KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE
388
RƏNG BİLDİRƏN SÖZLƏRİN ETNOQRAFİK
SƏCİYYƏSİ
ETHNOGRAPHIC
DESCRIPTION
OF COLOR TERMS
ЭТНОГРАФИЧЕСКАЯ ХАРАКТЕРИСТИКА
СЛОВ,ОБОЗНАЧАЮЩИХ ЦВЕТА
Nailə Əliqızı MİRZƏYEVA
*
Özet
Yazıda; Türk etnonimlerinden (etnik topluluk) değişik bir topluluk olan
Karapapaklarla ilgili bilgi verilmektedir. Aynı zamanda muhtelif tarihi dönemlerde
bu etnik topluluğun Karabörk olarak da adlanmasının nedenleri açıklanmaktadır.
Karapapak halkının tarihte, şimdi yaşadığı ve yayıldığı arazilerin haritası
gösterilerek, onların çeşitli dönemlerde hangi adı taşıdıkları ve hakikatten Türk
tayfalarından biri olduğuna dikkat çekilir.
Anahtar kelimeler: Türk , etnonim, Karapapak, Karabörk, halk.
Summary
This article is about the formation of ancient turkic etnonym Garapapaq and in
some periods its replacement with the word Garaburk. Also, the researches of
prominent scholars on this issue are discussed here.
The article shows the territories of residence and that Garapapaq people were
variously named at different times. It's proven in the article that this etnonym is
indeed of turkic origins.
Key words: Turkic, etnonym, Garapapaq, Garaburk, people.
*
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası, Nəsimi adina Dilçilik İnstutunun dissertantı
KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE
389
Müxtəlif dövrlərdə ayrı-ayrı geyim növlərinin adlarının şifahi xalq
ədəbiyyatının bu və ya digər janrlarında işlədilməsi onların tarixən qədimliyi ilə
izah oluna bilər. «Börk» leksik vahidi də atalar sözü və məsəllərdə tarixən
işlədilmiş sözlərdəndir. Qarapapaq etnonimi ilə paralel olaraq Qarabörklü
etnoniminin işlədilməsi həmin sözün tarixi ilə bağlı bəzi fikirlər söyləməyə şövq
edir.
Geyim növlərinin adları dilin ən qədim leksik qatlarının tərkib hissələrin-
dəndir. Onlarda qədim ənənələrin gözlənilməsi, bu və ya digər etnik qrupa aid
əlamətlərin qorunulması, təsərrüfat həyatı ilə bağlı və milli mədəniyyətə söykənən
növlərin nəsildən-nəslə ötürülməklə günümüzə qədər yaşadılması xalqımızın soy-
kökünün, etnogenezinin öyrənilməsinə yardımçı olan bir sıra xüsusiyyətləri üzə
çıxarmağa imkan verir.
Bu bölgüdə özünü daha qabarıq nəzərə çarpdıran etnik geyim növlərinin
rəngarəng və çoxçalarlı adlarıdır. Belə adlar geyim növlərini ifadə etdikləri kimi,
həm də onu daşıyan milli qrupa məxsus olmaları ilə onların özlərinin də
adlandırılmasında iştirak etmişlər.
Maddi və mənəvi mədəniyyətin tərkib hissəsi olan geyim növləri və onların
müxtəlif adları həm qədim, həm də rəngarəngdir. Türk xalqları içərisində
geyiminə, geyimlərin rənginə, əlamətlərinə və istifadə məqsədlərinə görə fərqlənən
milli qruplar bu xüsusiyyətlər əsasında bir-birindən seçilmiş və tanınmışlar. Tarixi-
etnik proseslərin uzun dövrləri onları ayrı-ayrı xalq və ya tayfa kimi
formalaşdırmışdır. Bu prosesin istiqaməti, formalaşma xüsusiyyətləri, inkişaf yolu
Azərbaycan etnik tarixinin ayrılmaz bir sahəsidir və onun hərtərəfli öyrənilməsi
etnogenez məsələlərində bir sıra yeniliklərin əldə olunması ilə müşayiət oluna
bilər.
Azərbaycan folklor etnoqrafik terminləri qrupuna aid edilən dolaq, papaq,
köynək, don, börk, qurşaq, çuxa və s. kimi leksik vahidlər həm də xalq, tayfa adları
bildirən leksik vahidlərin yaranmasında yaxından iştirak etmişlər. Bu geyim növləri
onlarm məişətinə yaxından daxil olmuş və digər qruplardan fərqlənmələri üçün
mühüm vasitəyə çevrilmiş, etnonim kimi formalaşmalarında əsas göstərici
olmuşlar.
Papaq folklor etnoqrafik termini Qarapapaq, Şişpapaq, Bozpapaq
etnooykonimlərinin əsasında durur. Bu leksik vahidin sinonimi kimi börk leksik
vahidi ilə yaranan Qarabörklu etnooykonimi də geyim növünün adı ilə bağlı
yaranmış onomastik vahiddir.
Rəng bildirən ümumişlək «qara» leksik vahidi ilə papaq sözünün
birləşməsindən yaranan etnonim müəyyən konkret etnik qrupun adını bildirməyə
xidmət edir. Azərbaycan folklorunun daha çox dastan janrında bu etnik ada təsadüf
olunmuşdur. «Şəhri və Mehri» nağılında oxuyuruq: «Qarapapaqlardan olan Murtuz
Mehrini həmişə gözü ilə ötürərdi». Mətnin mənasından məlum olur ki, Murtuzun
etnik mənsubiyyəti onu xalq içərisində başqalarından fərqləndirməyə xidmət edən
vasitə kimi seçilmişdir. Burada «qarapapaq» etnonimdir. İlk əvvəl fərqləndirici
KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE
390
əlamət kimi təsəvvür olunsa da, tarixi kateqoriya kimi mövcudluğu qədim dövrlərlə
səsləşir.
Etnik qrupun etnogenez məsələləri ilə bağlı fikirlər kəmiyyət etibarilə çox
məhduddur, lakin inkaredilməzdir.
Tayfanın nümayəndələrinin dünyanın bir çox ölkələrində məskunlaşdığı güman
edilir. Daha çox Türkiyə, İraq, İran, Gürcüstan və Balkan ölkələrində yayılmışlar.
Cənubi Azərbaycanın Sulduz vilayətində məskunlaşan Qarapapaqlar vaxtilə Şimali
Azərbaycandan buraya köç etdiklərini təsdiq edirlər.
Qarapapaqların Qafqazda yaşamaları barədə ilkin məlumatlardan biri Mirzə
Adıgözəl bəyə məxsusdur. Onun hərbi qulluqda olduğu zaman İranın müharibəyə
başlamaq barədə məlumatları məhz qarapapaqlardan aldığını bildirməsi maraq
doğuran faktlardandır. Müəllif onların Zaqafqaziyanın müxtəlif yerlərində yaşayan
azərbaycanlılaranlılar olduğunu qeyd etmişdir (Adıgözəl ,1989:78-79).
Ön Asiyanın etnik tərkibini öyrənən S.İ.Bruk qarapapaqların böyük bir tayfa
olduğunu qeyd etmişdir. Müəllif göstərir ki, onların 40 min Türkiyədə, 20 mini
İranda yaşayır (Bruk ,1955:№ 2).
Qacar ordusunun ən əsas zərbə qüvvəsi məhz qarapapaqlardan ibarət olmuşdur.
Onlar mərd, qorxmaz, döyüşkən, əyilməz bir etnik qrup kimi böyük hörmət sahibi
olmuşlar.
Qarapapaqların Arpaçay, Sarıqamış, İqdır, Qarakosa və Sivas ərazilərində
yaşamaları haqqmda İslam Ensiklopediyasında da məlumatlar verilmişdir.
İ.Məmmədov qarapapaqların Türkiyə və İrana köç etmələri tarixini 1825-1828-
ci illər Rus-İran müharibəsi ilə bağlayır (Məmmədov,2009:l62).
Azərbaycanda, əsasən Qafqazda, eləcə də Borçalı və Göyçə ərazilərində son
dövrlərə qədər yaşamış qarapapaqların nəvə, nəticə və digər törəmələri, onların
etnik xüsusiyyətlərinin daşıyıcıları olmaqla bərabər, həm də həmin ərazilərin
avtoxton əhalisi olmuşdur. 1988-ci ildən ermənilərin etnik təmizləmə siyasətinin
qurbanı olan Göyçə qarapapaqları Azərbaycana və eləcə də dünyanın bir sıra
ölkələrinə köç etmişlər.
F.Faseev qaraqalpaq sözündəki qalpaq leksik vahidinin «kapla» əsasında
inkişafını ağlabatan hesab etmiş və kapla ~kaplaq ~kalpaq istiqamətini
müəyyənləşdirmişdir. Müəllif göstərilən formada leksik inkişafın «nakrıt» mənası
üzərində dayanmışdır (Faseev ,1969:69).
Onların milli baş geyimlərinin bu günə qədər də qoyun yunundan olan qara
şapka olduğu digər müəlliflər tərəfindən də qeyd edilmişdir (Oşanin ,1958:45).
Daşıdıqları baş geyim növü ən qədim milli forma olub bu günə qədər
məişətlərində qorunmaqdadır. Lakin onun təkcə qoyun yunundan deyil, həm də
keçi dərisindən düzəldilmiş konusvari şapka olması da və «kalpak» adlanması
barədə fikirlər də elmi ədəbiyyatlarda özünü göstərməkdədir.
KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE
391
Onların şivə xüsusiyyətləri üzərində aparılan araşdırmalar göstərmişdir ki,
Azərbaycan dilinin cənub qrupu dialekt və şivələrinin aparıcı xüsusiyyətləri
Qarapapaqların dili üçün daha xarakterikdir.
Qeyd etmək lazımdır ki, məskunlaşdıqları ərazilərdə təkcə Qarapapaq adı
altında deyil, digər adlarla da tanınırlar. Türkiyə ərazilərində «bezbaş», «qaqavan»,
«çinçavat» kimi adlarla tanınılan tayfa birliklərinin məhz Qarapapaq tayfasının
qolları olduğu güman edilir.
E.Əzizovun vaxtilə Türkiyə ərazilərinə köçüb məskunlaşan tayfalardan olan
«çinçavat»ların qarapapaqların bir qolu olması haqqında fikirləri bunun bariz
nümunələrindəndir (Əzizov ,1990:l34 ).
Ə.Əliyev və İ.Məmmədov qarapapaq adının sonralar formalaşdığını qeyd
etmişlər. Etnonimin ilk əvvəl qarabörk və qaraqalpaq adlanmasını güman edən
müəlliflərin bu leksik vahidin sinonim leksik vahidlər olub mənaca eyniliyinə
əsaslanmaqla mənşə yaxınlığı təsəvvür etmələri inandırıcıdır. Onlar arasında
qohumluq əlaqələri olmuşdur (Əliyev,1980:61-63).
Etnoqrafik ədəbiyyatların bəzilərində qarapapaqların bir hissəsi kimi
qarabörklərin adı çəkilir (Bakıxanov.1951: 412). Onların XI əsrdə Şirvanda
yaşamaları göstərilir (Bruk ,1955:108).
Ümumtürk arenasında adı çəkilən Qarapapaq etnonimi qədim rus
salnamələrində «çёrnıe qlobuki» kimi rast gəlinir. Onların Orta Asiyada yaşamış,
oradan da Azərbaycana köçüb məskunlaşmaları haqqında müxtəlif fikirlər
mövcuddur. Onlara verilən adın məhz papağın rənginə görə fərqləndirilməsi ilə
bağlı bu və ya digər mülahizələr bütöv şəkildə problemin mahiyyətini ifadə etməyə
də bilər. Belə ki, qarapapaqlardan kimlərinsə başqa bir rəngdə, formada papaq
daşıması da istisna edilmir. Deməli, etnik qrupun daxili razılaşma əsasında belə
adlandırılmasını güman etmək olar. Ona görə ki, heç kəs onları kənardan hansı
rəngdə və formada papaqlardan istifadə etmələrinə əsaslanıb adlandırmamışdır.
Çox güman ki, nəslin, elin seçilən, hörmətli nümayəndələri onların digər yaxın
mənşəli nümayəndələrindən fərqləndirilməsi üçün belə adlandırılması ilə bağlı
razılığa gəlmişlər. Belə fərqləndirilmələrin nəticəsi kimi Qaradonlu, Kəmərli,
Ağköynək, Alaqurşaq, Qaradolaq və s. onlarla etnonimi misal göstərə bilərik.
Onu da qeyd edək ki, Azərbaycan etnonimiyasında nəinki geyim adlarından,
həmçinin peşə və sənət bildirən etnoqrafik terminlərdən, onların ayrı-ayrı fərdi və
eləcə də ümumi xüsusiyyətlərindən istifadə edilməklə verilən yüzlərlə etnik ada
rast gəlinməkdədir.
Müxtəlif dövrlərdə ayrı-ayrı geyim növlərinin adlarının şifahi xalq
ədəbiyyatının bu və ya digər janrlarında işlədilməsi onların tarixən qədimliyi ilə
izah oluna bilər. «Börk» leksik vahidi də atalar sözü və məsəllərdə tarixən
işlədilmiş sözlərdəndir. Qarapapaq etnonimi ilə paralel olaraq Qarabörklü
etnoniminin işlədilməsi həmin sözün tarixi ilə bağlı bəzi fikirlər söyləməyə şövq
edir.
KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE
392
Ayrı-ayrı geyim növlərinin adları həm də folklordan ədəbi dilə keçmişdir.
Folklorda rast gəlinən «əmiri börk», «börkü yırtıq ovşar», «börkünü yan qoymaq»,
«börkünü günə vermək» və s. ifadələrin həm də papaq leksik vahidi ilə işlədilməsi
heç də onların tarixən paralel işləkliyi haqqında fikir söyləməyə əsas vermir. Bizə
belə gəlir ki, börk leksik vahidinin qazax dilində «börik», tuva dilində «bört» və s.
formalarda işlədilməsi həm də onun ümumtürk xarakterindən xəbər verir.
Ucar rayonu ərazisində Qarabörk, Türkmənistanda Alabörklü
etnooykonimlərinin formalaşmasında əsas rol oynayan börk leksik vahidinin
tarixən qədimliyi şübhəsizdir. Sonralar meydana gələn papaq leksik vahidi börk
leksik vahidini aradan çıxarmışdır. Sözün tarixən işlək forması börük ~ börik-börk
kimi təsəvvür olunur. Leksik vahidin sinonimi kimi alınma «külah» sözünə XX
əsrin əvvəllərində yazılmış bədii əsərlərin dilində rast gəlinir. Sonralar «külah»
işləklikdən qismən düşmüş və bu leksik vahidi börk sözü əvəz etmiş, az bir
müddətdən sonra isə onu tamamilə sıxışdırıb aradan çıxartmışdır. «Əli börkünü
Vəli başına, Vəli börkünü Əli başma» məsəlində işlədilən börk leksik vahidi papaq
mənasındadır.
Ümumiyyətlə, folklorda qeydə alının etnoqrafik terminlərin başqa sözlərlə
ifadəsi istənilən nəticəni vermir. Lakin ilkin variantın əvəzləyicisi olan leksik
vahidlərin nitqə gətirilməsi effektlidir.
Əlamət bildirən leksik vahidlərdən düzəldilmiş etnonimlər üzərində aparılan
araşdırmalar göstərir ki, heç də belə leksik vahidlərin yaratdığı söz qrupları bütöv
etnonimik xarakter kəsb etmir. Əgər xalqın etnik həyatında onun varlığı bütöv bir
dövrü əks etdirmirsə, onun mənşəyi ilə bağlı digər variantlar üzərində tədqiqat
aparmaq yerinə düşər.
Yuxarıda göstərdik ki, Qarapapaqlar etnonimi tarixin müəyyən dövrlərində bu
və ya digər şəkildə xalqın etnogenezində iştirak etmiş və öz izini qoymuşdur. Lakin
bu fikri Bozpapaqlar, Şişpapaqlar, Qaraşalvarlı, Qaradonlu, Ağköynəkli və s.
etnooykonimlər haqqında demək çətindir. Onların etnik qrup kimi müstəqil həyatı
haqqında tarixi ədəbiyyatlarda heç bir məlumata rast gəlinmir. Tədqiqatçılar geyim
növlərinə görə adlandırılan insan qruplarmı ancaq rənginə, formasına, keyfiyyətinə,
hansısa xalq və ya etnik qrupa məxsus seçilən xüsusiyyətlərinə görə fərqlən-
dirildiklərini əsas əlamət kimi qəbul edir. Onu da qeyd edək ki, birinci tərəf yerində
çıxış edən belə leksik vahidlərin əsas ada aid əlaməti ifadə etməsi ilə onun
təyinedicisinə çevrildiyi və hər hansı cəhətdən onu təyin etməsi ilə özünün əsas
qrammatik xüsusiyyətlərini büruzə verməsi həqiqətdir.
Beləliklə, etnoqrafik və digər tarixi mənbələrdə ancaq Qarapapaqlar etnonimi
haqqında müfəssəl məlumatlara rast gəlindiyindən onların əlamət bildirən geyim
növləri əsasında adlandırılan ən birinci və aparıcı etnik qrup olmaları qənaətinə
gəlmək mümkündür. Başqırdlarda akkalpak «ağ papaq» akdonlu «ağ geyimli»,
sarıkalpak «sarı papaq», uzunkalpak «uzun papaq», türkmənlərdə alabörklü
«qarışıq rəngli papaq» və s. etnonimləri də papaq növlərinə və rənginə
əsaslanmaqla verilən etnik qrup adları hesab etmək olar.
KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE
393
Araşdırmalar göstərir ki, mənşəcə eyni olan və Qarapapaq etnonimi ilə identik
mənalı belə etnik qruplar məskunlaşdıqları ərazilərdə yerli xüsusiyyətlərə uyğun ad
almışlar.
Onların böyük bir qisminin tarixən yazılma və ictimai həyatı ilə bağlı konkret
faktların yoxluğu isə əsas ada uyğun daxili adlandırılma ilə bağlıdır. Əlamət
bildirən sözlər əsasında formalaşan geyim növləri adları bir mənbədən inkişaf
etmiş və zaman-zaman yerli şəraitə uyğunlaşmışdır.
ƏDƏBİYYAT
1. Adıgözəl bəy M. Qarabağnamə, I kitab, Bakı, 1989.
2. Bruk S.İ. Etniçeskiy sostav stran Sredney Azii.-Sovetskaya etnoqraflıya,
1955, № 22.
3. Məmmədov İ.O. Azərbaycan dilinin etnoqrafik leksikası. Bakı, 2009
4. Faseev F.S. Osnovı terminologii v tatarskom yazıke. Kazan, 1969.
5. Oşanin L.N. Antropoloqiçeskiy sostav naseleniya Sredney Azii i etnoqenez
eqo narodov. Erevan, 1958.
6. Əzizov E. Azərbaycan dilinin tarixi dialektologiyası. DDA, Bakı, 1990.
7. Əliyev A.İ., Məmmədov İ.O. Ob etnonime karapapax. – Onommastika
Kavkaza. Orconikidze, 1980.
8. Bakıxanov A. Gülüstani - İrəm. Bakı, 1951.
Dostları ilə paylaş: |