KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE
125
İNGİLİZ DİLİNDE PREFİKSLER (ÖNEKLER)
THE PREFIXES IN THE ENGLISH LANGUAGE
ПРЕФИКСЫ В АНГЛИЙСКОМ ЯЗЫКЕ
Пянащлы СУРА
*
Özet
Makalede İngiliz dilinde kullanılan prefiksler (önekler) araştırılmaktadır. Yazar
önce eklerin formalaşması prosesini dikkate almaktadır. Sonra eklerin, daha sonra
İngiliz dilinde kullanılan prefikslerin (öneklerin) kısımlandırılması ve kullanılma-
daki problemleri araştırılmaktadır.
Anahtar kelimeler: İngiliz, dil, prefiksler, yazar, kısımlandırılma.
Summary
The prefixes in the English language are investigated in the article. The author
considered the process of formation of prefixes, and investigated the prefixes, also
the problems of the classification and the use of prefixes in the English language.
Key words: English, language, prefixes, author, classification.
Dilçilik ədəbiyyatında şəkilçiləşmənin daxili fleksiya (umlaut və anlaut)
növündən əlavə bu növləri göstərilir:
1. Mənasına görə şəkilçilərin növləri.
2. Söz kökünə münasibətdə tutduqları mövqeyə görə şəkilçilərinin növləri.
Kökə münasibətinə görə tutduğu mövqedən asılı olmayaraq şəkilçiləri
mənasına görə iki qrupa ayırırlar:
*
Азярбайжан Тибб Университети
KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE
126
1. Sözdəyişdirici şəkilçilər – bu şəkilçilər sözə hansı mövqedən
artırıldıqlarından asılı olmayaraq, sözdə leksik-semantik məna dəyişikliyi əmələ
gətirir, onun yalnız qrammatik mənasını dəyişir, sözdə yeni qrammatik məna
yaradır, məsələn, hal, kəmiyyət, mənsubiyyət, xəbərlik, zaman və s. şəkilçilər
belələrindəndir.
2. Sözdüzəldici şəkilçilər – bu şəkilçilər də sözə hansı mövqedən artırılmaqdan
asılı olmayaraq, sözdən yeni leksik-semantik mənalı yeni söz yaradır. Qrammatika
kitablarında bu, morfoloji yolla söz yaradıcılığı adlanır.
Dil nəzəriyyəsinə həsr edilmiş əsərlərin bir qismində şəkilçiləri (affiksləri)
vəzifəsinə görə iki qrupa bölürlər:
1) suffiks – sözdüzəldici – derivasion şəkilçilər;
2) fleksiya – sözdəyişdirici – relyasion şəkilçilər.
Azərbaycan dilində yazılmış “Dilçiliyə giriş” (1980) kitabının müəllifləri
N.Məmmədov və A.Axundov işlənmə yerinə görə suffiksi son şəkilçi hesab edir,
onun həm sözdüzəldici, həm də sözdəyişdirici şəkilçi olduğunu iddia edirlər: “...
işlənmə yerinə görə şəkilçilər ön (prefiks), orta (infeks), son (suffiks) olmaq üzrə
üç yerə (1, 161) bölünür”. “Suffiks sözün sonuna əlavə olunan morfemdir, həm
sözlərin düzəldilməsinə və həm də qrammatik kateqoriyaların əmələ gəlməsinə
xidmət edir” (1, 162).
Azərbaycan dilçiliyində kökə münasibətdə tutduğu mövqeyə görə şəkilçiləri üç
qrupa bölürlər: ön şəkilçilər (prefisklər), orta şəkilçilər (infekslər) və son şəkilçilər
(postfikslər). Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan dilçiliyində postfiks termini
əvəzinə, yuxarıda göstərildiyi kimi, suffiks termini işlədilir. Təkcə bir əsərdə –
Ə.Rəcəblinin “Dilçiliyə giriş kursundan mühazirə mətnləri” adlı əsərdə kökə
münasibətdə işlənmə yerinə şəkilçilər fərqli şəkildə təsnif edilir. Müəllif əvvəlcə
şəkilçilərin mənşəyi haqqında qısa məlumat verir: “Dilçilik ədəbiyyatında göstərilir
ki, şəkilçilər tarixin dərinliklərində müstəqil, leksik-semantik sözlər olmuş, dilin
inkişafı prosesində əvvəlcə leksik-semantik mənasını itirərək köməkçi sözlər
sırasına keçmiş (qrammatikallaşmış – qrammatik vasitəyə çevrilmiş, daha sonra
şəkilçiləşmişdir. Bunu VIII yüzilliyin ədəbi abidələri olan Orxon-Yenisey
kitabələrinin faktlarını müasir Azərbaycan dilinin faktları ilə müqayisə etdikdə
aydın görə bilərik
İsimlərdə Fellərdə
kağan mən – xaqanam kazğanur mən – qazanıram
kağan sən – xaqansan kazğanur sən – qazanırsan
kağan – xaqan (dır) kazğanur – qazanır
kağan biz – xaqanıq kazğanur biz – qazanırıq
kağan siz – xaqansınız kazğanur siz – qazanırsınız
“Irk bitig” kitabəsində hətta ol “o” əvəzliyi üçüncü şəxsin təkində xəbərlik
şəkilçisi kimi işlənir: edgü ol – yaxşıdır” (2, 102-103).
KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE
127
Ə.Rəcəbli dünya dillərində kökə münasibətdə işlənmə yerinə görə şəkilçilərin
(affikslərin) aşağıdakı tiplərinin işləndiğini göstərir:
1. Prefikslər. Sözün əvvəlinə artırılan şəkilçilərə prefikslər deyilir. Prefiklər ən
çox flektiv dillərdə olur. Məsələn, rus dilində вход, выход, доход, проход, приход,
уход, заход, переход, преход, сход, отход sözlərində в, вы, до, про, при, у, за,
пере, пре, с, от morfemləri prefikslərdir. Fars dilində basəfa, namərd, binəsil,
miqoft sözlərində ba, bi, na, mi morfemləri də prefiksdir.
2. Postfikslər. Sözün sonuna artırılan şəkilçilərə postfikslər deyilir. Postfikslər
ən çox aqqlütinativ dillərdə yayılmışdır. Məsələn, Azərbaycan dilində məktəb-li-
lər-i-miz-dən-dir sözündə kökdən sonra işlənən altı şəkilçi postfiksdir. Postfikslər
flektiv dillərdə də işlənir. Məsələn, rus dilində завод-а, завод-е, завод-ах, завод-
ами sözlərində а, е, ах, ами morfemləri postfiksdir.
3. İnfikslər. Sözün ortasına artırılan şəkilçiyə infiks deyilir. Məsələn, latın
dilində findere “parçalamaq, doğramaq” felinin keçmiş zamanında fidt
“doğramışam”, indiki zamanda findo “doğrayıram” şəklində olur. İndiki zamanda
işlənmiş findo sözündə n morfemi infiksdir. Tağal dilində sulat “məktub” –
sumuldt “yazılmış”, pasok “giriş” – pamasok “girmək”, patay “ölü” – pinatay
“oldürüldü” sözlərindəki um və in morfemləri infiksdir.
4. İnterfikslər. Mürəkkəb söz yaradıcılığında iki sözün arasında işlənən morfem
interfiks adlanır. Məsələn, alman dilində Dampf-s-schiff “paroxod”, rus dilində
par-o-voz, Azərbaycan dilində üz-bə-üz, qaç-ha-qaç, rəng-a-rəng sözlərində
mürəkkəb sözün komponentlərini birləşdirən s, o, bə, ha, a morfemləri interfiksdir.
5. Konfikslər. Prefiks və psotfiksin kombinasiyasından əmələ gələn şəkilçiyə
konfiks deyilir. Belə şəkilçilərdə prefiks sözün önünə, postfiks sözün sonuna
artırılır. Bu tip şəkilçini düsturla belə göstərmək olar: prefisk+kök+postfiks.
Məsələn, alman dilində loben “tərifləmək” – ge-lob-t “təriflənmiş”, rus dilində
pod-stakan-çik, pred-ban-nik sözlərində kökdən əvvəl və sonra işlənən morfemlər
konfiksdir.
6. Transfiks. Konsonant dillərdə samitlərin arasına artırılan morfemlərə
(saitlərə) transfiks deyilir; məsələn:
Qədim yəhudi dilində
ГНБ “oğurluq” НТН “vermə”
ГНоБ “oğurlamaq” НТоН “vermək”
ГаНаБ “oğurladı” НаТаН “verdi”
ГоНəБ “oğurlayan” (oğru) НотəН “verən”
ГаНиБ “oğurlanan” (əşya) НаТиН “verilən”
Ərəb dilində
KTB “yazı” KTL “qətl”
KəTəBə “yazdı” KəTəLə “öldürdü”
KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE
128
KuTiBə “yazıldı” KuTiLə “öldürüldü”
KaTiBu “yazan” (katib) KaTiLu “öldürən” (qatil)
KiTaBu “yazılan” KiTaLu “öldürülən”
uKTuB “yaz” uKTuL “öldür”
7. Daxili fleksiya. Dünyanın bəzi dillərində qrammatik məna söz kökünün
dəyişməsi, daxili fleksiya ilə ifadə olunur. Belə qrammatik vasitə ən çox flektiv
dillərdə özünü göstərir. Daxili fleksiyanın iki tipi vardır: umlaut və anlaut.
a) Umlaut. Umlaut özünü saitlərinin önsıra saitlərinə keçməsində göstərir; bu,
qalın saitlərin incələşməsi hadisəsidir. Bu hadisə flektiv dillərdən ən çox alman
dilində büruzə çıxır, lakin o, ingilis dilində də müşahidə olunur. Məsələn:
mouse “siçan” – mice “siçanlar”
foot “ayaq” – feet “ayaqlar”
tooth “diş” – teeth “dişlər”
child “uşaq” – children “uşaqlar”
b) Anlaut. Bəzən dünya dillərindən bəzilərində (məsələn, ingilis və alman
dillərində) bəzən saitlərin, bəzilərində (məsələn, rus dilində - çeredovaniye
soqlasnıx) samitlərin dəyişməsi qrammatik mənanın, bəzən hətta semantik mənanın
dəyişməsi hadisəsi baş verir. Bu hadisə dilçilikdə anlaut adlanır. Məslən, ingilis
dilində:
sing “oxumaq”, sang “oxumuşdur”, sung “oxunmuş”, song “nəğmə”.
Rus dilində: беречь - “qorumaq”, берегу - “qoruyuram”, бережешь -
“qoruyursan” (ç>q>j), мочь - “bacarmaq”, могу - “bacarıram”, можешь -
“bacarırsan” və s. (2, 102-105).
Şəkilçilərin uyğun təsnifinə rus dilçiliyində də rast gəlmək olar. Məsələn,
A.A.Reformatskinin “Введение в языкознание” (M., 1967) adlı əsərində
şəkilçilərin təsnifi haqqında ətraflı məlumat verilir (3, 263-270).
İngilis dilinin qrammatik quruluşuna aid ingilis dilində yazılmış monoqrafiya,
dərslik və dərs vəsaitlərində, habelə digər dillərdə (məsələn, Azərbaycan və rus
dillərində) yazılmış əsərlərdə, ingilis dilinin praktik və nəzəri qrammatikalarında
ingilis dilində işlənən prefisklər haqqında məlumata rast gəlmək olar. Azərbaycan
dilçiləri İ.Rəhimov və T.Hidayətzadə “İngilis dilinin praktik qrammatikası”
kitabında ingilis dilində işlənən prefikslərə aid geniş məlumat verilir: “İngilis
dilində düzəltmə sözlər törəmə və mürəkkəb sözlər qrupuna bölünür.
Törəmə sözlər aşağıdakı qayda ilə əmələ gəlir:
a) sözdəki vurğunun dəyişməsi vasitəsilə əmələ gələn sözlər;
b) sözün tələffüzü və yazısı dəyişmədən əmələ gələn yeni sözlər;
c) səslərin əvəzlənməsi vasitəsilə əmələ gələn yeni sözlər;
KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE
129
ç) şəkilçilər vasitəsilə əmələ gələn yeni sözlər” (4, 268).
Müəlliflər şəkilçiləri iki qrupa ayırırlar: prefikslər və suffikslər. Onlar
prefisklər haqqında ətraflı danışır, habelə göstərirlər ki, prefisklər sözün mənasını
dəyişir, lakin sözü bir nitq hissəsindən başqa bir nitq hissəsinə çevirmir; məsələn:
happy (sifət) “xoşbəxt” – unhappy (sifət) “bədbəxt”
to like (fel) “xoşlamaq” – to dislike (fel) “xoşlamamaq”
Kitab praktik qrammatika olduğu üçün müəlliflər hər bir ayrıca prefiks
haqqında geniş danışılır və bolluca nümunələr gətirirlər, lakin biz bu kiçik həcmli
məqalədə belə geniş imkana malik olmadığımız üçün müəlliflərin araşdırdıqları
prefikslər haqqında qısa məlumat verəcəyik.
un – prefiksi: sifətlərə və fellərə qoşulur və zidd, əks məna əmələ gətirir;
məsələn:
certain “müəyyən” – uncertain “qeyri-müəyyən”;
known “məlum ” – unknown “naməlum”
to button “düymələmək” – to unbutton “düyməni açmaq”;
to dress “geyinmək” – to undress “soyunmaq” və s.
in – prefiksi:
definite “müəyyən” – indefinite “qeyri-müəyyən”;
direct “vasitəsiz” – indirect “vasitəli” və s.
dis – prefiksi - həm inkar, həm də əks məna əmələ gətirir:
to like “xoşlamaq” – to dislike “xoşlamamaq”;
to appear “peyda olmaq” – to disappear “gözdən itmək”;
honest “vicdanlı” – dishonest “vocdansız”
non – prefiksi:
effective “effektli” – non-effective “effektsiz”;
productive “məhsuldar” – non-productive “qeyri-məhsuldar” və s.
re – prefiksi – yenidən, təkrar mənası əmələ gətirir:
to open “açmaq” – to reopen “yenidən açmaq”;
to write “yazmaq” – to rewrite “yenidən yazmaq” və s.
mis – prefiksi – səhv mənası yaradır:
to hear “eşitmək” – to mishear “səhv eşitmək”;
to understand “başa salmaq” – to misunderstand “səhv anlamaq” və s.
over – prefiksi – çoxalmaq mənası yaradır:
to load “yükləmək” – to overload “həddindən artıq yükləmək”;
KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE
130
to produce “istehsal etmək” – to overproduce “həddindən artıq istehsal etmək”
və s.
under – prefiksi – az mənası əmələ gətirir:
to value “qiymətləndirmək” – to undervalue “az qiymətləndirmək”;
to pay “haqqını vermək” – to underpay “qiymətindən kəsmək” və s.
pre – prefiksi – əvvəl mənası yaradır:
revolutionary “inqilabi” – prerevolutionary “inqilabdan əvvəlki”;
war “müharibə” – prewar “müharibədən əvvəl” və s.
post – prefiksi – sonra mənası əmələ gətirir:
revolutionary “inqilabi” – postrevolutionary “inqilabdan sonrakı” və s.
anti – prefiksi – zidd, əks mənası əmələ gətirir:
fascist “faşist” – antifascist “anti-faşist”
inperialist “imperialist” – antiimperialist “anti-imperialist” və s.
counter – prefiksi – kontr, əks mənası verir:
attack “hücum” – counter-attack “əks hücum”;
blow “zərbə” – conter-blow “əks zərbə” və s.
co – prefiksi – birgəlik mənası yaradır:
author “müəllif” – co-author “həmmüəllif”;
operation “fəaliyyət” – co-operation “birgə fəaliyyət” və s.
inter – prefiksi – arasında mənası əmələ gətirir:
national “milli” – international “millətlərarası, beynəlmiləl”;
dependent “asılı” – interdependent “qarşılıqlı asılı” və s.
ex – prefiksi – sabiq, keçmiş mənası yaradır:
president “president” – ex-president “eks (keçmiş) president”;
minister “nazir” – ex-minister “eks (keçmiş) nazir” və s.
ultra – prefiksi – ziyadə, ifrat mənası yaradır:
violet “bənovşəyi” – ultra-violet “ultra bənovşəyi”;
en – prefiksi – isim və sifətlərə artırıldıqda uyğun mənalı fel düzəldir:
large “geniş” – to enlarge “genişləndirmək”;
rich “varlı, dövlətli” – to enrich “varlanmaq” və s. (4, 273).
Başqa bir Azərbaycan dilçisi – O.Musayev “İngilis dilinin qrammatikası” adlı
dərsliyində prefisklərdən, demək olar ki, bəhs etmir, lakin onun unhappiness,
reconstruction tipli sözləri un+happi+ness, re+constract+tion şəklində bölməsi (5,
11) göstərir ki, ingilis dilində prefikslərin mövcudluğu müəllifə bəllidir.
KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE
131
Rus dilçisi M.A.Belyayev ingilis dilində məhsuldar işlənən prefiskləri belə
təsnif edir:
1. İsim və sifətlərə artırıldıqda inkarlıq mənası əmələ gətirən prefikslər: un, dis.
2. Fellərə artırıldıqda hərəkətin əksi mənası yaradan prefikslər: un, dis, de.
Bundan başqa müəllif pre, re, sub prefiklərini də araşdırır (6, 325).
Tanınmış dilçi M.Y.Blox “İngilis dilinin nəzəri qrammatikası kursu” (7) adlı
əsərində prefikslərə aid geniş məlumat verir. İngilis dilində işlənən prefikslərə aid
müfəssəl məlumata V.L.Kauşanskayanın “İngilis dili qrammatikası” adlı əsərində
də rast gəlmək olar.
İSTIFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT
1. Məmmədov N., Axundov A. Dilçiliyə giriş, Bakı, 1980.
2. Rəcəbli Ə. “Dilçiliyə giriş” kursundan mühazirə mətnləri. Bakı, 2008.
3. Реформатский А.А. Введение в языкознание. М., 1976.
4. Rəhimov İ., Hidayətzadə T. İngilis dilinin praktik qrammatikası, Bakı,
1965.
5. Musayev O. İngilis dilinin qrammatikası. Bakı, 1986.
6. Беляев М.А. Грамматика английского языка. М., 1976.
7. Bloch M.Y. A Course in Theoretical English Grammar. M., 2006.
8. Каушанская В.Л. Грамматика английского языка. Ленинград, 1973.
.
Dostları ilə paylaş: |