Müasir Azərbaycan dilinin mənşəcə lüğət tərkibi
Yüklə 129,21 Kb. Pdf görüntüsü
|
| Müasir Azərbaycan dilinin mənşəcə lüğət tərkibi Dil hər bir xalqın milli mənsubluğunun göstəricisidir. Hər bir dil mənsub olduğu xalqın tarixini, onun həyatını, adət - ənənələrini özündə yaşadır. Xalqın tarixi, mədəniyyəti onun dilində əks olunur. Bu daha çox dilin lüğət tərkibində özünü göstərir. Böyük alman alimi V. Humboldt dili xalq dilinin xarici təzahürü kimi qiymətləndirərək bunu: “Xalqın dili onun ruhudur və xalqın ruhu onun dilidir – bundan da güclü olan eynilik təsəvvür etmək çətindir” , - deyə ifadə etmişdir. Azərbaycan xalqı mənşəyinə görə türk dilləri ailəsinə daxildir. Lakin dilimizdə çoxlu alınma sözlər də vardır. Bu xalqımızın tarixində olmuş hadisələrlə bağlıdır. Belə ki, “yerli əhalinin dilinin gəlmələrin dili ilə əvəz olunması Azərbaycanda da baş vermişdi..” (“Azərbaycan tarixi”, I cild, Bakı, 1961, s. 189). Azərbaycan xalqı qonşu xalqlar və bir sıra digər ölkələrlə həmişə siyasi-iqtisadi və mədəni əlaqədə olmuş, başqa xalqların dilindən Azərbaycan dilinə çoxlu sözlər keçmişdir. Bu sözlər dilçilikdə alınma sözlər adlanır. Azərbaycan dilinin lüğət tərkibindəki alınma sözlər muxtəlif dillərdən – fars, ərəb, rus, fransız, ingilis, ispan, italyan, gürcü və s. dillərdən keçmişdir. Dilimizin lüğət tərkibində olan sözlər mənşəyinə görə iki qrupa bölünür: 1.
2.
Alınma sözlər. Əsl Azərbaycan sözləri Dilimizin lüğət tərkibindəki sözlərin əsas hissəsini mənşəyinə görə əsl Azərbaycan sözləri təşkil edir. Əvəzliklər, sadə fellər, saylar ( sıfır, həştad, milyon, milyard, trilyon sayları istisnadır), bədən üzvlərinin adını və qohumluq münasibətini bildirən isimlər (“əmi” sözü istisnadır), əsli sifətlər əsl Azərbaycan sözləridir.
Azərbaycan dilinə məxsus sözlərin bir sıra xüsusiyyətləri vardır. Bunlar, əsasən, aşağıdakılardan ibarətdir:
Dilimizə məxsus söslərin kökləri əsas etibarilə təkhecalıdır: gəl, get, bax, sel, yol, baş, göz, at, ot, bir, beş və s.
Ahəng qanununa tabedir: qapı, otaq, uşaq, ipək, düymə və s. 3. Vurğunun yeri sabitdir və sözün son hecasına düşür: yaşı`l, sürmə`. 4. Söz əvvəlində və söz sonunda iki samit yanaşı işlənmir. 5. Sözdə iki sait yanaşı işlənmir. 6. Fleksiyaya uğrayan sözlər alınmadır (“kiçil”, “alçal”, “saral” və s. sözlər istisnadır). 7. İltisaqiliyin pozulduğu aşağıdakı sözlər öz sözlərimizdir: ağzım, alnım, burnum, qarnım, nadinc, natəmiz,nakişi,oğru, ayrı,sarğı və s. 8. Sonu –aq, -ək, -q ilə ilə bitən sözlər öz sözlərimizdir: daraq, ələk, ipək və s. 9. Sonu –ar, -ər ilə ilə bitən sözlər öz sözlərimizdir: qatar, çəpər, çapar və s. 10. Sonu –ır ilə ilə bitən sözlər öz sözlərimizdir: çadır, qatır və s. 11. Sonu –ma, -mə ilə ilə bitən sözlər öz sözlərimizdir: düymə, qiymə və s. 12. Sonu –nc ilə bitən təkhecalı sözlər Azərbaycan sözləridir: dinc, tunc, künc və s. 13. Dilimizdə ı və ğ ilə başlanan sözlərə rast gəlinmir. 14. Var, ver, vur sözləri və onlardan törəyənlərdən başqa dilimizdə v ilə başlayan milli söz yoxdur.
Mən, min, mırıq, muncuq sözləri; fır, fıs, fış tipli təqlidi sözlər və onlardan törəyənlər; zoğ, zoğal, hörük, hay, haray, haça, hə, hör, hür sözləri öz sözlərimizdir.
Sonu qoşa samitlə bitən təkhecalı Azərbaycan sözü yoxdur (alt, üst, kənd, dörd, ilk sözləri istisnadır).
Dilimizin lüğət tərkibində olan sözlərin bir qismini alınma sözlər təşkil edir. Alınma sözlər də mənşəyinə görə müxtəlifdir. Sözlər bir dildən başqa dilə həm şifahi şəkildə, həm də yazı vasitəsilə keçə bilər. “Alınma sözlər müəyyən zərurət nəticəsində mədəni, ictimai, iqtisadi və s. tələbatla əlaqədar alınan sözlərdir... Tamamilə Azərbaycan dilinin leksik sisteminə daxil olub dilimizə xas olan laeksik mənanı, qrammatik əlaməti qəbul edən, müxtəlif üslublarda işlədilən və fonetik sistemə müvafiq olaraq səslənən sözlər alınma sözlər adlanır.” (Həsənov H.,”Müasir Azərbaycan dilinin leksikası”, Bakı, 1988, səh. 120).
Azərbaycan dilinə müxtəlif dillərdən keçən sözlərin xüsusiyyətləri, əsasən, aşağıdakılardır: 1. Söz əvvəlində, söz sonunda iki samitin yanaşı işləndiyi sözlər alınma- dır: stol, stul, plan, bank və s. 2. Tərkibində iki saitin yanaşı işləndiyi sözlər alınmadır: itaət, ailə, saat və s. 3. Tərkibində uzun saitlərin işləndiyi sözlər alınmadır: [bə:zi], [mə:dən] və s. 4. Tərkibində r, z, f, j samitləri olan sözlər və v, l, m, g, p, f, x, h ilə başlayan sözlər alınmadır: rəfiq, zeynal, firqə, jurnal, limon, vedrə, gil, pəri, fələk, xadim, həlim və s.
Fleksiyaya uğrayan sözlər alınmadır: nəzm – nizam – Nizami – Nazim – mənzum və . 6. Sonu –at² ilə ilə bitən sözlər ərəb mənşəlidir: təşkilat, rəqabət və s. (Gedişat, elat istisnadır). 7. Ön şəkilçili sözlər alınmadır: la+qeyd, ba+məzə, na+məhrəm, bi+vec, anti+kommunist, a+normal.
Tərkibində eynicinsli qoşa samitli sözlər (əlli, yeddi, səkkiz, doqquz və digər saylar istisnadır) alınmadır: təəccüb, əlbəttə və s.
Söz sonunda o, ö, e saitləri işlənən sözlər alınmadır: kino, büro və s. 10. Söz əvvəlində a saitindən sonra k və f samitlərinin işləndiyi sözlər alınmadır: Akif, Afaq və s.
Söz əvvəlində ə saitindən sonra b, f, v, q, d, h samitlərinin işləndiyi sözlər alınmadır: əbəs, əfsun, əvəz, ədəd, əhsən, və s.
Söz əvvəlində q samitindən sonra i və ü saitlərinin işləndiyi sözlər alınmadır: qismət, qüssə və s.
Söz əvvəlində m saimtindən sonra ö və ü saitlərinin işləndiyi sözlər alınmadır: mömin, mülk və s.
Sonu eynicinsli və müxtəlifcincli qoşa samitlə bitən təkhecalı sözlərin çoxu alınmadır: sirr, hiss, xətt, rəsm, zərb, tərk, zövq və s.
Poetik söz və ifadələrin əksəriyəti fars mənşəlidir: gül, bülbül, bahar və s. (Yay və qış sözləri milli mənşəlidir).
alınmadır. 18. Uzun tələffüz olunan a, e, i, u saitli sözlər alınmadır: a:rif, e:lan, qəni:mət, höku:mət və s.
Zaman keçdikcə alınma sözlərin əksəriyyəti daxil olduğu dilin qayda-qanunlarına uyğunlaşır və onları milli sözlərdən ayırmaq olmur. Dilimizdə də belə alınmalar çoxdur: qaidə - qayda, faidə - fayda, əql – ağıl, rahət – rahat və s. Dilimizdə elə alınma sözlər vardır ki, ahəng qanununa tabe olur, vurğusu son hecaya düşür: ağı`ĺ, nəsi`ĺ́́́, raha`t́́, dəftə`r, zehi`n və s.
Dilimizdən də başqa dillərə çoxlu sözlər keçmişdir. Məsələn: otaq, sorağ, ələk, yedək, qoruq, yazıçı, buzlaq, açar, çəpər, qızıl, külək, tüfəng, sürmə, tütün və s. sözlər fars dilinə; çörək, çanta, qarpız, qazma və s. sözlər ərəb dilinə; buğa, keçi, xurma, xal, elçi, çoban, otq, şal, papaq, manat, pul və s. sözlər gürcü dilinə; çamadan, başmaq, aşıq, ağsaqqal, ordu, anbar, saray, ütü, almaz, karandaş, sandıq, üzüm, qarovul, torba, kişmiş, ayran, maral, kərpic, xan, xanım, bəy, alça, arşın, qarpız və s. sözlər rus dilinə dilimizdən keçmişdir. Bundan başqa dilimizdən ləzgi, tat, erməni, udin, lak, aqul, talış və s. dillərə də sözlər ( dolma, tor, motal, bayatı, ox, ipək, sarı, turp, paltar, ipək, pambıq və s.) keçmişdir.
1. Latın sözləri: vena, professor, konstitusiya, respublika, kurs, motor, akvarium, qlobus, doktor, diktor, direktor, klinika, poliklinika, qonorar və s. 2. Yunan sözləri: fizika, optika, omonim, sinonim, antonim, qrammatika, dram, mexanika, pedaqogika, muzey, metro, teatr, dram, lirika, proqram, termos, metod, kosmos, filosof, leksika, poema, telefon, atom və s.
kostyum, jilet, jaket, tül, janr, odekolon, pomada, pudra, kotlet, kompot, salat, plombir, marmelad, limonad, krem, mayonez, restoran və s.
plastır, marka və s. 6. İtalyan sözləri: opera, valyuta, balkon, kvartet, konsert, novella vəs.
Alınma sözlər nitqi zənginləşdirir, onun daha dəqiq və ifadəli olmasına imkan yaradır. Lakin onlardan yerli – yersiz istifadə etmək dilə xələl gətirir. Dilimizə ötən əsrdə daxil olmuş bir qisim sözlər vardır ki, onların dilimizdə qarşılığı olsa da, çox zaman gəldiyi dildə olduğu kimi işlənməkdədir: olay (hadisə), durum (vəziyyət), uçaq (təyyarə, samalyot), çağdaş (müasir - sovremennı), açıqca (otkrıtka), sərinkeş (ventilyator), nəfəslik (fortoçka), dabankeş (rajok), soyuducu (xolodelnik), tozsoran (pılesos), yelçəkər (skvoznyak), çimərlik (plyaj), zəncirbənd (zamok), çəkmə (sapoşki), işıqfor (svetofor), soyqırım (genosid), millət vəkili (deputat), səndəl (bosonojka), göstəriş (təlimat, instruksiya), səhər yeməyi (zavtrak), axşam yeməyi (ujin) və s. Sözlərdən bu kimi istifadə halları dildə yolverilməzdir.
Alınma sözlərin bir qismi bir çox dünya dillərində işlədilir. Belə sözlərə beynəlmiləl sözlər deyilir: demokratiya, parlament, kompyuter, monitor, morfologiya, operetta, peyzaj və s.
Dilimizə daxil olan yeni alınma sözlər haqqında “Neologizmlər” mövzusunda geniş məlumat verilib.
Dilimizin löğət tərkibində olan sözlər bir-birindən həm də istifadə dairəsinə görə fərqlənir. Sözlərin bir qismi ümumxalq səciyyəli olub hamı tərəfindən işlənir, bir qismi isə məhdud dairədə işlədilir. Bu, bir dildə danışanların fərqli biliyə, dünyagörüşünə, fərqli ixtisasa malik olmaları və s. ilə bağlıdır. Mənası hamıya məlum olan sözlər ümumişlək sözlər adlanır. Bu sözlər insan fəaliyyətinin bütün sahələrini əhatə edir, ən zəruri anlayışları, əşya, hadisə, hal, kəmiyyət, keyfiyyət, hərəkət və s. bildirir. Biz gündəlik nitqimizdə, əsaən, belə sözlərdən istifadə edirik. Bu szölər dilimizin fəal lüğət fonduna daxildir: su, çörək, hava, kənd, şəhər, oxu, yaz, üç, beş, qırmızı, dairəvi və s. Ümumişlək sözləri, demək olar ki, hər kəs eyni dərəcədə istifadə edir və eyni mənada başa düşür. Bu sözlər dilimizin lüğət tərkibinin əsas hissəsini təşkil edir. Ümumişlək sözlər Azərbaycan dilində danışan hamı üçün gündəlik nitqdə lazım olan sözlərdir və həyatın müxtəlif sahələrini əhatə edir. Azərbaycan dilinin lüğət tərkibinin bir hissəsini də məhdud dairədə işlədilən sözlər təşkil edir.
Dil ictimai hadisə olub cəmiyyətə xidmət edir. Cəmiyyətdə baş verən dəyişikliklər dilin lüğət tərkibinə də təsir edir: dil daima dəyişir, inkişaf edir, dilə yeni sözlər daxil olur, bir qismi isə dildən çıxır. Dildən çıxan sözlər ya başqa sözlərlə əvəzlənir, ya da işləkliyini itirib dilin passiv fonduna keçir. Bu onunla bağlıdır ki, həyatımıza, məişətimizə yeni əşyalar daxil olduqca onları ifadə edən sözlər də daxil olur, keçmiş məişət tərzi ilə bağlı, köhnəlmiş məfhumları bildirən sözlərin isə bəziləri istifadədən qalır. Dilin lüğət fondunun passiv hissəsinə keçmiş, istifadədən qalan və ya az istifadə olunan sözlər köhnəlmiş sözlər adlanır. Sözlərin köhnəlmə səbəbləri müxtəlifdir. Bu, eyni əşya və ya hadisənin bir neçə sözlə adlandırılması, əşya və hadisənin bir qisminin aradan çıxması və s. səbəblərlə bağlıdır. Köhnəlmiş sözlər iki yerə ayrılır: 1.
2.
Keçmiş məişət tərzi ilə bağlı, köhnəlmiş məfhumları bildirən, müəyyən əşya, keyfiyyət və ya hadisənin həyatdan çıxması ilə əlaqədar istifadədən qalan sözlər tarixizm adlanır. Məsələn: töyçü, girvənkə, naib, kətta və s. Bəzi tarixizmlərin izahı Konka- şəhərlərdə dəmir yol üzərində atla hərəkətə gətirilən vaqon Çuxa- beli büzməli kişi üst geyimi Dinar – bəzi Yaxın Şərq ölkələrində qızıl pul vahidi Qorodovoy – keçmişdə aşağı rütbəli polis işçisi Darğa – şəhər hakimi Abbası, şahı – pul vahidləri Batman, misqal, girvənkə - çəki vahidləri Ağac – uzunluq ölçü vahidi Dəyə - komacıq, alaçıq, qazma Aynalı – patronu üstdən qoyulan təklülə tüfəng Bəndərgah- düşmənin keçə bilməyəcəyi yol, keçid Dəbilqə - döyüşçülərin başlarına qoyduqları metal papaq Çarıq – göndən hazırlanan yüngül ayaqqabı Güyüm – misdən hazırlanmış uzunboğazlı su qabı Təhnə - iri ağac kötüyündən hazırlanmış bütöv qab Qalxan – döyüşdə zərbədən qorunmaq üçün əldə tutulan sipər Xurcun, heybə - palaz kimi toxunan, yaxud tikilən ikigözlü torba Əllaf – taxıl, un, ot satan Kəndxuda – kəndin başçısı Ağırlamaq - əzizləmək Ayıtmaq – demək, söyləmək İlətmək – göndərmək Yağmalamaq – talamaq
sovxoz
cöbbə pioner
arxalıq cuxa
qalxan kolxoz
şura` dəbilqə
nizə qorodovoy əmmamə koxa
əmud komsomol menşevik arxalıq
toppuz kommunist qubernator
Köhnəlmiş sözlərin bir qismi arxaizm adlanır. Arxaizmlər elə sözlərdir ki, onların ifadə etdiyi əşya və hadisələr indi də mövcuddur, lakin başqa adla ifadə olunur. Sözlərin arxaikləşməsi iki səbəbdən olur:
Köhnəlmiş sözlərin bəzisi öz mə`nasını tamam dəyişir: dəli (igid), kəpənək (yapıncı), aş (buğda).
Bə`zisi isə başqa sözlə əvəz olunur: əsrük (sərxoş), yanşaq (aşıq), Tanrı (Allah), ağız (sərhəd), ud (həya), us (ağıl), suç (günah), tanıq (şahid), görklü (müqəddəs), alp (cəsur), yazı (çöl) və s.
Köhnəlmiş sözləri belə qruplaşdırmaq olar: vəzifə adları, silah adları, ölçü adları, müəssisə adları, geyim adları və s. altun qızıl
əsən salamat
ayaq qədəh
arı təmiz
ərən igid
damu cəhənnəm ayaq qədəh
iraq uzaq
ucmaq cənnət
yey yaxşı
dəyə komacıq
ayıtmaq demək
sayru xəstə
əllaf ot satan yaşınmaq gizlənmək döş
yuxu pitik
yazı varmaq
getmək göz
payız kəsim
qərar əsrük
sərxoş çələb
Allah mədəd
kömək ün
səs
Köhnəlmiş sözlərdən daha çox elmi və bədii əsərlərdə istifadə olunur. Müəllif tarixi bir dövrü təsvir etmək, qəhrəmanın xarakterini açmaq, istehza, satira, yumor yaratmaq və s. üçün köhnəlmiş sözlərdən istifadə edir. Məsələn: Gündə bir gətirir zakoni – tazə, Fikri budu xəlqi verə güdazə; Bizdən də məhrəmdir biri knyazə, Naməhrəm, füzuli heyvərə,yanşaq. Gərək bu alımdən eyləmək həzər. Öz yerində deyil çünki xeyrü şər. Bihörmət olubdur pədərə pesər, Yüzdə biri yaxşı olur ittifaq. (Q. Zakir) Yeni sözlər (neologizmlər) Neologizmlər elmin, texnikanın, mədəniyyət, incəsənət və s. inkişafı nəticəsində yaranan məfhum və anlayışları ifadə edən və dilə yeni daxil olan sözlərdir. Yeni sözlər həyatın bütün sahələrini əhatə edir və ictimai tələbat əsasında əmələ gəlir. Dil bu tələbatı yerinə yetirmək üçün müxtəlif üsullarla: başqa dildən sözalma, yeni söz yaratma, köhnə sözlərə yeni məna vermə və s. üsullarla yeni sözlər yaradır. Dilin lüğət tərkibi də əmələ gələn yeni sözlər hesabına zənginləşir.
Yeni sözlər dilin lüğət tərkibinə keçən kimi ümumişlək olmur. Onlar müəyyən müddət ya köhnə sözlərlə bərabər işlənir, ya da hamı tərəfindən qəbul edilmir və az işlənir. Yeni sözlər hamı tərəfindən işlənilənə qədər yeniliyini saxlayır və dilin passiv fondunu təşkil edir.
Neologizmlərin yeniliyi dilin son 5-10 ili ilə müəyyən olunur. Ötən əsrin əvvəllərində dilimizə yeni daxil olmuş sözlərin bir qismi müəyyən dövrdən sonra ümumişlək sözə keçmiş ( tozsoran, soyuducu, televizor, telefon, avtomobil, seçki və s.), bir qismi ümumişlək olmayan sözlər sırasında qalmış (rotoprint, okeanavt, nitron və s.), bir qismi isə ümumişlək olduqdan sonra istifadədən qalmış, köhnəlmiş sözlər cərgəsinə daxil olmuşdur (kolxoz, sovxoz, komsomol, pioner və s.).
Dildə neologizmlərin yaranmasının müxtəlif yolları vardır. Neologizmlər ana dilinin öz daxili imkanları hesabına, alınma sözlər hesabına, şair və yazıçıların yaratdıqları yeni sözlər hesabına, sözlərin omonimlərə çevrilməsi və s. yolu ilə yaranır.
Son dövrlərdə dilimizə çoxlu sayda yeni sözlər daxil olmuşdur: bilgisayar, manşet, elektron lövhə, marker, market, avro, sayt, bloq, bloqer, proqramçı və s.
Neologizmlər söz yaradıcılığında da iştirak edərək ədəbi dildə müntəzəm törəyirlər.
Son dövrlər dilimizə çoxlu sayda yeni sözlər daxil olmuşdur. Məsələn: Ayfo`n – Səs, rabitə və görüntü imkanlarını özündə birləşdirən simsiz multimedia qurğusu. Aypə`d – İnternetə fərdi qoşulma cihazı, klaviaturasız noutbuk. Cekpo`t – Lotereyada böyük məbləğli uduş. Çat – İnternet şəbəkəsi dialoq rejimində qısa mətn məlumatları ilə mübadilənin təşkili. Bu halda dialoq iştirakçıları klaviatura vasitəsilə sorğu göndərir və displeyin ekranında cavabı alır. Çip – 1. Mürəkkəb siqnal elementi. Bu siqnalın uzunluğu informasiyalı simvolun uzunluğundan dəfələrlə azdır. 2. Bir kristal üzərində yarımkeçirici mikrosxem. Çi`zburqer – İsti qəlyanaltı; ikiyə bölünmüş və arasına kotletlə pendir qoyulmuş ədviyyatlı dairəvi kökə. Data ka`rt – İnformasiya əməliyyatlarını yerinə yetirmək üçün elektron kart. Dayce`st – Rəqəmli imza rolunu oynayan qısa şifrələnmiş məlumat. Bu rabitə kanallarında şifrə edilməmiş məlumatlar birgə ötürülür. Debe`t – Müəssisənin (bankın) borclarının miqdarını göstərən, mühasibat hesablarının sol tərəfidir. Aktiv hesablarda debet sayılan məbləğin artmasını, passiv hesablarda isə azalmasını göstərir. Bütün iqtisadi hesablaşmalar bir hesabın debetinə və digər hesabın kreditinə yazılır.
silinməsini həyata keçirən mikroprosessor kartoçka. Debi`tor – Kredit (borc) verilmiş hüquqi və ya fiziki (borclu) şəxslərdir. Devalva`siya – Pul vahidinin, qızıl məzənnəsinin rəsmi azalması, yaxud milli valyutanın qızıla, gümüşə, xarici valyutaya görə məzənnəsinin aşağı düşməsi deməkdir. İnflyasiya, tədiyyə balansının defisiti (kəsiri) pul dövriyyəsinin pozulması nəticəsində digər ölkələrin valyutası ilə müqayisədə bir ölkənin valyutasının dəyişmə məzənnəsinin birdəfəlik aşağı düşməsi,qiymətdən düşməsidir. Devalvasiya zamanı ixrac olunan mallar ucuzlaşır, idxal olunan mallar isə bahalaşır.
təhsil proqramının məxsusi məqsədlərinə əsaslanan proqramın əsas xüsusiyyətlərini, tədris olunan fənlərin akademik xəritəsinə və ya tematik təlimlərə necə uyğunlaşmasını və peşəkar ictimaiyyətə nə dərəcədə aid olmasını göstərir. Dice`y – Səsyazma daxil edilməklə, şərh, zarafat və reklamla müşayiət olunan musiqili verilişin və ya əsasən, musiqi üzərində qurulmuş radio proqramının aparıcısı (əlavə olaraq bax: seadetazerb.com )
Xalq dili yaranana qədər tayfa dilləri xalq dilinin tərkibində dialektlər şəklində mövcud olur. Dialektlər xalq dilinin müəyyən mərhələsində əmələ gəlir. Tayfa dillərinin geniş yayılmış, hamı tərəfindən anlaşılan xüsusiyyətləri xalq dili elementlərinə çevrilir, məhdud dairədə işlənən elementləri isə dialekt əlaməti kimi yaşayır.
Müəyyən ərazidə məhdud dairədə işlədilən dialekt sözlərinə dialektizmlər deyilir. Məsələn: deşdəkəbur-tısbağa, qut-tumurcuq və s.
Xalq dilinin ünsiyyət dairəsi genişdir, dialektlər isə dil mövcudluğunun ərazicə məhdud formasıdır. Azərbaycan dilinin dialekt və şivələri dörd qrupdan ibarətdir: 1.
Şərq qrupu (Bakı, Quba, Şamaxı, Lənkəran, Muğan ) 2.
Qərb qrupu ( Gəncə, Qazax, Qarabağ) 3.
Şimal qrupu (Şəki, zaqatala – Qax) 4.
Cənub qrupu ( Naxçıvan, Ordubad, Cənubi Azərbaycan). Dialektizmləri işlənmə arealına görə müxtəlif qruplara ayırmaq olar: 1.
qurusu, zir – nəlbəki, dəç – dolu avıtmaq – sakitləşdirmək və s. sözlər Naxçıvan bölgəsində; bəgə - məgər, buğur – kök, qallac – səxavətli, dəlay – mübahisə və s. Bakı kəndlərində işlənən dialektizmlərdir. 2.
Bir neçə dilektdə eyni manada işlənən dialektizmlər: muzalan – ağcaqanad, əfsəl – vacib, düryə - baş örtüyü, qənbər – daş və s. 3.
(Quba), kora – kin (Gəncə); aval – mahal (Qax), aval – bəla (Qazax) və s.
Dialektizmlərin müxtəlif növləri vardır: fonetik, leksik, morfoloji və s. Ədəbi dildən yalnız fonetik xüsusiyyətlərinə görə fərqlənən dialektizmlər fonetik dialektizmlərdir. Məsələn, ərəbə - araba; qərdeş – qardaş; h`əyif – heyif; bajı, boci – bacı; öv, öy, əv – ev; udun – odun; sürfə, sofra – süfrə; qeyçi – qayçı; sögüd – söyüd; popağ – papaq və s. hancarı - necə nimdər- döşəkçə avlax–gilas növü doqqaz -küçə əlardan, təlis - dəsmal düb – tərs becid-tez qəlbi-hündür zazan–çox danışan
lapdan-qəfildən qəmbər-daş zaxma – daxma kəbə,məkə,peyğəmbəri, qarqundey- qarğıdalı zivə-ip
ovsar–dəvə noxtası
əppək-çörək qoz-cəviz zir-nəlbəki gülbəsər,yelpənəkxiyar tuşqullamaq- nişan almaq
ciyə - kəndir, ip maş-lobya manşırlamaq- nişanlanlamaq nəməkdan- duzqabı
qəməlti-bıçaq canduni-jilet lıqqa-palçıq masqura-kiçik kasa hayla-elə, belə babəstə-uyğun siyəzi – kisə teyxa – xalis , tam islahat – təmizlik
Ədəbi dildən morfoloji quruluşuna görə fərqlənən dialektizmlər morfoloji dialektizmlərdir. Məsələn, qaynaya durur – qaymayır, orya - oraya, burya - buraya, ode:ya – odur, süzünki - sizinki, olarki - onlarınkı, alqınan - al, tutqınan - tut, işdəmişuğ – işdəmişik, tutassan – tutacaqsan qurmoyuf – qurumayıb və s. Ədəbi dildə qarşılığı olan dialektizmlər leksik dialektizmlərdir. Məsələn: çələfsiz – arıq, yava – pis, xır – bostan, tuğ – bayraq, kora – mıx və s. Dialektlər və ədəbi dil bir-birilə qarşılıqlı əlaqədardir, biri-digərinə təsir edir, zənginləşdirir. Ədəbi dil dialektlərə təsir edərək onların fonetik, qrammatik qaydalarını dəyişir. Eyni zamanda, dialektlərdən də ədəbi dilə sözlər keçir. Dialektlərdən ədəbi dilə sözlər o zaman keçir ki, ədəbilik, dilin inkişaf qanunu və ölçü gözlənilsin. Dialektlərdən ümumxalq dilinə xeyli sözlər keçmişdir: bardaş, qaysaq, sırsıra, güzəm, başdansovdu, mahlıc, çeşid, ilğım, sayrışmaq, faraş, qəlbi və s. Terminlər Terminlər elmin, texnikanın, ədəbiyyat və incəsənətin müxtəlif sahələrinə aid hər hansı bir əşya və ya mücərrəd anlayışları bildirən sözlərdir. Hər bir dilin lüğət sistemində bu və ya digər elm sahələri ilə, peşə-sənətlə bağlı anlayışlar da vardır. Bu anlayışlar elmi-texniki tərəqqinin, mədəniyyətin, iqtisadiyyatın və s. inkişafı ilə əlaqədar yaranır və müxtəlif elm sahələrini əhatə edir.
Terminlər, əsasən, elmi üslubda işlənir. Hər bir elmin özünəməxsus terminologiyası vardır. Məsələn; atom, elektron fizika elmi üzrə, sintez, reaksiya kimya elmi üzrə, mübtəda, xəbər dilçilik elmi üzrə, şeir, poema ədəbiyyat elmi üzrə terminlərdir. Bəzən bədii ədəbiyyatda da obrazları, onların məşğuliyyətini, xarakterini və s. daha dəqiq təsvir etmək üçün terminlərdən idtifadə olunur. Məsələn; a.
Nazirin əmrini göstərdi ona. b.
Gah kaverkot, gah da şevyot paltar geyindi, Sol qoluna hələ qızıl saat da taxdı. (S. Vurğun, “Aygün”) Lakin terminlər yalnız elm sahələrini əhatə etmir. İstehsalın, səna-ye və kənd təsərrüfatının, iqtisadi və ictimai həyatın müxtəlif sahələrinə aid terminlər vardır: iqlim, ləpədöyən, ilğım, xəzri, bıçqı və s.
iməcilik bakalavr boks
desant vaksin
əməkgünü magistrant qaçış general
çeşni səmərələşdirmə dissertant stadion
marşal xana
optimallaşdırma muzey
rinq bomba
rəndə günəmuzd diplom beatlon
avtomat xarratlıq örüş attestat səbət tüfəng
dülgərlik çaylaq
redaktor xizək
zabit yəhər
Terminlər mənşəyinə görə, əsasən, iki yerə bölünür: alınma və milli terminlər. XI – XIII əsrlərdə dilimizdəki terminlərin əksəriyyətini ərəb və fars mənşəli terminlər təşkil etmişdir. XIX əsrdən Azərbaycan dilinə rus – Avropa mənşəli terminlər keçir. Azərbaycan terminologiyasının əsası da XIX əsrdən qoyulmuşdur.
Alınma terminlər daha çox elm, texnika, ictima-siyasi, hüquqi və fəlsəfi anlayışları ifadə edir: millət, dövlət, inqilab, inqilab, çevriliş mübtəda, morfologiya, fond, proses, mülkiyyət, şəxsiyyət və s. Milli terminlərin içərisində də elmi - texniki, ictimai - siyasi, hüquqi və fəlsəfi anlayışları ifadə edən terminlər vardır. Lakin bunlar daha çox iqtisadiyyat, mədəniyyət, sənaye, kənd təsərrüfatı və məişət anlayışları ilə bağlıdır: ödəniş, yarğan, dəvədabanı, ayıpəncəsi, örüş, tutum, güzəm, çaylaq, ərimə, bərkimə, buğum, qoşma, sıxac, düşüncə, duyğu və s. Dilimizdə bir qisim sözlər vardır ki, onlar yalnız termin kimi işlənir. Elə sözlər də vardır ki, həm termin, həm də ümumişlək söz kimi işlənir. Bu baxımdan
iki yerə bölünür: xüsusi terminlər, ümumi terminlər. Xüsusi terminlər yalnız elm sahəsində işlədilən xüsusi funksiya daşıyan sözlərdir: defis, fenol, janr, poema, tangens, ellipsis, anafora və s. Ümumi terminlər isə həm ümumişlək söz kimi, həm də termin kimi işlənə bilən sözlərdir: sifət, say, zərf, qoşma, bağlayıcı, vurma, bölmə, toplama, çıxma, misal, məsələ, su, çay, dəniz, ada, ay, ulduz, ot, bitki, tarix, güc, enerji, sifət, say, neft, benzin və s. Ölkəmizin siyasi, iqtisadi, elmi, mədəni həyatının sürətli inkişafı, yeni texnologiyaların kəşfi Azərbaycan dilinin terminoloji leksikanın yenilənməsinə və zənginləşməsinə təsir edir. Dəqiqilik, konkretlik, qısalıq, təkmənalılıq, təkvariantlılıq, azkomponentlilik, emosional- lığın və sinoniminin olmaması, üslubi cəhətdən neytrallıq terminlərin əsas xüsusiyyətləridir. Dilimizdəki terminlərin əksəriyyəti beynəlmiləl səciyyəlidir. Belə ki, müxtəlif elm sahələrinə aid olan bu terminlər bir çox dünya dillərində eyni formada və eyni mənada işlədilir. Belə terminlərə beynəlmiləl sözlər də deyilir: realizm, romantizm, poetika, morfologiya, qrammatika, semtimentalizm və s.
Dildə bir qrup sözlər vardır ki, onları şərti dil adlandırırlar. Süni dillər qrupuna daxil olan bu sözlər çox zaman cəmiyyətin tüfeyli ünsürləri tərəfindən yaradılır və işlədilir. Bura arqo və jarqon daxildir.
Arqo fransız sözü olub bu və ya digər ictimai qrupa xidmət edən dil hadisəsidir. Arqo ümumi dildən sözlərin mənasına və işlədilməsinə görə fərqlənir. Belə ki, çox zaman köhnə mətnlərdən götürülmüş və ya istifadədən qalan sözlər mənalandırılaraq və ya təhrif olunaraq, sözlər axırdan əvvələ oxunaraq, sözlərə heca artırılaraq işlədilir. Buna şərti və ya gizli dil də deyirlər. Məsələn, oğrular və canilər kənar adamlar tərəfindən anlaşılmamaları üçün bir-birilə həmin dildə danışırlar ( frayer – təcrübəsiz, hərif – soymaq, yanmaq – tutulmaq, sağmaq – pul qoparmaq, yağlı – pullu, suka – xəbərçi və s.)
Arqolar müxtəlif ictimai qrupları əhatə edir. Məsələn, tələbə arqosu (kəsilmək, köçürmək, qaçmaq, sürüşmək, tapşırmaq ), sərxoşların arqosu ( vurmaq, isltmaq, atmaq ) və s.
Arqolardan bədii əsərlərdə ictimai qrupların, ayrı – ayrı obrazların spesifik xüsusiyyətlərini açmaq üçün istifadə olunur. Məsələn, beşbarmaq, finka, fənərləmək, çırpışdırmaq (Y. Əzimzadə “Anacan”), zühəl, mərrix, müştəri, ( M. F. Axundov), satmaq, vurmaq (S. Rəhimov “Mehman” ) və s.
işlətdikləri süni söz və ifadələrdir.
Jarqonlar dili ağırlaşdırır, fikrin dolaşıq, dumanlı ifadə olunmasına gətirib çıxarır. Buna görə də jarqonların ədəbi dildə işlədilməsinə yol vermək olmaz. Jarqonlardan da bədii əsərlərdə obrazların dilində istifadə olunur. Məsələn, C. Məmmədquluzadənin “Ölülər” əsərində Şeyx Nəsrullahın dilində işlənən lübbü lübab və məqbuli-ülül-əlbabəst, vəl-millət, diyarəti-nisab, in həqiqi-fəqir və s. jarqon nümunələridir. Belə nümunələrə M. F. Axundzadənin komediyalarında da rast gəlinir.
(anlamaz), dovşan (qorxaq), qoparmaq (almaq) və s. Vulqar sözlər – kobudluq və nazakətsizlik ifadə edən sözlərdir. Bu sözlər insanların mənfi xüsusiyyətlərini təsvir etmək, hər hansı vəziyyətə etiraz, nifrət bildirmək üçün istifadə edilən söyüş, qarğış, təhqiredici sözlərdir. Məsələn, kaftar, bayquş, başıboş, kütbeyin, donquldamaq, zəhlətökən və s. Tabu sözlər - ədəbi dildə işlədilməsi qeyri – məqbul sayılan kobud, qaba, ədəbsiz söz və ifadələrdir. Məsələn, gəbərmək, cəhənnəmə vasil olmaq, hürmək, anqırmaq və s. Deyilməsi münasib sayılmayan, xoşagəlməz söz və ifadələrin əvəzində yumşaldılmış söz və ifadələr işlədilir ki, bunlar da evfemizmlərdir. Evfemizmlərdə mənalar birbaşa deyil, dolayı şəkildə ifadə olunur. Məsələn, öldü əvəzinə ömrünü tapşırdı, söndü, keçindi, dünyasını dəyişdi, qəlbi dayandı, köçdü və s. istifadə olunur. Bədii əsərlərdə obrazların xarakterini açmaq üçün arqo və jarqonlardan istifadə edildiyi kimi, loru, vulqar və tabu sözlərdən, varvarizmlərdən də istifadə olunur. Məsələn, M. Ə. Sabirin satiralarında ( ərdo, qaban, qullabı, heyvərə, boşboğaz və s.), C. Cabbarlının dram əsərlərində Ocaqverdi, Dilbər və s. obrazların dilində belə söz və ifadələrə rast gəlinir. Yüklə 129,21 Kb. Dostları ilə paylaş:
|