Tema: Shaxslar-ara múnásebetlerde gender parıqların úyreniw Gender

Tema: Shaxslar-ara múnásebetlerde gender parıqların úyreniw
Gender túsinigi insan sociallıq ómiriniń zárúrli kategoriyalarınan birine aylanbaqta. Jámiyettiiń bir jınıs wákilleri ushın, minez-qulıq normaları hám qaǵıydalarınıń ayrıqsha jıyındısı basqa jınısqa qoyılatuǵın talaplardan parıqlanadı. Jámiyette mádeniyat er adamlar hám hayallarǵa túrli qádiriyatlar jáne social minez-qulıq normaların úyretip baradı hám olardıń ózgerisin maqullamaydı. Jámiyettiiń hár qıylı kórinislerinde gender túsinikleri parıqlanadı, biraq kóbinese bul sistemalar assimetriyalıq bolıp, hámme zat „erkeklik“ (xarakter qásiyetleri, minez-qulqları, kásipleri hám basqalar ) tiykarǵı, zárúrli hám dominant hám de hámme zat „hayallıq “ — ekilemshi, social áhmiyetsiz hám boysınıwshı dep táriyplenedi[1][2] Er adamlar hám hayallar ushın kútilgen minez-qulqlar (yamasa normalar ) kompleksi, sonıń menen birge, er adam hám hayal retinde qabıl etiletuǵın iskerlik, wazıypalar hám juwapkershilikti belgileytuǵın úyrenilgen minez-qulqlar gender rolı dep ataladı. Olar shaxsda jámiyet hám mádeniyat tásirinde qáliplesedi hám rawajlanadı. Gender roli túrme-túr bolıp, olardıń mazmunı jámiyettiń tariyxıy rawajlanıwı processinde ózgeredi. Hár bir insan hayal, apa -qarındas, ana, isbilermen hayal yamasa áke, er, dos, eń húrmetli student hám taǵı basqalar sıyaqlı hár qıylı roldı atqarıp keledi. Kóp roldı orınlaw insannıń psixologiyalıq párawanlıǵına úles qosıwı haqqında dáliller bar. Rol yamasa roldıń strukturalıq bólimleri bir-birine qarsı bolıwı múmkin, bul halda olar rol qarama-qarsılıǵın keltirip shıǵaradı [3]. Gender stereotiplerin gender rolınan — er adamlar hám hayallardıń ózin qanday tutıwı haqqındaǵı jámiyette qáliplesken ulıwmalastırılǵan ideyalardan parıqlanıwı kerek. Onıń ushın er adam hám hayaldı túrli jollar menen súwretleytuǵın arnawlı atamalar hám sózler ámelde bolıp, barlıǵı bólek sáwlelendirilgen jámiyetlik sanasınan kóriniw formaları — stereotiplerdi sáwlelendiredi. Dástúrge kóre, stereotip sózi málim bir sxema retinde túsiniledi, onıń tiykarında informaciyanı qabıllaw hám bahalaw ámelge asırıladı. Bul sxema málim bir hádiyseni, obyektti ulıwmalastırıw funkciyasın atqaradı. Ádette onıń járdemi menen insan háreket etedi, hádiyselerdi bahalaydı yamasa oylamastan avtomatikalıq túrde háreket etedi[4]. Gender munasábetlerinde baylanıs jeke tarawda da qáliplesedi, onıń tiykarın basqa social institutlar arasında húkimranlıq etetuǵın shańaraq quraydı. Tiykarınan, áne sol jerde insannıń aǵayınlıq ortalıǵında júzege keletuǵın shaxslarara munasábetler qáliplesedi. Gender qurılısında áyne úy hám shańaraq túsinikleri hayaldıń málim bir tájiriybesiniń deregi hám usı waqıtta onıń bastırıw hám zulım orayı bolıp tabıladı. Gender rolı úyde hám shańaraqta patriarxal munasábetler menen dástúriy gender socializaciyası tiykarında bólistiriledi. Hayallar hám er adamlar ushın teńsiz múmkinshiliklerdi qurıwda „uy dúnyası“ qaǵıydaları hám huqıqları, ondaǵı er adamnıń ornı úlken rol oynaydı. Shańaraqqa tiyisli maǵlıwmattı qabıllaw hám bahalaw kúndelik turmısta kórinedi hám genderdi sociallıq ómirdiń zárúrli qatlamı retinde belgileydi. Mısalı, ádettegi shańaraqlarda „hayal“ sózi turaq-jay, úy-ruwzıger, analıq, perzent, tárbiya sıyaqlı túsinikler menen baylanısadı. „Er adam“ sózi bolsa shańaraqtı qollap-quwatlaw, finanslıq dáramat, áke hám qorǵawshı roli hám basqa sol sıyaqlı túsiniklerine jaqın. Sol sebepli L.V.Shtyleva gender stereotiplerin „málim bir tariyxıy dáwirde málim bir jámiyet ushın turaqlı bolǵan er adamlar hám hayallar ortasındaǵı ayırmashılıqlar haqqındaǵı qıyallar“ dep tariypleydi[5].
Paydalanılǵan ádebiyatlar

1. 
   BELARUSIYA DAVLAT UNIVERSITET\PRAVOVIYe GARANTII I RYeALIZATsIYa PRINTsIPOV GYeNDYeRNOGO RAVYeNSTVA\Prakticheskoe posobie\Minsk\Izdatelskiy sentr BGU\2018
   
2. 
   ↑ Pol/Gender: sprav. posobie dlya yuristov. Minsk, 2004. S. 11.
   
3. 
   ↑ Slovar gendernix terminov [Elektronniy resurs] / pod red. A. A. Denisovoy; Regio-nalnaya obщestvennaya organizatsiya „Vostok-Zapad: Jenskie Innovatsionnie Proekti“. Rejim dostupa: http://www.owl.ru/gender/index.htm. Data dostupa: 09.10.2017; Gendernoe ravenstvo v sfere visshego obrazovaniya: puti i sredstva dostijeniya / I. N. Kandrichina [i dr.]; nauch. red.: V. G. Shadurskiy, L. S. Lukina. Minsk: Yunipak, 2016. S. 6.
   
4. 
   ↑ Gender munosabatlar nazariyasi va amaliyotiga kirish\Toshkent 2007-yil
   
5. 
   ↑ Shtileva, L.V. Faktor pola v obrazovanii: tenderniy podxod i analiz. -M: PYeRSE, 2008. -S. 283-287.
   

Soraw hám tapsırmalar
1.Shaxslar ara múnásibetlerdegi gender parqları qanday?
2.Gender roli bul ne? Ol neniń tásirinde qáliplesip hám rawajlanıp baradı?
3. L.V.Shtyleva gender stereotiplerin qalay táriypleydi?
PSMU metodı

P-pikir
S-sebep
M-mısal
U-ulıwmalastırıw