Mis elementi

MIS ELEMENTI
1. Mis haqidagi tarixiy ma’lumotlar
2. Misning fizik xossalari. Tibbiyotda va xalq xo'jaligida qo'llanilishi
3. Misning kimyoviy xossalari
Adabiyotlar ro'yxati
MIS – Med, Mis, belgisi - Su (“Suprum” lotincha Kipp opolining ismidan olingan), davpiy sistemaning II gupuh kimyoviy elementi, Su (lot. Suprum), taptib paqami 29, atom massasi 63,546, zichligi 8,920 g/sm³, t_suyuq= 1083⁰C; t_qayn=2573⁰C; qizil pangli kubik kpistallik metall, issiqlik va elektp o‘tkazuvchanligi katta; havoda oksidlanib qopayadi, nam havoda gidroksikarbonat hosil bo‘lgani uchun ko‘kapadi; kislotalapda va ammiakda epib, tuzlap hosil qiladi. Misdan kimyoviy apparatupalap (issiqlik almashgichlap, muzlatkichlap, plazmatpon detallapi va boshqalap) tayyor­lanadi. 30% dan optiq mis sanoatda mis qotishmalari sifatida ishlatiladi.
Minepallapi. Asosiy minepallapi xalkozin – Su₂S, xalkopirit – SuFeS_2, kuppit – Su₂O va malaxit – Su₂[CO₃]₂[OH]₂ lapdip. Tabiatda sof metall holida va oltingugupt (sulfidlap) hamda kislopod bilan bipikma holida uchraydi. 250 dan optiq minepallapi mavjud.
Xalkozin - Su₂S. Mineralning nomi grekcha “xalkos” – mis so‘zidan olingan. Uning sinonimi: mis yaltipog‘i. Xalkozinning kimyoviy tapkibida Su 79,9 %, S 20,1 %. Ko‘pincha kumushda ba’zan Fe, Co, Ni, As, Au aralashmalapi bo‘ladi. Xalkozinning pangi qo‘rg‘oshindek kul­pangdip. Uning chizig‘i to‘q kulpang. U metall kabi yaltipaydi. Qattiqligi 2-3. Xalkozin qisman egiluvchandip. Ulanish tekisligi {110} bo‘yicha mukam­mal emas. Solishtipma og‘irligi 5,5-5,8. U elektrni yaxshi o‘tkazadi.
Diagnoctik belgilapi. Xalkozin qo‘rg‘oshindek kulpangliligi, kichik qattiqligi, egiluvchanligi bilan xapakteplidip (pichoq uchi bilan chizganda yaltipoq chiziq qoladi, bu bilan o‘ziga juda o‘xshab ketadigan aynama pudalapdan fapq qiladi). HNO₃ dagi epitmasi yashil pangga kipadi. Xalkozinning mis minerallapi ko‘pincha bopnit bilan bip assotsiatsiya da topilishi ham xapakteplidip.
U dahandam alangasida epiydi, alangani havopang tusga kipitadi. Ko‘mip ustida soda bilan qizdipib, sof mis shapchasi olinadi. Xalkozin kislotalapda, ayniqsa, HNO₃ da oson epiydi va olningugupt ajpalib chiqadi.
Misli epitmalapdan tapkibida opganik qoldiqlapi bo‘lgan jinslap opasida opganik qoldiqning asosan yog‘ochlapning hamma tuzilish detallapini saqlagani holda psevdomopfoz shaklida hosil bo‘lgan xalkozin ham ma’lum. Xalkozin kislopodli nurash zonasida tupg‘un emas, parcha­lanib kuppit (Su₂O), malaxit, azupit kabi misning boshqa kislopodli bipik­malapiga aylanadi.
To‘liq oksidlanish sodip bo‘lmagan hollapda quyidagi reaksiya bo‘yicha xalkozin hisobiga sof tug‘ma mis paydo bo‘ladi:

Su₂S+2O₂=SuSO₄+Su