Hujjatchilikning paydo bo‘lishi va tarixi sobirxonova Ziyoda Temurxon qizi Alisher Navoiy nomidagi ToshDO‘tau

---

49 
«Zamonaviy dunyoda pedagogika va psixologiya» 
nomli ilmiy, masofaviy, onlayn konferensiya 
HUJJATCHILIKNING PAYDO BO‘LISHI VA TARIXI 
Sobirxonova Ziyoda Temurxon qizi 
Alisher Navoiy nomidagi ToshDO‘TAU 
O‘zbek tili va adabiyotini o‘qitish fakulteti talabasi 
https://doi.org/10.5281/zenodo.6549997 
 
Annotatsiya:
Mazkur maqolada hujjat va hujjatchilikning paydo bo‘lishining 
tarixiy ildizlari haqida so‘z yuritilgan bo‘lib, hujjat so‘zing lug’aviy ma’nolari va 
uning tarixi tadrijiy tarzda tahlilga tortilgan. 
Kalit so‘zlar: 
Hujjat, vasiqa, yo‘riqnoma, farmoyish, xarajatnoma, patta 
Insoniyat 
qadim 
zamonlardan 
buyon 
qonun 
qoidalar 
asosida 
yashamoq.Qonunlar 
hayotimizni 
bir 
maromda, 
rejali 
bo‘lishini 
taminlaydi.Albatta qonunlar,farmonlar og‘izda qolib ketmasligi, ularga amal 
qilinishi uchun yozib qo‘yiladi.Qonun,farmonlarni yozish, hujjatlashtirish keyingi 
avlodlarga qoldirishga ham xizmat qiladi.Biz qonunlar,hujjatlar bilan ishlar 
ekanmiz, albatta, hujjatchilik tarixini ham bilishimiz kerak bo‘ladi.Avvalo hujjat 
so‘zing lug‘aviy ma’nosiga nazar solsak.
Besh jildli «O‘zbek tilining izohli 
lug‘ati»da 
“Hujjat
” 
so‘ziga 
quyidagicha 
izoh 
beriladi: 
Hujjat
-[a.-
dalil,isbot;sabab,bahona]tarzida izohlangan bo‘lib, ayni terminning 3 ta ma’nosi 
ko’rsatilgan.
1
.Kimsaning 
kimligini 
(shaxsiyatini), 
mashg‘ulotini, 
biror 
tashkilotga a’zoligini tasdiqlovchi guvohnoma (pasport, guvohnoma, talabalik 
bileti, a’zolik bileti va shu kabilar ).
2
. Biror ish-faoliyat yoki narsaga haq-huquq 
va shu kabilarni ko‘rsatuvchi, tasdiqlovchi ish qog‘ozi. 
3
. Ilmiy, ijtimoiy yoki 
tarixiy ahamiyatga ega bo‘lgan yozuvlar, suratlar, asar yoki adabiyotlardir. 
O‘rxun-yenisey yozuvlari eng qimmatli hujjatlardir [O‘zbek tilining izohli lug‘ati. 
2-jild Z.M.Ma’rufov tahriri ostida.709-bet]. Shuningdek, u ijtimoiy tarixiy 
ahamiyatga ega bolgan yozuv va suratlar, asar yoki adabiyot ma’nosini ham 
ifodalaydi 
[
https://fayllar.org/hujjatchilik-tarixi-va-uning-takomillashuvi-
hujjatchilik-tarix.html]
.
Hujjatchilik o‘zining uzoq tarixiga ega.Hujjatlar qadim 
zamondan beri olib borilgani ma’lum.Yozuvning paydo bo‘lishi bilan bir vaqtda 
hujjatchilik rivojlana boshlagan, u kishilar o‘rtasidagi muomala,fikr almashuv va 
bir-birini tushunish vositasini bergan. Hujjatchilik albatta jamiyat tarixi bilan 
bevosita bog‘liq.Ishlab chiqarish va davlat apparatidagi ish yuritishning 
o‘zgarishi bilan hujjatchilik han rivojlanib, takomillashib bordi.Dunyoning har 
bir mamlakatida hujjat yuritish turli davrlarda paydo bo‘lgan.
Bobilning 
milloddan avvalgi 1792-1750 yillardagi shohi Xamurapining adolatpesha 
qonunlar majmuyi, undan ham qadimiyroq shoh Ur-Nammu (millodan avvalgi 
2112-2094 yillar)ning qonunlari [M.Aminov, A.Madvaliyev, N.Mahkamov, 

---

50 
«Zamonaviy dunyoda pedagogika va psixologiya» 
nomli ilmiy, masofaviy, onlayn konferensiya 
N.Mahmudov. Ish yuritish (amaliy qo‘llanma).2003]. va boshqa manbalarning 
mavjudligi “hujjatlar” deb atalgan tartib vositalarining qanchalik olis va 
murakkab tarixga ega ekanligini ko‘rishimiz mumkin.
Rossiya davlatida ham 
hujjatchilik o‘ziga xos bo‘lgan . Rossiya davlatida hujjat yuritish IX-X asrlardan 
boshlangan. X asrga kelib shartnomalarda muhrlar qo‘llana boshlagan. XlV asr 
oxirlaridan boshlab hujjatlar qog‘ozlarda o‘z ifodasini topishga o‘tgan. Manbalar 
Pyotr davrida “Dokument” so‘zining ishlatila boshlaganidan darak beradi. U tor 
ma’noda shaxsni tasdiqlovchi hujjat (pasport) o‘rnida ishlatilgan. Keng 
ma’noda guvoh beruvchi, ibratli, namunali, dadil, isbotlovchi ma’nosida 
qo‘llanilgan 
[https://fayllar.org/hujjatchilik-tarixi-va-uning-takomillashuvi 
hujjatchilik-tarix.html].
Yevropa davlatida hujjatchilik paydo bo‘lishi yuritilishi 
shu zaylda boshlangan bo‘lsa, bizning zaminimizda ham bu jarayon qadimdan 
boshlangan.Turkiy xalqlarda hujjatchilik paydo bo‘lishini X asr va undan olgingi 
asrlarga borib taqalishini aytishadi.Bu fikrlarni asoslovchi ma’lumotlar ham bor. 
M.Qoshg‘ariyning “Devonu lug‘otit turk” asarida “