£ , /'w vəli Əliyev

Q 
A 
R 
A 
B 
A 
Ğ
12
Arxeoloji  Komitəsinin  xətti  ilə  M .Sısoyev  və  Q.Sadiqi  Şuşa və  Laçın 
bölgələrində arxeoloji  tədqiqatlar aparmışlar.  1926-cı  ildə Qarabağda- 
Xocalı  abidələrində  İ.M eşşaninovun rəhbərliyi  ilə  C.Nəsifı,  İ.Əzizbə- 
yov, A.Ələkbərov, İ.C əfərzadə,  T.Passek,  B.Latıninin  iştirakı ilə  Qar- 
qarçay və  Xocalıçay  hövzəsinin  qədim  abidələrinin  topoplanı  çıxarıl- 
mış,  Xocalı  m ədəniyyət  abidələrinin yayılm a arealları  m üəyyən  edil- 
miş,  «Baş  kurqan  çölü»ndə  və  Qarqarçayın  sol  sahilindəki  «Daşlı 
çöl»də tunc dövrü qəbir abidələrində (kurqan və daş qutular) arxeoloji 
qazmtılar aparılmışdır.
İ.İ.M eşşaninovun  rəhbərlik  etdiyi  ekspedisiyalar  Mil-Qarabağ 
düzənliyində  və  Dağlıq  Qarabağda yeni  abidələri  qeydə  almış  (1927, 
1929,1933-cü illərdə), ərazinin arxeoloji xəritəsi işlənmişdir.
Y.İ.Hümmel  1938-1939-cu illərdə Kərkicahan, Xankəndi, Xocalı 
abidələrində qazmtı işləri aparmış, abidələrin xronoloji dövrünü müəy- 
yən etm əyə çalışmış, qədim  qarabağlıların m əşğuliyyəti, təsərrüfat hə- 
yatı və m ədəniyyəti haqqında elmi m əlum atlar nəşr etdirmişdir. XX əs- 
rin  50-ci  illərində  SSRİ  EA  Arxeologiya  İnstitutu  və  A zərb.SSR   EA
Qarabağ.
Xankəndi.
Q 
A 
R 
A 
B 
A 
ö
13
Tarix İnstitutunun birgə arxeoloji ekspedisiyası A.A.İyessenin rəhbərli- 
yi ilə Mil-Qarabağ ərazisində Nərgiztəpə, Ü çtəpə, Xocalıda, Üzərliktə- 
p ə yaşayış yerində arxeoloji tədqiqatlar aparmışdır.
Akademik B.B.Piotrovski «Zaqafqaziya Arxeologiyası» (1949-cu 
il)  kitabında  Qarqarçay  və  Tərtərçay  hövzələrinin  arxeoloji  abidələri 
haqqında m əlum at vermişdir.  K.X.Kuşnaryova və T.H.Çubinişvili Qa- 
rabağın tunc dövrü abidələri haqqında öz əsərlərində bəhs etmişlər.
XX əsrin 60-cı illərinin ortalarında İ.H.Nərim anov Qarabağın Qa- 
rahacı, Cüttəpə,  L eylatəpə abidələri  əsasında eneolit və  ilk tunc dövrü 
m ədəniyyətləri haqqında elmi fıkirlər söyləmişdir.
XX 
əsrin  50-ci  illərinin  sonlarında  Qafqazşünas  arxeoloq 
A.A.İyessen  K öndələnçayın  aşağı  axarmda  eneolit və  tunc  dövrlərinə 
aid birneçə yaşayış yeri m üəyyən etmiş, qəbir abidələrində qazıntı işlə- 
ri aparmışdır.
M.M .Hüseynov  1960-cı ildə Quruçayın sol sahilində, Azıx mağa- 
ra  düşərgəsində  daş  dövrünün  qədim,  orta,  yuxarı  və  mustye  m ərhə- 
ləsinə aid 10 m ədəni təb əq ə müəyyən etmişdi.
Azıx və Tağlar mağaralarında  tədqiqat işləri  1963-cü ildə geniş- 
ləndirilmişdir.  M .Hüseynov,  D.Hacıyev,  Ə.M əm m ədov,  N.Şirinov, 
V.Veliçko,  Ə .Cəfərov,  V.Hacıyev,  S.Əliyev,  M.Süleymanovun  birgə 
tədqiqatları Qarabağın Cənubi Qafqazda ən qədim  insan m əskəni oldu- 
ğunu sübut etdi.
Quruçay və K önədələnçay vadilərində  1964-cü  ildə Q.S.İsmayı- 
lov eneolit və tunc  dövrünə aid yaşayış yerlərində (G ünəştəpə,  Xantə- 
pə, Q araköpəktəpə, K ültəpə, Şomulutəpə, Uzuntəpə, M eynətəpə, Zər- 
gərtəpə və s.)  tədqiqat işləri aparmışdı. Q araköpəktəpədə tunc,  ilk də- 
mir,  antik və orta əsrlər dövründə həyat tərzi olduğu m üəyyənləşdiril- 
mişdir.
Qarabağın  ilk  tunc  dövrü  kurqanlarınm  xronologiyası  v ə   etnik 
m ənsubiyyəti  barədə  R.M .Munçayevin  («KaBKa
3
  Ha 
3
ape 
6p 0H 30B 0ro 
BeKa», 
1975) 
əsərində məlum at verilmişdir.
Q.S.İsmayılov  Tərtərçayın yuxarı  axarı  boyunca  K əlbəcər rayo- 
nunun alp çəm ənlikləri zonasında yerləşən maldar tayfalara m əxsus ilk 
tunc  dövrünə  aid  m övsüm ü  xarakterli  yaşayış  m əskənlərini,  qayaüstü 
təsvirləri tədqiq etmişdir.

---

Q 
A 
R 
A 
B 
A 
Ğ
14
Quruçay və Köndələrıçay vadisi
Qarabağ  ərazisində  H.F.Cəfərov  1980-1988-ci  illərdə  geniş  ar- 
xeoloji tədqiqat işləri  aparmışdır.  O, T ərtər rayonunda Buruc və Aşağı 
Q ərvənd  kəndləri  yaxınğında Yeddi  təpə,  Xoruzlu,  Sarov,  Bəyim   Sa- 
rov,  Borsunlu,  Cəm illi,  Dəmirçilər, Evoğlu kurqanlarında və Toxmaq- 
tə p ə yaşayış yerində qazıntı işləri görmüşdü. İlk tunc dövrünə aid Üçoğ- 
lan,  Q oşatəpə  (Cüttəpə),  Dəyirman-yeri,  orta  tunc  dövrünə  aid  Tox- 
m aqtəpə, Ç inartəpə, Ağtəpə, son tunc və erkən dəm ir dövrünə aid Sarı- 
təp ə, G ovurtəpə, Mişırqışlağı, Q aratəpə yaşayış yerləri, M aqsudlu, Göy- 
təp ə, Qızıllı K əngərli, Üçoğlan, Quzanlı, Sarıçoban (Ağdam), Borsunlu, 
Bəyim sarov, Evoğlu, Hüsənli (Tərtər r.), Hüsülü, Qaynaq, Bayat (Ağca- 
bədi  r.) kurqanları arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində öyrənilm iş, zəngin
Q 
A 
R 
A 
B 
A 
Ğ
15
materiallar əsasında Qarabağın qədim tayfalarının təsərrüfat həyatı, məi- 
şəti, dini-ideoloji görüşləri haqqında elmi nəticələr söylənilmişdir.
Qarabağın tunc  dövrü m ədəniyyət abidələrinin arxeoloji  xəritəsi 
tərtib edilmişdir.

---

Q 
A 
R 
A 
B 
A 
ö
16
QARABAĞ  DAŞ  DÖVRÜNDƏ- QURUÇAY 
M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
/ I   zərbaycanın Qarabağ diyarı dünyada ən qədim m ədəniyyət ocaq- 
J -   larından  biri  sayılır.  Əlverişli  təbii-coğrafı  şəraitə,  zəngin  flora 
və  faunaya m alik olan  Qarabağ  ibtidai  insanın  yarandığı  və  for- 
malaşdığı  m əkanlardan biridir.  Azıx, Tağlar, Zar,  Qarabağın  ilk  ibtidai 
insan m əskənləridir.
Qarabağm  Füzuli  rayonu ərazisində Quruçay vadisində  yerləşən 
Azıx və Tağlar mağaralarında ibtidai insan m əskənləri tədqiq olunm uş- 
dur. Burada aşkar olunan daş dövrü m ədəniyyəti Quruçay m ədəniyyəti 
adlanır.  Qarabağda bu vadidə qədim   insanlar 2 milyon  il bundan  əvvəl 
m əskən  salmışlar.  Onlar  əvvəl  Quruçay  vadisində  açıq  düşərgələrdə 
yaşamışlar.  Sonralar iqlimin dəyişm əsi  ilə (buzlaşma,  soyuqlaşm a ilə 
əlaqədar) Azıx və Tağlarm ağaralarındam əskunlaşm ışlar.
Azıx mağarasına giriş 
(daxildən görünüşü).
Q 
A 
R 
A 
B 
A 
ö
17
Azıx  m ağarası  Cənubi  Qafqazda  mövcud  olan  karst  boşluqların- 
dan ən m öhtəşəm idir. Mağaranın uzunluğu 400 m, ümumi sahəsi  11200 
m -dir. M ağara hündür (20-25m) salonlar, keçid yolları və möcüzəli gö- 
rünən stalaktidlər vardır.
M ağaranın cənub giriş yolunda və onunla bitişik 2 salonda arxeo- 
loji  qazıntılar nəticəsində daş dövrünün  m üxtəlif m ərhələsinə aid mə- 
dəni  təbəqələr (10)  aşkar edilmişdir.  Bu təbəqələr qədim   daş  dövrün- 
dən  (paleolit)  başlayaraq  orta  əsrlərədək  çoxminillik  tarixin  izlərini 
özündə saxlayır.
Stratiqrafık cəh ətd ən  belə ardıcıllıq dünyada ilk dəfədir ki, Azıx- 
da qeydə alınmışdır.
Mağarada ilk m əskunlaşm a Quruçay m ədəniyyəti dövründə (VII- 
X  təbəqələr)  başlamışdır.  Bu  təbəqələrdən  aşkar  olunmuş  Quruçay 
m ədəniyyətinin əm ək  alətləri Şərqi Afrikanın Olduvay m ədəniyyəti ilə 
yaxınlıq təşkil  edir.  Bundan  sonra Aşel  m ədəniyyəti  (V-VI  təbəqələr) 
dövründə  (650-450  min  il  bundan  əvvəl)  Azıxda  ibtidai  insanların 
həyatı davam etmişdir.
Azıxın  III  təboqəsində  Mustye  m ədəniyyətinin  qalıqları  aşkar 
olunmuşdur.  Azıx  m əskəninin  üst  təbəqəlorində  (I-II  təbəqə)  eneolit, 
tunc və orta əsrlər dövrü m ədəniyyətləri izlənmişdir.
A z ə r b a y c a n  
R e s p u b t i k a s ı  P r e z id e n tin in
İ ş l ə r  (tia r a s i
P R E Z İD E N T   K İT A B X A N A S I

---