10
N 07(66) 18.03.2016
Səməd AĞAOĞLU
(Əv və li ötən say la rı mız da)
Da ha otu rub göz lə mə di.
Bir gün İs tiq lal Məh kə mə si nin rəisi
ka bi ne tin də əy lə şib ça lı şar kən qə bul
ota ğı nın qa pı sı açıl dı. Ba şı nı önün də-
ki ka ğız lar dan qal dı ran gənc mə mur
hey rət lə ye rin dən sıç ra yıb aya ğa qalx-
dı. Qar şı sın da dim dik da ya nan adam
Ye ni bax ça lı Şük rü idi. Baş ka tib hə lə
ağ zı nı aç ma ğa ma cal tap ma mış göz-
lə nil mə yən mü sa fi r sö zə baş la dı:
“Mən ax tar dı ğı nız Ye ni bax ça lı Şük-
rü yəm. Ye ri mi tap ma ğı nız əs la müm-
kün de yil di. Am ma dü şün düm ki, heç
bir gü na hım yox dur. Gü nah sız hal da
dal da-bu caq da giz li ya şa maq dan bez-
dim. Rəisi ni zi (bu ra da onun məş hur
lə qə bi ni ya da sal ma ğı da unut ma mış-
dı) yax şı ta nı yı ram. Ona ina nıb özü mü
təs lim et mək qə ra rı na gəl mi şəm”.
İ na mın da al dan ma mış dı. Son da
bə raət al dı.
İs tiq lal Məh kə mə si nin rəisi ki mi
ata mın dos tu nun hər kəs də qor-
xu ya ra dan zəhm li xa rak te ri evi nin
için də bir ailə baş çı sı nın ya rı sərt,
ya rı yum şaq dav ra nı şı ha lın da üzə
çı xır dı. Zən gin li yi ilə se çil mə yən
mən zi lin də ək sər hal lar da bir kün cə
çə ki lib otu ran, ra hat sız edil mə di yi
müd dət də kim sə ilə işi ol ma yan gü-
lə rüz, za ra fat cıl bir ada ma çev ri lir di.
Gö rü nü şü məh kə mə rəis li yi kür-
sü sün də nə qə dər sərt, qə zəb li, qa ba
idi sə, o kür sü dən enər-en məz dər hal
də yi şir, əla ğa cı na da ya na raq göv də si-
ni bir az qa ba ğa əyən ye ri şi ilə sa də,
sı ra dan bir in san tə si ri ba ğış la yır dı.
Ey ni sa də lik, ey ni tə va zö kar lıq evi nin
içə ri sin də və çö lün də də özü nü ay dın
gös tə rir di. Döv rün bir çox ta nın mış,
nü fuz lu si ma la rı Mil li Mü ca di lə il lə-
ri nin eh ti yac lar la do lu, sı xın tı lı hə ya-
tın dan dər hal uzaq la şıb Ye ni şə hir də,
Can ka ya da
1
, ya xud Ke çiörən də xa-
ri ci me mar la ra, yer li ma hir us ta la ra
tik dir dik lə ri qə ri bə for ma lı, qül lə lər lə
bə zən miş, Av ro pa şa to la rı nın ka ri ka-
tu ra sı na bən zə yən, sa lon la rı bir-bi ri
ilə heç uyuş ma yan ba ha lı əş ya lar la
dol du rul muş köşk lə rə yer ləş dik lə-
ri hal da o, ya şa mı nı Sa man ba za rı
2
yo lu nun sağ tə rə fi n də, iki mər tə bə li,
qa pı sı nın üs tü nə iri nal vu ru lan, gö zə-
nə zə rə gəl mə mək üçün mun cuq lar
asıl mış evin də, əs ki adət lə rə uy ğun
dö şən miş, ya rı dan ço xu köh nə taxt-
lar dan iba rət əş ya lar ara sın da sür dü-
rür dü. Rəs mi qo na ğı ol ma yan da çox
vaxt evin için də xa lat da gə zir di.
İn san nə qə dər is tə sə də də, adı-
na ta le de yi lən və özün dən çox-çox
əv vəl cı zı lan yol dan kə na ra çı xa bil-
məz. Nə qə dər çır pın sa, ira də si ni,
ağ lı nı, zə ka sı nı bu yol dan bir tə hər
sıy rı lıb baş qa səm tə atıl ma ğa məc-
bur et sə də, fay da sı yox dur.
Bö yük Ya ra da nın ata mın dos tu na
nə sib et di yi ta le qan lı bir yo lun üs-
tün də yu var lan maq dan iba rət ol du.
Hərb də in san öl dür dü. Am ma
və zi fə si üzün dən öl dür dü. Qə za vü
qə də rin gər di şi nə gö rə öl dür dü. Öz
hə ya tı nı qo ru maq üçün öl dür dü.
Bun lar ay dın dır. Am ma öm rü nün
di gər mər hə lə lə ri gün işı ğı na çı xa rıl-
dıq ca, ət ra fın da kı de di-qo du lar hə lə
da vam et mək də dir. Onun la bağ lı
şüb hə lər, sor ğu-sual lar, tə rəd düd lər
hə lə də bir-bi ri nin ar dın ca sı ra la nıb
gün də lik də qal maq da dır. Xə lil Pa-
şa nı
3
- Şərq cəb hə si nin Ka zım Qa ra-
bə kir dən
4
son ra bu ən şöh rət li ge ne-
ra lı nı nə yə gö rə öl dür dü?
Haq qın da çox da nı şıl mış bu he ka-
yə tə ye ni dən to xun maq niy yə tin də
de yi ləm. Yal nız bir şe yi yax şı, həm
də çox yax şı bi li rəm ki, ata mın dos tu
sə bəb ol du ğu bü tün di gər ölüm lər-
də ki ki mi bu ra da da sa də cə mə sum
qur ban dan baş qa bir şey de yil.
Mər hum Xə lil Pa şa əsə bi, qal ma-
qal lı, hətt a adı na, rüt bə si nə, və zi-
fə si nə ya raş ma ya caq qə dər hirs və
hik kə si nin əsi ri nə çev ril miş in san
idi. Atam la, nis bə tən son ra dan baş-
la sa da, çox ya xın dost lu ğu var dı.
Döv lət iş lə ri nin ge di şi ni bə yən mir-
di, acı-acı şi ka yət lər edir di. İs tiq lal
Məh kə mə si nin səd ri də da xil ol-
maq la bə zi şəxs lə rə qar şı hör mət-
siz li yi ni, hətt a düş mən çi li yi ni açıq
gös tər mək dən çə kin mir di. Xo şu na
gəl mə yən, onu çox əsə bi ləş di rən
mə sə lə lər dən bi ri də hərb çi itt i had-
çı lar haq qın da de yi lən lər idi. Ölü-
mün dən az əv vəl, si nir lə ri nin çox
gər gin ol du ğu vaxt lar da atam ona
ailə qu rub bir ne çə ay lı ğı na cə miy-
yət dən, si ya sət dən uzaq laş ma ğı,
bir kə na ra çə kil mə yi məs lə hət gör-
dü. Xə lil Pa şa nın ca va bı be lə ol du:
“Əh məd bəy! Be lə ru hi və ziy yət-
də ev lən səm, içi mi gə mi rən hid də-
ti min qı sa sı nı bi ça rə qa dın dan alar,
dur du ğum yer də qa til ola ram”.
Onun gec-tez Məc lis də ağır bir ha di-
sə yə sə bəb ola ca ğı nı çox la rı, elə cə də
İs tiq lal Məh kə mə si rəisi yax şı bi lir di.
Ha di sə baş ve rən gün Məc li sə ci bin-
də iki ta pan ça, tam ha zır şə kil də gəl-
miş di. Məq sə di nin, hə qi qə tən də, bir
bə ha nə ta pıb İs tiq lal Məh kə mə si rəisi-
ni öl dür mək ol du ğu id dia edi lə bi lər.
Gü nün bi rin də əs ki İs tiq lal Məh-
kə mə si rəisi nin Na fi ə (Ti kin ti və
abad lıq – V.Q.) və ki li tə yin edil di yi ni
eşi dən lə rin ço xu hey rət lən di. O, dav-
ra nı şı, xa rak te ri, iş üs lu bu ba xı mın-
dan in di yə qə dər in san la rın üz-göz-
lə ri nin alış dı ğı və kil – na zir ti pin dən
ta mam fərq li idi. La kin Na fi ə və ki li
kür sü sü nə nə mə mur la rın, nə də və-
ka lə tə işi dü şən lə rin xo şu gəl mə yən
bir ada mın otur dul ma sı nın bə zi cid-
di sə bəb lə ri var dı. Onu Na fi ə və ki li
və zi fə si nə də İs tiq lal Məh kə mə si nə
gə ti rir lər miş ki mi tə yin et miş di lər.
Tə yi na tın məq sə dəuy ğun lu ğu tez-
lik lə üzə çıx dı. Eti raf et mək la zım dır
ki, Xalq Par ti ya sı nın iq ti da rı za ma nın-
da ti kin ti və abad lıq sa hə sin də diq qə-
ti çə kən, gözox şa yan az-çox nə var sa,
ha mı sı ata mın dos tu nun ya di ga rı dır.
Ti kin ti və abad lıq iş lə ri ilə bir sı ra-
da də mir yo lu ki mi döv lət üçün hər
ba xım dan çox əhə miy yət li olan iq ti-
sa di sa hə ni xa ri ci şir kət lə rin əlin dən
az qa la qo pa ra raq al ma ğı ba car dı.
Ey ni za man da Af yon ka ra hi sar dan
mil lət və ki li ol du ğu nu da unut ma-
dı. Mil li Mü ca di lə il lə rin dən bə ri
türk ta ri xin də şə rəfl i bir ad da şı yan
bu şə hə ri ye ni dən ti kib abad laş dır-
maq iş lə ri nə baş la dı. Ora da da Xalq
Par ti ya sı nın iq ti da rı döv rün də gö-
rü lən bü tün yax şı iş lə rin şə rə fi ye nə
ata mın bu dos tu nun adı na bağ lı dır.
Gö rə sən, Na fi ə və ka lə tin də bun ca
səy lə, qey rət lə ça lış maq da məq sə di İs-
tiq lal Məh kə mə si rəisi ol du ğu dövr də
yad daş la ra iz sa lan və o qə dər də xoş
duy ğu lar la anıl ma yan keç miş gün-
lə ri, keç miş fəaliy yə ti ni unut dur maq
ki mi giz li bir ar zu, is tək ola bi lər di mi?
Bəl kə adı nın məm lə kət ta ri xin də
“qor xunc adam” ki mi qal ma sın dan
eh ti yat edir, çə ki nir di?
A ta mın dos tu nun vic da nı ilə be lə
bir haqq- he sab apar dı ğı nı dü şün-
mək müm kün dür. Am ma is tə yi nə
nail ol du mu?! Ölüm lə rin, zülm lə-
rin, qəd dar lıq la rın vur du ğu ya ra-
lar yax şı lıq la rın, xe yir xah lıq la-
rın qoy du ğu iz lər dən da ha
də rin olur. Odur ki, is tiq lal
ta ri xi mi zin sə hi fə lə rin də ata-
mın dos tu nun adı da ha çox
İs tiq lal Məh kə mə lə ri ilə bir-
lik də anı la caq. Na fi ə və ki li ki-
mi gör dü yü gö zəl iş lə ri isə bəl-
kə də heç kim xa tır la ma ya caq.
Hə ya tı nın son il lə ri ni vic da nı
ilə bey ni ara sın da əv vəl cə ara-sı ra,
son ra isə da yan ma dan, ge cə-
gün düz cə rə yan edən zid-
diy yət lə rin məh gə nə-
sin də ke çir di.
Hətt a şüuru nu büs bü tün qeyb et di yi
ölü mün dən qa baq kı həf tə lə rə qə dər
təh did lə ri, qov ğa la rı, qəh qə hə lə ri, mi-
mi ka la rı ilə bu da xi li əzab la rın də rin-
li yi ni və ge niş li yi ni bü tün çıl paq lı ğı
ilə bü ru zə ve rir di.
Sa də cə ya şan mış hə ya tı əv vəl dən
so na qə dər ye ni dən xa tır la maq la qal-
mır dı. San ki özü nün də iş ti ra kı ilə baş
ve rən ha di sə lər dur ma dan ye ni dən
tək rar la nır dı. Ya ta ğın dan dik atı lıb
qal xır, Məc li sə ge də cə yi ni de yir di.
Pal tar la rı nı ge yin di rir di lər, av to mo-
bi lə otur dub şə hə ri bir az do lan dıq-
dan son ra tək rar evə qay ta rır dı lar.
Fə qət o, Məc li sə gəl di yi ni zənn edir di.
Otaq da kı taxt lar dan bi rin də otu rur-
du. Özü nü bir vaxt lar mil lət və kil lə-
ri nin ayaq da, əl-əl üst də qar şı sın da
da yan dıq la rı Məc lis ko ri do ru nun sağ
kün cün də ki di van da əy ləş miş ki mi
tə səv vür edir di. Son ra xə ya lın da kı
in san lar la da nı şır dı: ki mi ni dan la yır,
ki mi ni ələ sa lıb gü lür, bə zi lə ri ni hə-
də lə yə rək ba ğı rır dı. Ət ra fı nı sa ran bu
xə yal lar ara sın da dar ağa cın dan asıl-
ma sı üçün ye ga nə gü na hı yal nız əs ki
itt i had çı la rı top la yıb ye ni bir par ti ya-
nın proq ra mı nı ha zır la maq dan iba rət
olan İtt i had və Tə rəq qi döv rü nün çox
məş hur na zir lə rin dən
5
bi ri də var dı.
Al tı na im za sı nı qoy du ğu dəh şət li itt i-
ham na mə lər, ver di yi hökm lər lə o bi ri
dün ya ya gön də ri lən çox say lı in san-
la rın ru hu, hətt a ən ya xın dost la rı nın
xa ti rə si be lə bey nin də və vic da nın da
bu xə ya lın bu rax dı ğı qor xunc, dö zül-
məz, əzi ci bas qı nı gös tə rə bil məz di.
Ön cə hök mü ilə dar ağa cın dan ası-
lan na zi rin dul xa nı mı nı və uşaq la rı nı
giz li-giz li güd mə yə baş la dı. Bu ailə yə
ya xın lıq la rı ilə ta nı nan, gös tər di yi ma-
ra ğı kim sə yə açıb de mə yə cək lə ri nə
əmin ol du ğu bə zi adam lar dan on la-
rın ba rə sin də mə lu mat top la dı.
Ne cə ya şa yır lar? Gü zə ran la rı nı ne-
cə tə min edir lər? Bu nöq tə də də da ya-
nıb dur ma dı. Da ha irə li get di. Bir gün
Ya lo va da
6
bö yük ba cım Sü rəy ya dan
7
bu ailə ilə gö rüş mə si ni, uşaq la rın təh-
sil haq qı nı öz üzə ri nə gö tür mək niy-
yə ti ba rə də da nış ma sı nı xa hiş et di.
Ba cım ata mı zın dos tu nun üzə ri nə
qoy du ğu və zi fə ni ye ri nə ye tir di. Am-
ma al dı ğı ca vab acı ol du:
“Mən onun et di yi yar dı mı ilə
uşaq la rı mı oxu da caq qə dər lə ya-
qət siz de yi ləm!”
Keç miş İs tiq lal Məh kə mə si rəisi nin
vic da nı nı bun ca na ra hat edən nə idi?
Edam kür sü sü nə gön dər di yi ada mın
gü nah sız ol du ğu na ina na bi lər di.
Am ma di gər tə rəf dən, asıl ma sı la zım
gəl mə səy di, hə min hök mü ve rə bi lər-
di mi? Bəl kə o za man məhz be lə bir
qə rar çı xar maq la in qi la bın mə na fe yi
ba xı mın dan özü nü haq lı gö rür dü.
Am ma bu nun qar şı lı ğın da gü nah sız
mü qəs si rin uşaq la rı nın gə lə cək hə yat-
la rı nı tə min et mək yo lu ilə da xi lin də
bir mü va zi nət ya rat maq is tə yir di?
Bəl kə vic da nın da hə min na zi rin yal-
nız gü nah sız de yil, həm də sə bəb siz
ye rə asıl ma sı ilə bağ lı şüb hə lər, tə rəd-
düd lər baş qal dır mış dı?
Ru hu nun, vic da nı nın hər han-
sı bir yol la ge dib çat ma sı çox çə tin
olan də rin lik lər də ki bu he sab laş ma-
la rı bil mə yə, öy rən mə yə ar tıq im ka nı
yox idi. Yal nız ölü mün dən qa baq kı
son ay la rı nın daim vic da nı ilə he sab
çək mək əzab la rı içə ri sin də keç di yi ni
söy lə mək müm kün dür. Hətt a xəs tə li-
yi nin şüuru nu ta ma mi lə itir mək həd-
di nə gəl di yi son gün lə rin də də tez-tez,
həm də tit rət mə-qız dır ma için də na-
zi rin adı nı çə kib sa yıq la dı ğı və “gə lir,
gə lir!” de yə hay qır dı ğı da nı şıl maq da-
dır. Gün lə rin bi rin də nə ha yət bu qor-
xu lar, xə yal lar və va hi mə lər içə ri sin də
göz lə ri ni dün ya ya əbə di qa pa dı.
1
Can ka ya - An ka ra nın mər kə-
zi his sə si. 1936-cı il dən il çə
sta tu su na ma lik dir. Pre zi dent
sa ra yı, bir çox na zir lik lər,
döv lət ida rə lə ri və sə fi r lik lər
bu əra zi də yer lə şir.
2
Sa man ba za rı – An ka ra nın tam
mər kə zin də, Qı zı lay da ta ri xi
mey dan.
3
Xə lil Pa şa - əs lin də Xa lid Pa şa
ol ma lı dır. Müasir lə ri ara sın da
Də li Xa lid Pa şa adı ilə da ha çox
ta nı nan Xa lid Kar sıalan (1883-
1925) çər kəz əsil li türk za bi ti idi.
Bi rin ci Dün ya Mü ha ri bə si il lə-
rin də Qaf qaz cəh bə sin də dö yüş-
müş dü. II TBMM üz vü olar kən
1925-ci il də TBMM bi na sın da
öl dü rül müş dü. Qət lin di gər bir
mil lət və ki li – İs tiq lal Məh kə-
mə si nin səd ri Əli Çə tin qa ya
tə rə fi n dən tö rə dil di yi bil di ril sə
də, bu qətl ha di sə si nə gö rə kim sə
cə za lan dı rıl ma mış dı.
4
Ka zım Qa ra bə kir (1882-
1948) – türk hərb çi si və si ya si
xa dim. Bi rin ci Dün ya Mü ha ri-
bə sin də Os man lı or du la rı nın
Şərq cəh bə si Ko man da nı. I
TBMM-nin səd ri se çil miş di.
5
İtt i had və Tə rəq qi hö ku mə tin-
də ma liy yə na zi ri ol muş, 1926-
cı ilin av qus tun da Ata tür kə
sui-qəsd itt i ha mı ilə dar ağa-
cın dan asıl mış Meh met Ca vid
(1875-1926) nə zər də tu tu lur.
6
Mər mə rə də ni zi sa hi lin də ku-
rort şə hə ri. Ata türk hə ya tı nın
son il lə rin də tez-tez Ya lo va nı
zi ya rət edir, bə zən gün lər lə
bu ra da qa lır dı.
7
Sü rəy ya Ağaoğ lu (1903-1989)
– Əh məd Ağaoğ lu nun bö yük
qı zı, Tür ki yə nin ilk qa dın hü-
quq şu na sı və dün ya miq ya sın-
da ta nı nan hü quq mü da fi əçi si.
Davamı gələn sayımızda
Tərcümə edən:
Vilayət QULİYEV, professor
A
zər bay can əsil li gör kəm li türk ya zı çı sı, si ya sət çi və
döv lət xa di mi Sə məd Ağaoğ lu (1909-1982) çağ-
daş Tür ki yə də me muar ədə biy ya tı nın gör kəm li
nü ma yən də lə rin dən bi ri ki mi ta nı nır. Onun oxu-
cu la ra təq dim olu nan “Ata mın dost la rı” ki ta bın da ata sı, XX
əs rin ilk onil lik lə rin də Azər bay ca nın və Tür ki yə nin fi kir hə-
ya tın da müs təs na xid mət lər gös tər miş Əh məd Ağaoğ lu nun
(1869-1939) türk çü lük hə rə ka tın da, sə nət və si ya sət alə min-
də, ye ni Tür ki yə nin qu rul ma sı uğ run da mü ba ri zə də çi yin-çi-
yi nə ad dım la dı ğı bir sı ra gör kəm li şəx siy yət lə rin port ret lə ri
ya ra dı lıb. Müəl li fin ad çək mə dən son də rə cə sə ciy yə vi ciz-
gi lər lə rəsm et di yi bu port ret lər öz lə ri nin, elə cə də Əh-
məd Ağaoğ lu nun hə ya tı nın, mü ba ri zə və ideal la rı nın bir
sı ra xü su siy yət və key fiy yət lə ri ni aş ka ra çı xa rır.
Atamın
dostları