Microsoft Word KÜLTÜr evreni 5 son doc
Yüklə 0,83 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- AZERBAIJAN QARABAG REGION’S POLITIS BOARDS (XVI-XVIII centuries) ПОЛИТИЧЕСКАЯ ГРАНИЦЫ КАРАБАКА ОБЛАСТИ
- Anahtar kelimeler
- KÜLTÜR EVRENİ - UNIVERSE OF CULTURE - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ
- Key words
- İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT
| KÜLTÜR EVRENİ - UNIVERSE OF CULTURE - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ
99
SƏRHƏDLƏRİ (XVI-XVIII əsrlər) AZERBAIJAN QARABAG REGION’S POLITIS BOARDS (XVI-XVIII centuries) ПОЛИТИЧЕСКАЯ ГРАНИЦЫ КАРАБАКА ОБЛАСТИ АЗЕРБАЙДЖАНА (XVI-XVIII веках) Ellara İbrahimqızı ƏHMƏDOVA *
Özet Karabağ’ın siyasî tarihinde Safevi-Osmanlı, Rusya-İran, Rusya-Türkiye ilişkilerinin Karabağ’ın tarihî coğrafyasına ciddi etkisi olmuştur. Bu nedenle Karabağ’ın arazisinin zaman-zaman azalıb-genişlenmesi sonucunda etnodemografik değişikliklerde sayının azalıp çoğalması sebebiyle inzibati-idare, inzibati- arazi bölümlenmesinde değişikliğe sebep olurdu. Savaşlar zamanı Türk kökenli halkın Karabağ’dan çıkarılması, boşaltılan arazilere yerleştirilen Grigorian inanışını kabul etmiş Türk menşeli Albanların, Ermenileştirilmesiyle Ermenilerin sayısını artırdılar. Lakin bütün bu oyunlar Karabağı Azerbaycan’dan ayrı tutabilmedi. Anahtar kelimeler: Karabağ, Safavi-Osmanlı, Rusya –İran, Rusya-Türkiye, tarih.
Summary As a whole, Safavi-Ottoman, Russian-İranian, Russian-Turks relations in political history of Garabagh influencing seriously historical geography of Garabagh declined and increased the boundaries, expanded ethnodemographic- migration process, and caused the changes in administrative-management division. In general the wars in Qarabag’s history and geographical politics did some
* Bakı İdarəetmə və Texnologiya Kolleci, Müəllimə/AZERBAYCAN KÜLTÜR EVRENİ - UNIVERSE OF CULTURE - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ
changes but these changes couldn’t differ it from Azerbaijan’s structure and its unity. At different stages of historical development have been found irrefutable evidence that the Armenians who lived and are living in these areas, have no reason to consider themselves natives Garabagi. Key words: Garabagh, Rusian-İranian, Russian-Turks, Safavi-Ottoman, history.
Qarabağın siyasi sərhədlərinin şərhinə keçməzdən əvvəl siyasi sərhədləri mü- əyyən edən tarixi coğrafiyanı nəzərdən kecirək.
XVI-XVIII əsrlərdə Qarabağın tarixi coğrafiyaysına nəzər salaraq yalnız siyasi coğrafiyanın ərazi sərhədlərini aydınlaşdıraq. Belə ki, siyasi sərhədləri müəyyən edən siyasi coğrafiya tarixi coğrafiyanın tərkib hissəsi kimi siyasi tarixlə sıx bağlılığı var. Siyasi tarixdə baş verən hadisələr tarixi –siyasi coğrafiyaya təsir edir. Məhz XVI-XVIII əsrlərdə Azərbaycanın siyasi tarixində ki, Səfəvi-Osmanlı, Rusi- ya-İran, Rusiya-Türkiyə müharibələri Qarabağın sərhədlərinin dəyişməsinə gətirib cıxartdı. Səfəvilərin mərkəzi vilayəti olan, dövlətin şimal-qərb hissəsini, Fars (əcəm) İraqını, Gürcüstanı, indiki Ermənistanı, Kürdüstanı, Şirvanı, Muğanı təxmini hesablamalara görə 400.000 kv. km-dən artıq ərazini əhatə edən Azərbaycan inzibati cəhətdən Qarabağ daxil olmaqla bəylərbəyiliklərə bölündü. Mirzə Rəhim Fəna Qarabağ vilayətinin sərhədlərini bir qədər ətraflı şəkildə şərh edərək yazır: «Cənub tərəfdən mis mədənləri olan Qapan dağlarının imtidadilə bir yerdə sariyal ru be məşriq gedib Araz çayınadək. Oradan məcrayi-nəhri-Araz ilə bir yerdə şərqdən gedir ta haman suyun qərbdən şərqə dəryayi-Xəzərə tərəf cari Kür nəhrinin məcra- KÜLTÜR EVRENİ - UNIVERSE OF CULTURE - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ
101 sınadək ki, oradan hər iki nəhrin suyu bir yerə qarışıb axar dəryayə. Bu nöqtə Qalaqayın adlı qəsəbədir ki, sabiqi Mustafaxanlı pristavlığına daxildir. Oradan Kür nəhrinin məcrasilə sərhəd şərqdən qərbə qayıdıb Kür nəhrilə üz yuxarı gedir. Sabiqi poçta stasiyonu Türyan çay adlı yerədək ki, Duzdağ burnunda vaqe‘dir. Sərhəd Göran mülkündən yuxarı Duzdağ burnu şimal tərəfdən ru becənuba gedir Murovda- ğının ətəyində vaqe‘ Molla Vəlidli mülkünədək. Oradan Qara Çinar mülkülərinin əmlakını əhatə edib üz yuxarı cənubən həman dağın qarlı və buzlu sarıyalınadək ki, hər yerdən ucaraq nöqtədir və ucalıqda böyük Qafqaz dağlarına özünü həmduş gös- tərəndir. Bu nöqtədən şərqdən qərbə tərəf hər yerdə sarıyal sərhəd gedir. Ayrım kə- ndinin başının üstünədək ki, o kənd vaqe‘dir. Tərtər çayının əvvəlinci şaxəsindən olan çeşmələrdən. Bu nöqtədə Murovdan gələn uca dağlar silsiləsi iki şaxə olub, biri Gəncə uyezdinə tərəf və biri Rumbasır və Kəlbəcər adlı uca dağlar ilə ki, İrəvan qu- berniyası ilə Gəncə quberniyasının sərhəddidir» [Fənə Mirzə Rəhim. 1991; 250]. Əlbəttə, bu bölgü bir qədər sonrakı dövrə aid olsa da, Qarabağın tarixi coğrafiyasını şərh etmək üçün dəyərlidir. Məhz «Səfəvi-Osmanlı müharibələri Azərbaycanın tarixi-siyasi coğrafiyasına ciddi təsir göstərmiş və ölkə ərazisinin azalıb-çoxalmasına, sərhədlərinin daralıb- genişlənməsinə, inzibati-ərazi bölgüsündə dəyişikliklərə səbəb olmuşdur» [Piriyev V.Z. 2002; 81]. Qarabağın siyasi tarixinin siyasi- тарихи coğrafiyasına təsiri həm də seçilən ərazilərin мüəyyənləşdirilməsində, şəhərlərin, yaşayış məskənlərinin, qalaların və s. lокаlizasiyasında (yerləşdirilməsində) öz əksini tapır. Əraziləri qorumaq üçün “yandırılmıç torpaq” taktikası tətbiq еtməklə şəhərlər ya dağıdılır, ya da hərbi strateji əhəmiyyətli möhkəm мüdafiyə istehkamları inşa еdilirdi. Mirzə Camal yazır: «Keçmiş əsrlərdə burada: (Qarabağda – E.Ə.) iğtişaşlar və dəyişikliklər üz vermiş, bəzi İran, Rum (Türkiyə) və Türküstan padşahları bu vila- yətləri fəth edib ayrı-ayrı sərhədlər qoymuş, qalalar tikmiş və onlara başqa adlar vermişlər» [Qarabaği Mirzə Camal Cavanşir. 1989; 108]. Aşağıda bilavasitə dövrə aid gətirəcəyimiz faktlar təqribən bununla üst-üstə düşür. Belə ki, 1725-ci il tarixli Gəncə-Qarabağ müfəssəl Osmanlı dəftərinin qanunnaməsində Gəncə əyalətinin sərhədləri belə müəyyənləşdirilmişdi: «Əyalətin sərhəddi Tiflis vilayəti daxil olan Qazax sancağından (mahal) başlayaraq, Kür çayı axarı boyunca 35 saat at yerişli məsafədə Kürün Arazla birləşdiyi yerə kimi və oradan Araz çayı axarının əksinə, 30 saat at yerişli məsafəsində Kiçik Qafqazın dağ silsilələri başlayan Bərgüşad mahalına kimi, oradan da şimal istiqamətindən 8-10 saat at yerişli məsafədə Qazax sancağına qədər uzanır» [Mustafayev T.T. 1990; 82]. 1727-ci ilə aid olan sultan fərmanında da eynilə həmin ərazi qeyd edilir. Osmanlı hökmranlığı dövründə (1723-1735) Qarabağ bəylərbəyiliyinə daxil olan – Lori, Pəmbək, Borçalı, Qazax torpaqlarını inzibati cəhətdən mərkəzi Tiflis olan Gürcüstan əyalətinin tabeliyinə verməklə, bəylərbəyiliyin yerləşdiyi tarixi coğrafiyasında bəzi dəyişikliklər edildi. Bəzi dəyişiklikləri nəzərə almasaq, göstərilən sərhədlər bütünlüklə keçmiş Qarabağ bəylərbəyiliyi sərhədlərinə uyğun gəlirdi. Belə ki, XVI əsrin əvvəllərində Səfəvilə- rin inzibati bölgüsü kimi formalaşan Qarabağ bəylərbəyiliyi mərkəzi Gəncə şəhəri olmaqla Kür-Araz çayları arasında yerləşən bütün Dağlıq və Aran Qarabağı, Araz çayının şimal - qərb istiqamətindən başlayaraq, Beyləqandan tutmuş Zəqəmçaya
KÜLTÜR EVRENİ - UNIVERSE OF CULTURE - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ
kimi geniş bir ərazini əhatə edirdi. XVI əsrin sonu, XVIII əsrin əvvələrində isə əyalət şimaldan Kür çayına qədər, Kürün Araz cayı boyunca qərbə doğru uzanan Bərgüşad livasına qədər və burdan da şimal istiqamətində, Göyçə gölünün şərq hissəsindən keçərək yenə də şimala doğru, Tiflis əyalətinə daxil olmuş Borçalının cənub hissəsi və Taşır nahiyəsi ilə həmsərhəd olan Lori qəzasına qədər uzanırdı. Qeyd etdiyimiz kimi, I Təhmasibin (1524-1576), I Şah Abbasın (1587-1629) dövründə bəylərbəyiliyin ərazisinə indiki Gürcüstan və Ermənistanın bir hissəsi, Qazax, Şəmşəddil, Tiflis, Kür və Debedi çayları arasında yerləşən Lori və Pəmbəki, həmçinin Aqstafa, Ordubad, Bərgüşad ərazisi, Culfadan şərqə doğru Arazbar, Cavanşir daxil idi. Qarabağ vilayətinin - Qarabağ bəylərbəyiliyinin sərhədi Qara- bağnamələrdə cənubdan Xudafərin körpüsündən Sınıq körpüyə qədər Araz çayı, şərqdən Zərdab və Əlvənd kəndlərinin müqabilindəki Cavad kəndi - Kür və Araz çaylarının qovşağı, şimaldan Göran çayı, qərbdən Küşnək, Salvartı və Ərikli adlanan uca Qarabağ – dağları olduğunu göstərir [Qarabağnamələr II kitab / Tərtib edəni N.Axundov. 1991; 107-108]. Mənbələrdə Aran məmləkətinin bir hissəsini təşkil edən Qarabağ Nuh peyğəm- bərin övladı, bu torpaqların hökmdarı və sahibi olan Aranın adı ilə bağlılığına görə Aran Qarabağı adlanır. Qədim yunanların Arion, ərəblərin Arran, farsların Aran kimi adlandırdıqları ərazi Həmdullah Qəzvinin (XIV əsr) fikrincə qədim Albaniyanın, təqribən Kür və Araz çayları, M.Hafizzadın fikrincə isə İran və Kür çayı arasındaki əraziyə təsadüf edirdi [Onullahi S. 2003; 219]. S.Onullahi yazır: “Qərbdən Kiçik Asiya, şimaldan Muğan və Gürcüstan, cənubdan Ermənistanla (indiki-E.Ə) həmsərhəd olan Arran Şirvan ilə Azərbaycanın cənub hissəsi arasında olan ərazi idi” [Onullahi S. 1989; 5]. Türk mənbələrində “Aran”, “axur“ - havalı yer «mülayim» mənasında işlənir, qışlaq yeri kimi göstərilirdi [Kırzıoğlu M.F. 1998; 368]. Monqolların dövründə isə (XIII əsr) Aran adı Qarabağ adıyla əvəz olundu. Arrandakı Qarabağın «Arran Qarabağ» adlandırılması digər Qarabağlardan (mə- lumdur ki, istər Azərbaycanda, istərsə də şərqin bir sıra ölkələrində «Qarabağ» adlı yerlər mövcuddur), xüsusən Əfqanıstanın şimali-qərb və Türkmənistanın cənubi- şərq ərazilərində mövcud olmuş Baqdis Qarabağından fərqləndirmək məqsədi üçün istifadə edildiyi də güman edilir. Ərəb dövrünün Arranından fərqli olaraq, son orta əsrlər Arranı yalnız Kür-Araz çayları arasındakı ərazini əhatə edirdi. «Tərkibində Şəmkür, Gəncə, Bərdə, Ağdam, Bəyləqan kimi iri şəhərlər, Zəqəm, Xanagah-Şutur, Qarxun, Dih-İsfahan, Lasub, Cuzbuq, Xeyrək, Kanqlıkənd, Bozarçıq, Ləmbəran, Yanan, Xaçındarbatlı, Qandzasak, Bəkrəbad, Xar, Sərçabil, Dolanlar, Şuşa və s. Yaşayış məskənləri, Çərek, Əkna, Crabert, Matris, İzz, Xaçın, Zaris, Xayzan və s. qalalar var idi» [Piriyev V.Z. 2002; 100]. Qarabağ ərazisindən keçən təxmini 300 km ticarət yolu 10-dan artıq yaşayış məntəqələrini özündə birləşdirmişdi. Beləliklə, XVI-XVII əsrin birinci yarisinda 50 min ailə 225 min əhalinin yaşadığı Qarabağ bəylərbəyiliyinin tarixi-siyasi coğrafiyasında ki, cüzi dəyişikliklərinin səbəbini Səfəvi-Osmanlı münasibətlərinin nəticələri olduğunu müəyyən etdik. Qarabağın inzibati-ərazisi, inzibati-idarə bölgüsü məhz Qarabağı işğal edən dövlətlərin inzibati-ərazisinə və idarə sisteminə uyğunlaşdırılaraq dəyişdirildi. Qarabağın siyasi sərhədlərindəki dəyişiklikləri nəzərdən keçirək. KÜLTÜR EVRENİ - UNIVERSE OF CULTURE - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ
103
Qeyd etdiyimiz kimi, Osmanlı dövründə (1723-1735) Qarabğ bəylərbəyiliyinə daxil olan bəzi torpaqlar – Lori, Pəmbək, Borçalı, Qazax inzibati cəhətdən mərkəzi Tiflis olan Gürcüstan əyalətinin tabeliyinə verildi. Bu da Borçalı və Qazağın könüllü olaraq Osmanlı Türkiyəsinə tabe olmaları ilə bağlı idi. Çünki Qazax və Borçalının osmanlıların tabeliyinə keçdiyi zaman bəylərbəyiliyin digər vilayətləri türklərə müqavimət göstərirdi. Ona görə də osmanlıların tabeliyində olan həmin ərazilər də Gürcüstan əyalətinə qatıldı. Bəylərbəyilikdə Osmanlı idarə sistemi yaradıldı. Osmanlı-Səfəvi qarşıdurması nəticəsində Qarabağın etnik strukturunda dəyişikliklərin yaradılmasına səbəb oldu, boşalan kəndlərdə ermənilərin rüşvət və miqrasiya yolu ilə yerləşdirilməsinə gətirib çıxartdı.
KÜLTÜR EVRENİ - UNIVERSE OF CULTURE - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ
Mənbələrdən məlum olur ki, Qarabağ bəylərbəyiliyi tarixi-coğrafiyasında tək- cə cüzi deyil, həm də əsaslı dəyişikliklərdə məruz qalıb. Əsaslı dəyişikliklərin dövrü Nadir şahın hakimiyyəti (1736-1747) illərinə təsadüf edir. Məhz Qarabağ bəylərbəyiliyini Osmanlı əsarətindən azad edən, bəylərbəyiliklərin tarixi-ərazilərini birləşdirib Azərbaycan adı altında vahid inzibati bölgü yaradan, ölkənin tarixi- siyasi, coğrafi baxımından müsbət tədbirlər görən Nadir şah tədricən Qarabağ torpaqlarının parçalanma prosesinin başlanğıcını qoyur. Gəncə – Qarabağ bəylərbəyiliyinin tabeliyində olan Borçalı və Qazax mahalını Kaxet çarı Teymuraza hədiyyə verdi. Səfəvilər dövründə təxminən 400.000 kv. km ərazini əhatə edən Azərbaycan Borçalını itirməklə ərazisinin sahəsi təxmini hesablamalara görə 380.000 kv. km-ə endi Nadirin ölümündən sonra Azərbaycan 30 hissəyə ayrılır [Piriyev V.Z. 2002; 89]. Məlumdur ki, XVIII əsrin II yarısında Qarabağ bəylərbəyiliyi ərazisində iqtisa- di-siyasi cəhətdən bir-birindən asılı olmayan iki müstəqil - Gəncə və Qarabağ xanlığı yarandı. Qarabağ xanlığı geniş bir ərazini – cənubdan Araz çayı, şimaldan Gürcüstan sərhədlərində Sınıq körpü, şərqdən Kür çayı, qərbdən isə indiki Ermənistanla həmsərhəd olan torpaqları əhatə edirdi. Qarabağ xanlığının sərhəddinə indiki Laçın rayonundan Bərgüşad çayına qədər bütün Sisian mahalı, Zəngəzurdan Qapana qədər, Tərtər çayının yuxarısından Göyçə gölünə qədər və Xudafərin körpüsündən Gəncə yaxınlığındakı Kürək çayına qədər uzanırdı. Hazırda, Qarabağın müəyyən edilmiş sərhəddi cənub tərəfdən Araz çayı və şimal tərəfdən Gəncə sərhədində olan Kür çayıdır. Qarabağ vilayətinin eni bu iki çay arasındakı məsafədən ibarətdir. Xanlar dövründə ölçülüb hesablandığı üzrə 26 mildir (1 mil – 7 verstdir). Şərq tərəfdən Cavad kəndi və qərb tərəfdən Küşbək, Salvartı və Ərikli adlanan Qarabağ dağlarıdır. Qarabağ vilayətinin uzunluğunu təşkil edən bu dağların boyu 39 mildir. Dəniz səviyyəsindən 1800-3000 metr hündürlüyündə yerləşən Kiçik Qafqazın orta və son hissəsini əhatə edir. Buraya Böyük və Kiçik dağ silsilələri, Qırxqız və Murovdağ silsilələri, Xonaşen və Ziyarət silsilələri, Ala qaya və başqa dağ silsilələri daxildir [Qarabağnamələr. II kitab, 1991; 449]. Ən yüksək zirvə Kamışdağ zirvəsidir. Zirvənin hündürlüyü 3724 metrə çatır. Ümumi xanlığın ərazisi 15 926 kvadrat verst, əhalisi isə 84000-dir. Z.Burnaşov yazır: “Şimaldan Gəncə şəhərinin vilayətilə (Gəncə xanlığıyla – E.Ə.) həmsərhəd olan Şuşa xanlığını Nuxa xanlığından Kür çayı, Araz çayı cənub- şərqindən Muğan və Qaradağdan, qərbdən isə Naxçıvandan ayırır” [Бурнашев С.Д. 1793; 6]. “Xanlıq şimali-qərb tərəfdən Kürək çayı və Qara çay sərhəd olmaqla Gəncə xanlığı ilə həmsərhəd idi. Qarabağ xanlığı cənub-qərb tərəfdən Naxçıvan xanlığı ilə, eyni zamanda, Gəncə və Naxçıvan xanlığı arasında İrəvan xanlığı ilə həmsərhəd olmuşdur. Kür çayı boyunca şimal-qərb tərəfdən Şəki xanlığı ilə, yenə də Kür sərhəd olmaqla Şirvan xanlığı ilə qonşu idi”. Qarabağ xanlığı o zaman bütün Azərbaycanın mədəni-siyasi mərkəzi olan Təbriz xanlığı və eləcə də, Ərdəbil xanlığı ilə əsasən Araz boyu, cənub-şərq istiqamətində qonşu olmuşdur. Bu sərhədlər Pənah xanın dövründə müəyyənləşdirilmişdi. Qarabağ xanlığı şərq tərəfdən – Kür - Araz çayının qovşağı olan Cavad; şimal tərəfdən Kür çayı, cənub tərəfdən Araz çayı; şimal-qərbdən Gəncə xanlığından ayıran Tərtər çayı, cənub- KÜLTÜR EVRENİ - UNIVERSE OF CULTURE - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ
105 qərbdən Naxçıvan xanlığı ilə həmsərhəd idi. İnzibati bölgü çərçivəsində sərhədini qismən dəyişən Qarabağ maddi və mənəvi mədəniyyətinin xüsusiyyətlərini, özünəməxsus təsərrüfat ənənələrini qoruyub saxlayır.
KÜLTÜR EVRENİ - UNIVERSE OF CULTURE - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ
KÜLTÜR EVRENİ - UNIVERSE OF CULTURE - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ
107 Cədvəl 7. Beləliklə, Qarabağın strateji əhəmiyyəti onu Türkiyənin, İranın və Rusiyanın diqqət mərkəzinə çevririr. XVI-XVIII əsrlərdə Qarabağın siyasi tarixində ki, Sə- fəvi-Osmanlı, Rusiya-İran, Rusiya-Türkiyə münasibətləri, Qarabağın tarixi coğrafiyasına ciddi təsir göstərərək, sərhədlərini azaldıb-artırdı, etnodemoqrafik miqrasiya prosesini genişləndirdi, inzibati-ərazi, inzibati-idarə bölgüsündə dəyişik- liklərin baş verməsinə səbəb oldu. Qarabağın siyasi tarixi tarixi-əhali coğrafiyasına da təsir etdi. Müharibələr nəticəsində Qarabağdan sıxışdırılan türklərin yaşayış məntəqələrinə köçən ermənilər, Qriqorian etiqadını qəbul edən qeyri-müsəlman türk mənşəli albanları tədricən erməniləşdirərək erməni əhalisinin sayını artırdı. Rus-İran münaqişələri nəticəsində əyalətə gəlmə olan ermənilərin Qarabağa axını başlayır. Rusiya “provoslavın kiçik qardaşı” saydığı ermənilərin harayına çatdı. Ermənilər 1729-cu ildə də rus hökumətinə müraciət etdilər. Müraciətə münasibətini Rusiyanın Bakıdakı nümayəndəsi Rumyansev məktublarında açıqlayır: “Qarabağdakı sadə ermənilərə türklərdən heç bir ziyan dəyməz. Buna baxmayaraq ağıldankəm Qarabağ yüzbaşıları inadkarlıqla sığnaqdakıları Xəzəryanı yerlərə köçürməyi tələb edirlər. Bu yolverilməzdi. Çünki onlar Rusiyanın bu rayon- dakı kəndlərini tələb etməklə kifayətlənməyəcək, müsəlman kəndlərinin də onlara verilməsi məsələsini qaldıracaqlar”.
Ermənilərin Qarabağa daha çox axınının XIX əsrin I rübünə təsadüf etdiyini göstərir [Əhmədova E.İ. 2009]. Ümumiyyətlə, Osmanlı-Səfəvi, Rusiya-İran, Rusiya-Türkiyə müharibələrinin nəticələri Qarabağın tarixi-siyasi coğrafiyasında bəzi dəyişiklikləri yaratsa da onu – Qarabağı Azərbaycanın tərkibindən, inzibati vahidliyindən ayıra bilmədi.
1.
Fənə Mirzə Rəhim. Bakı:Yazıçı,1991, Tarixi-cədidi-Qarabağ // Qarabağnamələr II kitab, s. 248-270 2. Piriyev V.Z. Bakı: Araz, 2002, Azərbaycanın tarixi coğrafiyası. 152 s. 3. Qarabaği Mirzə Camal Cavanşir. Bakı: Yazıçı,1989, Qarabağ tarixi // Qarabağna- mələr I kitab, s.104- 148 4.
Mustafayev T.T. 1990, №4, 1723-1735-ci illərin osmanlı hakimiyyət dövründə A- zərbaycanın vəziyyətinə dair // Azərb.SSR EA-nın Xəbərləri. Tarix, fəlsəfə, hüquq seriyası, s. 44-50
KÜLTÜR EVRENİ - UNIVERSE OF CULTURE - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ
5. Qarabağnamələr II kitab / Tərtib edəni və çapa hazırlayanı N.Axundov. Bakı: Ya- zıçı, 1991, 450 s. 6.
Onullahi S. Bakı: QAT, 2003, Dövrün farsdilli qaynaqlarında «Azərbaycan Qara- bağ», «Arran Qarabağı» / Qarabağ Azadlıq Təşkilatı. «Qarabağ dünən, bu gün və sabah»: 2- ci Ümumrespublika elmi-əməli konfransının materialları, s.217-220 7.
Onullahi S. Qarabağ XV-XVII əsrlərdə. «Azərbaycan» qəz., Bakı, 1989, 9 dekabr, s. 5 8. Kırzıoğlu M.F. Ankara : Türk Tarih kurumu Basımevi, 1998, Osmanlılar’ın Kafkas elleri’ni fethi (1451-1590), 550s. 9. Rzaqulu bəy Mirzə Camal oğlu. Bakı: Yazıçı, 1991, Pənah xan və İbrahim xanım Qarabağda hakimiyyətləri və zamanın hadisələri // Qarabağnamələr. I kitab, s. 204-248 10.
Бурнашев С.Д. Курск, 1793, Описание областей Адребижанских в Персии и их политическое состояние. 36с.; НАИИ Азерб. Респ., ф. 1, д. №581 11. Əhmədova E.İ. Bakı: «Elm və təhsil», 2009, Azərbaycanın Qarabağ bölgəsinin siyasi tarixi və tarixi coğrafiyası (XVI–XVIII əsrlər) » 218 s.
Yüklə 0,83 Mb. Dostları ilə paylaş:
|