə-
tinin əsas prinsiplərini, milli mədəniyyət sərvəti obyektlərinin qo-
ru n u b saxlanm asının və inkişafının, m ədəniyyət sistem inin dem o-
k ratik əsaslarla təşkil və idarə olunm asının, m ədəniyyət sahosində
fəaliyyətin hüquqi əsaslarını və beynəlxalq əlaqə fornıalarını müəy-
yən edir, mədəni irsdən və mədəniyyət sahələrindən, sərvətlərindən
istifadəni təm in etm ək məqsədilə bu sərvətlərin yaradılm asına və
yayılmasına təkan verir [197, 680-683].
Bu vəzifələrin yerinə yetirilməsi digər mədoniyyət, təhsil, elm
sahələri ilə yanaşı bilik alm aq vasitəsi, m əlum atın toplanm ası və
nəsildən-nəslə ötürülməsi kimi funksiyaları yerinə yetirən kitab və
kitabçılıq işi ictim ai fikri, ədəbiyyat və incəsənəti, dili, texnikam
öyrənm ək mənbəyi olan kitabın inkişafına, kitab nəşrinin geniş-
ləndirilməsinə perspektivlər açır.
Bu problem ölkəmizdə hələ X X əsrin 70-80-ci illərində ölkənın
və xalqın diqqət m ərkəzində olm uşdur. Ölkədə kitab nəşri işinin
şəraitə uyğun şəkildə inkişafı və təkm illəşdirilməsinin həyata keçi-
rilməsini aşkarlıq və dem okratikləşm ə də tələb edir. Bəşəriyyətin
qiym ətli sərvəti olan kitab zəmanəmizdə nəinki bilik, m əlum at
m ənbəyi olaraq qalm ış, həm çinin yeni həyat quruculuğunun ən