Kóplegen mikroorganizmler túrli fiziologikalıq aktiv elementler: fermentler, vitaminler, aminokislotalar, biologiyalıq stimulatorlardı sintez qılıw ózgesheligine iye

KIRISIW
Mikrobiologiya (latın tilinde micros-mayda, bios-tirishilik, logos-pán) mayda, ásbapsz kózge kórinbeytuǵın organizmlerdiń morfologiyası, anatomiyası, kóbeyiwi hám rawajlanıwı, turmıslıq processleri, ózgeriwsheńligi, sistematik jaǵdayı, tábiyatta tarqalıwı hám t.b. uyreniwshi pán. Házirgi kúnde bul pán ulıwma, awıl xojalıǵı, sanaat, medicina, veterinariva, teńiz hám kosmik mikrobiologiya sıyaqlı túrlerge tarmaqlanıp ketken. Mikrobiologiya kún sayın rawajlanıp atır, ol ásirese, bioximiya, molekularbiologiya, biotexnologiya, fitopatologiya, epidemiologiya, genetika hám basqa pánler menen tıǵız baylanıslı bolıp tabıladı. Mikroorganizmler kishi ólshemde bolıwına qaramastan, tábiyatda elementler almasıwında, quramalı organikalıq elementlerdıń bólekleniwinde aktiv qatnasadı. Mikroorganizmlerge viruslar, bakteriyalar, arxeylar, bakteriofaglar, bakteriyalarǵa jaqın turatuǵın aktinomitsetler, ayrım zammarıqlar, rikketsiyalar, mikoplazma hám basqalar kiredi. Tábiyatda elementlerdıń almasıwında, kóplegen paydalı qazılmalar (torf, taskómir, neft) payda bolıwında, túrli organikalıq elementlerdıń shırıwınde mikroorganizmlerdıń áhmiyeti úlken. Azıq-awqat sanaatında qatıq, kefir, qımız, sút ónimin tayarlaw sút-kislotalı ashıtıwshı bakteriyalardıń, nanbayshılq, túrli ishimlikler tayarlaw (spirt, vino) bolsa ashıtqı zamarıqlardıń xızmetlerine baylanıslı bolǵan processler bolıp tabıladı.
Kóplegen mikroorganizmler túrli fiziologikalıq aktiv elementler: fermentler, vitaminler, aminokislotalar, biologiyalıq stimulatorlardı sintez qılıw ózgesheligine iye. Awıl xojalıǵında da mikroorganizmler áhmiyetli rol oynaydı, sebebi olardıń iskerligi nátiyjesinde topıraqta ósimlikler ushın zárúr bolǵan azıq zatlar toplanadi, topıraqtıń ónimdarlıǵı artadı, bunıń áqibetinde eginniń zúráátliligi de joqarı boladı.
Topıraqta júz beretuǵın processlerdıń derlik barlıǵı mikroorganizmlerdıń iskerligine baylanıslı, mısalı: tábiy topıraq payda bolıw processleri, jerge tógin beriw, suwǵarıw, topıraqta júz beretuǵın fiziologikalıq sıltılik hám kislotalılıqtı joytıw, tábiyatdaǵı hár qıylı elementlerdıń ózgeriwi hám basqalar mikroorganizmler iskerligi menen tikkeley baylanıslı. Topıraq quramındaǵı mikroorganizmlerdiń ózgeriwi bir qatar bakteriyalı tóginlerdi islep shıǵıwǵa (nitragin, azotobakterin, fosforobakterin hám t.b.) hám olardan awıl xojaliq ahmiyetli paydalanıw arqalı topıraqtıń ónimliligi hám ósimliklerdıń zúráátliligin asırıwǵa múmkinshilik jarattı. Mikroorganizmler tábiyatda kóplegen juqpalı keselliklerdı qozǵatıwshılar, olardıń suw hám hawa arqalı tarqalıwı áyyemgi dáwirlerden belgili bolǵan. Mikrobiologlardiń tınımsız miynetleri sebepli házirgi waqıtta hár bir keselliktiń qozǵatıwshısı anıqlanıp, emlew usılları da tabılǵan. Kóplegen farmacevtika fabrikaları aktinomitsetlar, zam buruglar hám birpara bakteriyalaming turmıslıq iskerligi jemisi b oigan antibiotiklar islep shıǵaradılar.XX asirde mikrobiologiyadan viruslar dúnyasın uyreniwshi virusologiya páni ajralıp shıqtı. Bul farming tiykarlawshisi (1892-y.) rus alımı D.l.Ivanovskiy bolıp tabıladı. Bazı bir kesellikler: qutırıw, qızılsha, sheshek gúl, poliomielit kabilaming qozǵawtıwshılarınıń tek ǵana Morfologiyasın elektron mikroskopta úyreniw múmkin boldı. Biotexnologiya yamasa biologiyalıq processler texnologiyası biologiyalıq agentler yamasa olardıń komplekslerinnen (mikroorganizmler, ósimlikler hám haywan kletkaları, ulaming komponentlerinen) kerekli ónimler islep shıǵarıw maqsetinde, sanaatda paydalanıw degen mánisti bildiredi.Ádebiyatlarda «biotexnologiya» atamasına qánige ilimpazlar úshek onidan hár qıylı tariypler berip kelinmoqdaki, pánniń házirgi rawajlanǵan dáwirinde de qandayda-bir anıq toqtamǵa kelinmegen. Tómende biotexnologiya salasınıń jetik ilimpazları tárepinen bul terminge berilgen tariyplerge toqtalıp ótam ız:
a) Anbash, A. Xemferi, N. M illislaming (1975) pikirine kóre,biotexnologiya jańa bioximiyalıq islep shıǵarıwlar jemisi bolıp tabıladı (vitaminlar, antibiotiklar);
b) biotexnologiya elementlardı biosintez usılı arqalı azıqa alıw pániniń bólimi bolıp, ol «bioinjeneriya» tarawı menen baylanıslı;
d)A. Xasting (1983) pikrine qaraǵanda, «biotexnologiya» — pivo, vino,pishloq, vitaminlarni sanaat tiykarında islep shıǵarıw procesi bolıp tabıladı.
e)1980-jılda ótkazilgan Evropa federatsiyasi Sovetiniń talqılawında biotexnologiyaǵa biologiyalıq sistemalar tiykarındaǵı sanaat procesi dep qaralgan.
f)1983-jıl Bratislavada bolıp ótgan keńesde biotexnologiya elementlardı úlken muǵdardaǵı sanaat tiykarında (biokatalizatorlar arqalı ) alıw hám átirap -rnuhitni qorǵaw etetuǵın pán dep tariyp berińan.
g)A.A. Bayev (1986 ), Y. A. Ańshınnikov (1982) biotexnologiyanı biologiyalıq processlami óndiriskejoriy etiw tap 'g'risidagi pán, dep tariyplewgen. Biziń flkrimizcha, biotexnologiya — insan mútajligi ushın zárúr bolǵan element hám birikpelami tiri kletkalar hám organizmler da de olardıń metobolitlari járdeminde, úlken kólemde tayarlaw degen m a'noga tap 'g'ri keledi. Haqıyqattan da, biotexnologik processlerden mikroorganizmlar, ósimlik hám haywan kletkaları hám tap 'qimalari, kletka organellalari, olardı órab turǵan membranalardan sap jaǵdayda belok, organikalıq kislotalar, aminokislotalar, spirtler, dárivor elementlar, fermentler, gorm az waqıtlar hám basqa organikalıq elementlardı (mısalı, biogaz) islep shıǵarıw (sintez qılıwda ), tábiy qazilmalardan sap halda metall ajıratıw, aqaba suwni tazalaw hám awıl xojalıq yamasa sanaat shıǵındıların qayta islew sıyaqlı tarawlarda keń paydalanıladı. Pán retinde ótgan ásirdiń 60-jıllarından qáliplese baslaǵan biotexnologiyanıń tariyxına tereńrek názer taslasak, mikroorganizmlar járdeminde «bijıtıw», «ashıtıw» processleri insaniyat úshek onidan áyyemginen keń isletilip kelinip atırǵanlıǵınıń guvolii bólemiz. Mikrob biotexnologiyasınıń rawajlanıw tariyxı kóp m a'noda XX ásirdiń ekinshi yarımı menen bog'Uq. Ótgan ásirdiń 40 -jıllarında mikroorganizmlardan penitsillin alıw texnoiogiyasining jaratılıwı bul pán rawajlanıwında unamlı búklem yasadi. Penitsillin islep shıǵarılishining jolǵa qoyılıwı hám tabıs menen isletiliwinde keyingi áwlad antibiotiklarini izlep tabıw, olardı islep shıǵarıw texnologiyaların jaratıw hám qóllaw usılları ústinde isleme shólkemlestiriw zárúrligi aldınan belgilep qóyiadi. Búgingi kúnde júzden artıq antibiotiklarni islep shıǵarıw texnologiyaları turmısqa nátiyjeni ámelde qollanıw etilgen. Antibiotiklar islep shıǵarıw menen bir qatarda aminokislotalar, fermentler, gormonlar hám basqa fiziologikalıq aktiv birikpeler tayınlash texnologiyaları da jaratıla baslandı. Búgingi kúnde medicina hám awıl xojalıǵı ushın zárúr bolǵan aminokislotalar (ásirese, organizmde sintez bolm aydigan aminokislotalar ), fermentler hám basqa fiziologikalıq aktiv elementlar islep shıǵarıw texnologiyaları jolǵa qoyılǵan. Aqırǵı 20 - 30 jılda, ásirese, mikrob belokın alıw texnologiyası rawajlanıp ketti. Insaniyat ushın oǵada zárúr bolǵan bul ónimdi islep shıǵarıw menen bir qatarda, odan ónimli hám aqılǵa say paydalanıw jolları ámelge asırılıp atır. Belok óndirisinde hár túrlı shıǵındılardan (sarısuw, gósh qaldıqları) hám parafinnan paydalanıw múmkinligi tastıyıqlanǵan. Házirgi waqıtta onıń ushın metan hám metanoldan paydalanıw múmkinligi de kórsetip ótilgen. Keyingi waqıtta mikrob biotexnologiyasınıń rawajlanıwı, immobillesken (arnawlı soibentlaiga boglangan) fermentler hám mikroorganizmlar qatnasıwında tayarlaw texnologiyalarınıń jaratılıwı menen ajıralmas baylanıslı boldi. Immobilizatsiya etilgen fermentlerdiń hár túrlı processlerde isletiliwi (fermentler injenerligi) bul biokatalizatorlardan paydalanıwdı jáne de aktivlashtirib jiberdi. Keleside fermentler bir márte emes, bir neshe márte úzliksiz (hátte bir neshe oylab) isletiletuǵın bolip qaldı.
Mikroorganizmlar iskerligi hám múmkinshiliginen paydalanıw, olardıń zúráátli túrlerin (shtammlarini) jaratıw menen baylanıslı. Bunday wazıypanı mikrobiologlar menen ajıralmas sheriklikte genetikalıqlar hám gen injenerligi usıllarınan xabarlı boigan qánigeler ámelge asıradılar. Mikrob preparatlarini islep shıǵarıwdı aktivlashtirishning taǵı bir yoii eki yamasa odan artıq boigan, biri ekinshisiniń aktivligin asırıp bere alatuǵın (simbiozda isleytuǵın ) mikroorganizmlar assotsiatsiyasidan paydalanıw bolıp tabıladı. Bul jol házirgi waqıtta fermentler, antibiotiklar, vitaminlar hám metan gazı alıwda da de aqaba suwni tazalaw processlerinde keń qollanılıp kelinip atır. Biotexnologiyanıń tiykarın mikrob iskerligi quraydı. Sonday eken aktiv mikroorganizmlar jaratıw, olardı faglardan hám sırtqı unamsız m uhit ta 'siridan asıraw máseleleri de eń zárúrli wazıypalardan biri bolıp tabıladı. Sol sıyaqlı qatar oǵada zárúrli mashqalalardi sheshiwde tekǵana mikrobiologlar, bioximiyagarlar, biotexnologlar, bálki injenerler hám texnologlar qatnasıwları zárúr boladı. Bul bolsa biotexnologiya pánin jaqsı ózlashtirib alıw ushın joqarıda eslab ótilgen pánlerden xabarlı bólm aqlıqtı talap etedi.