£ , /'w vəli Əliyev

K 
A 
R 
A 
B 
A 
Ğ
86
kalitesinin daha da artmasmı saglamıştır. Bu dönemde tahılm  yetiştiril- 
mesinde,  monte  edilebilen  çakmaktaşı  ve  obsidian  oraklarla  birlikte, 
tunç orakların da yaygın olarak kullanılması biçme içlem ine hız kazan- 
dırmıştı. Tahılın harmanlanmasmda öküz ve at koşum aletlerinden, bu- 
nun yanında taş ve tahta dövenden yararlanmıştır.
Tahılın  işlenmesi,  öğütülmesi  işlemlerinde  dipek  taşları,  ve  sür- 
geçlerden yararlanılmış, ekmek, toprak mangallarda (Üçtepe ve Karate- 
pe evleri) pişirilmişti.
Hayvancılığm da ekonomide büyük payı olmuş, yarı göçebe yayla 
hayvancılığı  tam   teşekkül  etmişti.  Temelleri,  Çağımızdan  III.  bin  yıl 
önce koyulmuş olan ve II. bin yıllığm I. yarısında hayli gelişen yayla hay- 
vancılığı çiftçilikten tamamen ayrılmıştı.
Sosyal iş bölüm ünün bu ikinci kolu, tunç devrinde daha da yaygın- 
laşmıştır.  Küçükbaş  hayvanlarm  çabuk  çpğalması  sayesinde  hayvan- 
cılıkla  meşkul  olanlar  zenginleşmiş,  toplumda  eşitsizlik  ve  sınıf 
farklılığmm  süratle  şekillenmesine  sebep  olmuştur.  Hayvancılığm 
gelişiminde atçılığında özel bir yeri vardı.
Son tunç -  ilk demir devrinde Karabağ'da, hayvancılık çok önemli 
ve ayrıcalıklı m eslek haline gelmiştir.
Abidelerden  elde  edilen  osteolojik  kalmtılardan,  (küçük  ve  bü- 
yükbaş hayvan,  at ve deve kemikleri)  sakinlerin ana geçim  kaynağınm 
hayvancılık olduğu gösterir.
Karabağ Borsunlu kurganı
K 
A 
R 
A 
B 
A 
Ğ
87
Hocalı,  Tavşanlı,  Borsunlu,  Beyimsarov,  Sarıçoban  höyüklerin- 
den,  Üçtepe,  Karatepe  yerleşim  yerlerinden  büyükbaş  ve  küçükbaş 
hayvan kemikleri, Karabulak höyüğünden ise deve iskeleti bulunmuştur.
At kem ikleri ve iskeleti, Tavşanlı, Borsunlu (8 baş), Beyim Sarov 
(6 baş) Sarı Çoban (16 baş) höyüklerinden çok sayıda elde edilmiştir.
Eski Karabağ'da koşumluk ve binm ek üzere, hususi cins atlar ye- 
tiştirilmiştir.  Höyüklerde,  defnetme  merasimlerinde,  ahiret  hayatında 
olan inancm eseri olarak ve kurban edilmek suretiyle kabirlere konan at 
iskeletleri ve ölene ait zengin silahlar bunu ispat eder.
Tarımda ve günlük hayatta, harpte çok önemli bir binek olarak kul- 
lanılan, tarlalarda sürüm işlerine koşulan at bazen totem olarak da rağbet 
görmüştür. Yayla hayvancılığı  sırasmda attan hem binek olarak hem de 
göçlerde yük taşım a aracı olarak yararlanılmıştır. Karabağ, Güney Kaf- 
kas'ta atçılığın ilk ve ana vatanı olmuştur. Karabağ atları, komşu bölge- 
lerde de meşhurdu.
K arabağ'da deveciliğin oluşması ve yaygınlaşması, bu eski mede- 
niyet  ocağınm   daha  uzak  ülkelere  ticari  ilişkiler  kurulmasına  imkan 
vermiştir.
Karabulak m ezarlığından (5 nolu höyük) elde edilen iki devre iske- 
leti, son tunç devrinde Karabağ'da, deveciliğin gelişmesi ve Orta Asya ül- 
keleri ile ek o n o m ik -k ü ltü rel ilişkiler işaret etm ektedir.
Bağcılık, üzümcülük, son tunç devrinde, yeni bir üretim sahası ola- 
rak inkişaf etmiştir.  Beyim Sarov höyüğünden badem çekirdekleri, Bor- 
sunlu höyüğünden üzüm ve şarap kalıntılan bulunması bunu ispat eder.
Karabağın  son tunç  devrine  ait  sanat  ürünleri,  bu  diyarda  sanatın 
çok yönlü olduğunu ve yüksek seviyede geliştiğini olduğunu gösterir. Me- 
tal  imalatı, çömlekçilik,  dokumacılık, taş ve kemik işleme alanmda elde 
edilen başanlar çok çeşitli ve kaliteli sanat ürünlerinin imalatım gösterir.
M etal  işlem e  sanatı  alanmdaki  hızlı  gelişme  M ehmandağ  bakır, 
polim etal yataklan, Laçın (Deve boynu) maden yatakları ile alakalıdır.
Son  tunç  ilk  dem ir  devrinde  Karabağ  abidelerinden  elde  edilen 
silahlar (teberzin baltalar, yabalar, kılıç, hançer, mızrak, ok uçları vs.) sa- 
vaş  aletleri  (çeşitli  şekilde  zırhlar,  kalkanlar)  at  levazimatları  (gen, 
dizgin vs.) süs eşyaları (bilezik, gerdanlık, küpe, yüzük ve boncuklar) iş 
aletleri  (yassı  baltalar,  bıçaklar,  keski,  çuvaldız ve  igneler)  bu  bölgede 
metal işlemenin çok yönlü geliştiğini gösterir.

---

K 
A 
R 
A 
B 
A 
Ğ
88
Karabağ-Turıç devri süs eşyaları
Hocalı medeniyetine ait metal ürünlerde gözlem nenen sanatsal gör- 
kem,  eski  dünya metal  sanatmın alanmda,  kendine has yeri  olduğunun 
ispatıdır.
Demirin keşfı  ile hazırlanan kaliteli  iş  aletleri  ve  silahlar,  ekono- 
minin ve kültürün gelişimine büyük hız kazandırmıştır.
Son tunç ve ilk dem ir devrinin çömlekçilik ürünlerindeki çeşitlilik 
dikkat  çeker.  Bu  dönem  seramiği,  süslemesindeki  sanat zenginliği,  ki- 
linin içeriği ile diğerlerinden ayrılır.
Kil kaplar (küp, çömlek, bakraç, bardak, maşrapa, sahan, mangal, 
heyre, pars, bem i) m antar şekilli çıkıntılar, çizme baskı, süyrelem e usulü 
ile  çeşitli  şekiller  de  hazırlanmıştır.  Üzerleri  flre  şeklıinde,  çan  ağacı 
desenli, dalgalı, dikey, yatay ve noktalı hatlarla süslenmiştir.
Son  tunç  ilk  -  dem ir  devrinde  taş  işleme  alanmda  yontma,  par- 
latma, cilalama, oyma, delme, dövme usulleri kullanılm aya başlanmıştı. 
İnce bir zevkle hazırlanan taş kadeh, Hocalıda bulunmuştur.
Hocalı,  Borsunlu,  Beyim  Sarov,  Sarı  Çoban  höyüklerinden  daha 
çok kemik eşyalar elde edilmiştir.
Borsunlu,  Beyim  Sarov,  Sarı  Çoban  elde  edilen  yüzeyi  insan 
tasvirleriyle süslenmiş at kaytarganları, üzeri hızırlama tekniği ile üç yap- 
raklı nakışlarla bezenm iş pilek çemberler, yüzeyi çizme ve oyma usulü 
ile süslenmiş silindirik eşyalar, eski Karabağ sanatçılarınm  el emeği, de- 
koratif, uygulamalı ince sanatları güzel ve nadir ömeklerdendir.
Son tunç ve ilk dem ir devrinde K arabağ'da dokum acılık sanatı da 
gelişmişti. Bunun için hammadde kaynağı, küçükbaş hayvanlardan elde 
edilen yün ve gezil olmuştur. Borsunlu ve Sarıçoban höyüklerinden elde 
edilen  birçok  tunç  eşya  üzerinde  kumaş  izleri,  yün  kum aş  kalmtılar, 
hasırlar, o döneme ait, dokum acılıkhakkm dabilgi verir.
Tunç ve ilk dem ir devrinde Karabağ sakinleri ile kom şu halklar, ve
K 
A 
R 
A 
B 
A 
ğ
Sarıçoban Kurganı
Ön Asya m erkezleri arasında alış veriş oldukça gelişmişti. Karabağla de- 
ğiş toku usulü ile Ön Asya'dan kalay, hançerler, üzeri kabartm a hayvan 
figürleri  ile  süslenm iş  altın mühür vs.  getirilmiştir.  Karabağ (Tavşanlı) 
mühürleri Tepe-Sialk (İran) mühürleri ile aynıdır.
Karabağ taifelerinin Babilistan ve Asurlular ile de ilişkileri olmuş- 
tu.  Hocalı  abidelerinde,  üzerine  civi  yazısı  ile Asur hükümdarı, Adad- 
nirari'nin  adı  hakkolunm uş  boncuk  bulunmuştur.  Hocalı  höyüklerinde 
(1,  11,  14,  18,  20,  120 N olu höyükler) boncuklar,  levhalar,  kaplan başı 
tasviri  bir  levha,  Tavşanlı'da  silindirik  mühür,  boncuklar,  Borsunlu'da 
(Büyük höyükten): altın kem er tokası, fıl kemiğinden yapılm ış eşyalarda 
inkrustasi gibi kullanılm ış levhalar, tunç düğmeler, çivi ve iğneler, üzeri 
ince bir tabaka altında kaplanmış ve tam am en altın eşyalar, bu dönemde 
K arabağ'dam etal işleme sanatınm şekillendiğini gösterir.
Tavşanlı, Hocalı, Borsunlu ve Beyim Sarov abidelerinden elde edi- 
len cam  boncuklar Mısır, M ezopotamya, Suriye, Filistin ve Finike ile Ka- 
rabağ arasındaki takas usulü alışverişi gösterir.
Borsunlu,  Sarı  Çoban,  Ahmahı,  Kerkicahan,  Beyim  Sarov,  ve 
K arabulaktan'tan elde edilen, fıl kem iğinden yapılmış, bir kısm ınm  üzeri 
pasta,  sedef,  kızıl  ve  tunçla  inkm stasi  uygulanmış  eşyalar  nadir  sanat 
ömekleridir.

---