£ , /'w vəli Əliyev

Q 
A 
R 
A 
B 
A 
Ğ
8
G İR İŞ
Qarabağ
 - 
min  illər boyu  nənələrin
, 
anaların  laylalarından ya- 
ranan  Azərbaycan  muğam  mədəniyyətinin  beşiyi,  soy-kökii,  Cənııbi 
Qafqazm ilk insan məskəni sayılan Azıxla, qədim Mil-Qarabağ, Xocalı 
sivilizasiyası ilə bağlı olan  ulu turk babalanmızuı  miiqəddəs torpağı- 
dır.
A
 zərbaycanın  ilk  insan  m əskəni  və  ən  qədım  mədonıyyət
I J L
ocağı  olan  Qarabağ  Kiçik  Qafqaz  dağlarından  başlayaraq 
Kiir-Araz  çayları  arasmdakı  əraziləri  əhatə  edir,  yayla  və  di'ızən  his- 
sədən  ibarətdir.  Qarabağ  yaylası  Z əngəzur  və  Qarabağ  silsiləiəri  ara- 
sında yerləşir.
Qarabağ yaylası şimalda M ıxtökən, şərqdə Qarabağ, qərbdə Göy- 
çə  və  Z əngəzur  silsilələri  ilə  əhatə  olunmuşdur.  Yaylamn  səthi  üst 
Pliosen  və  Antropogenin  bazalt  və  andezitləri  ilə  örtülüdür.  Təbaşir, 
Paleogen  vo  Neogen  silsilələrinin  vulkanogen  -   çökm ə  süxurları  üzə 
çıxmışdır.  Yayla  şimaldan  cənuba  doğru  daralır,  Bazarçay  və  Həkəri 
çayı arasında üçbucaq şəklində sona çataraq çay dərəlori  ilə parçalanır. 
Püskiirmələr  nəticəsində  yaranmış  lava  diizonliklərində  iri  sönınüş 
vulkan konusları var.
Tortərçay,  Hocazçay,  Zabux,  Bazarçay  Qarabağ  yaylasından 
başlamr və Ala Göllər, Qaragöl bu yaylada yerloşir.  Geniş ərazini tutan 
subalp çəm ənlikləri maidarlıq üçün əlverişiidir.
Qarabağ  silsiləsi  şimal-qərbdə  T ərtər  çay  dərəsi  ilo  Murovdağ 
silsiləsi,  qərbdə  isə  Hokəri  çayının  dərəsı  ilo  Qarabağ  yaylasından 
ayrdır. Ən hündür zirvəsi Qız qala  (2843  m),  Böyük  Kirsdir (2725 m). 
Y ayladaT urşsuvəŞırlanm ineral suları var.
Silsilənin  conub-şorq  qurtaracağı  Araz  çayına  tə rə f  alçalaraq 
dağotəyi  düzonlikləro  keçir.  Xaçın,  Qarqar,  Köndolonçay,  Quruçay, 
Qozluçay  və  s.  çaylar  Qarabağ  silsilosindən  başlayır.  Qarabağ  düziı 
şim al-qərbdən  Gənco-Qazax  düzonliyi,  qərbdon  Murovdağ,  Qarabağ 
silsiləlori, cənub və cənub şərqdon Mil düzii ilo ohatolonir.
Kür  çayı  Qarabağı  Şirvan  diizündon  ayırır.  Düzənliyin  sothi  bir 
qodor dalğavari  vo  tcrraslıdır.  Qarabağ düzündə  neft yatağı  (Tortordo) 
var.  İqlimi  mülayim  vo  qııru  subtropikdir.  Ərazisindon  İncoçay, 
Tortərçay, Xaçınçay, Qarqar çay axır.
Q 
A 
R 
A 
B 
A 
Ğ
9
Qarabağ  düzündə  kiçik  sahədə  saqqızağacı,  aran  palıdı,  qarağac 
m eşələri vardır.  Kür çayı sahilində tuqay m eşələri (aran palıdı, qarağac, 
qovaq, söyüd və s.), kolluqlar vardır.
Dağların ətəyində boz və şabalıdı torpaqlar, dağlar üçün  isə dağ- 
m eşə  və  dağ-çəm ən  torpaqları  səciyyəvidir.  M eşələrində  m üxtəlif 
yabani meyvə (alça,  armud, zoğal,  qoz,  fmdıq,  əzgil və s.) və giləmey- 
v ələrbitir.
Dağlarında və m eşələrində vəhşi heyvanlar yaşayır.
Faydalı qazmtıları mis və polimetal yataqları Mehmandağda,  lito- 
qrafdaşı (M irikənddə) və sementdir.
Laçm, K əlbəcər, Şuşa, Xankəndi, Xocalı, Əsgəran, Ağdam, Yev- 
lax, Bərdə, Tərtər, A ğdərə, Xocavənd, Füzuli, Cəbrayd, Ağcabədi, Bey- 
ləqan bu regionda yerləşir.
Qarabağın  əlverişli  təbii coğrafı şəraiti  - düzən ərazisinin münbit 
torpaqları, dağlıq ərazisinin zəngin alp çəm ənlikləri, eləcə də m üxtəlif 
faydalı qazıntı yataqları (mis, dəmir və s,) ibtidai icma quruluşu dövrün- 
də  bu  diyarda  insanların  məskunlaşmasma,  iqtisadi-mədəni  cəhotdən 
təkam ül tapmasına və Cənubi Qafqazın əsas m ədəniyyət ocaqlarından 
birinə çevrilm əsinə zəm in yaratmışdır.

---

Q 
A 
R 
A 
B 
A 
ö
10
QARABAĞIN QƏDİM TARİXŞÜNASLIĞI
Ö
arabağın qədim  tarixinin öyrənilm əsi XIX əsrdən başlanmış- 
dı. Qədim  qarabağlılann çoxminillik tarixi m addi-m ədəniyyət 
abidələrində  təbəqələşm iş  m ateriallar  və  yazılı  m ənbələr 
əsasında tədqiq edilib öyrənilmişdir.
Qarabağın qədim  dövr maddi m ədəniyyət abidələri XIX əsrin əv- 
vəllərindən etibarən xarici səyyahların, həvəskar tədqiqatçıların diqqə- 
tini cəlb etmişdir.
Onların apardığı qazıntılar Qarabağın qədim tarixinin öyrənilm ə- 
sinə xidm ət etm əm iş, qarət xarakteri daşımışdır. Azərbaycana, eləcə də 
Qarabağa  gəlm iş  səyyahlar,  həvəskar  tədqiqatçılar  (m üxtəlif  sənət 
sahibləri)  əsasən  eramızdan əvvəl  IV-I  m inilliklərə  aid tunc  və  dəmir 
dövrlərinə aid qəbir abidələrində qazıntı işləri aparmışlar. Ə ldə olunan 
m addi-m ədəniyyət nüm unələri xarici ölkələrə aparılmış və  indiyədək 
dünyanın bir sıra m əşhur muzeylərinin nadir, çox qiym ətli materialları 
kimi  saxlanılır.  Bu  materiallar  Qarabağm  qədim  tarixinin  öyrənilm ə- 
sində bir m ənbə kimi mühüm əhəm iyyət kəsb edir.
1828-ci il Türkm ənçay sülh m üqaviləsindən sonra Araz çayından 
şimalda yerləşən  Azərbaycan  torpaqları  Rusiyanın  tabeliyinə  keçmiş- 
dir. İsveçrə səyyahı Dyubua de M onpero  1834-cü ildə Qarabağa -  Şuşa- 
ya  gəlmiş,  buradan  G əncəyə  gedərkən  Şahbulaq  və  T ərtər  zonasında 
gördüyü  abidələr haqqında m əlum at vermişdir.
Rusiya İm perator Arxeoloji Komitəsinin qurultayında Qafqaz ar- 
xeologiyasınm  əsas  m əsələ  kimi  gündəliyə  qoyulmasından  sonra 
Azərbaycana, xüsusilə Qarabağa diqqət daha da artmışdır.
XIX 
əsrin  80-ci  illərində  gürcü alimi  H.O.Silosani  B ərdədə kur- 
qan abidələrini  qeydə almışdır. Rusiya Coğrafıya Cəm iyyətinin  tapşı- 
rığı  ilə  C .V eysenqof  Mil-Qarabağ düzü və Qarabağın dağlıq ərazilə- 
rindəki Ü çtəpə, Boyat, Əfətli,  Bərdə,  Sultanbud, Xocalı kurqan abidə- 
ləri haqqında m əlum at vermişdir.
Şuşa  realnı  m əktəbində  işləmiş  alman  tədqiqatçısı  Emil  Resler 
1891,1893,1895,1897-ci illərdə Şuşakənd və Şuşa şəhəri ətrafında, elə- 
cə də Daşaltı, Çanaxı, M ehdikənd ətrafında axtarışlar aparmışdı. E.Res- 
ler  Ağdam,  rayonunun  Gülablı  kəndi  yaxınlığında  N əbitəpə,  Kərpic- 
təpə kurqanlannda və s. qəbir abidələrində tədqiqat işləri görmüşdür.
Q 
A 
R 
A 
B 
A 
Ğ
11
E.Resler  Xaçınçay  hövzəsinin  orta  axarlarından  1893,  1894-cü 
illərdə Arçadzor,  1 8 9 6 ,1897-ciillərdəB allıqaya-Sırxavənd,  1894-cüil- 
də Dəmqolu,  1897-ci ildə Axmaxıda tunc dövrü abidələrində qazıntılar 
aparmış və zəngin materiallar əldə etmişdir.  O,  1894-1895,  1897-ci  il- 
lərd ə  Qarqarçay-Xocahçay,  İlisuçayın  qovşağında  20-dən  çox  kurqan 
v ə  daş qutu qəbri  açmışdır.  O,  1895-ci  ildə  Füzuli  rayonunda yerləşən 
Q araköpəktəpə,  1897-ci  ildə isə Ağcabədi  rayonunda Q alatəpə abidə- 
lərində axtarışlar aparmışdır.
Şuşa
Qarabağm  dağlıq  zonasında yerləşən  Zerti,  Səngər və  K əttitəpə 
kurqanlarmdan  (1898-ci  ildə)  zəngin  m addi-m ədəniyyət  nümunələri 
toplamış və Rusiya İmperator Arxeoloji Komissiyasının illik hesabatlar 
m əcm uəsində, eləcə də Alman Arxeologiya, Etnoqrafıya və Antropolo- 
giya m əcm uəsində bu haqda məlumat nəşr etdirmişdir.
1896-cı ildə M oskva Arxeoloji Cəm iyyəti xətti ilə Cənubi Qafqa- 
za ezam iyyətə göndərilən A.A.İvanovski  Qarabağın Xaçınçay,  Gülya- 
taq,  Vəng,  Xocalı,  Qarabulaq  abidələrində  qazıntılar  aparmış  və  əldə 
olunan materiallarm dövrünü m üəyyənləşdirm işdir.
A zərbaycanda sovet hakimiyyəti  qurulduqdan sonra Azərbaycan

---