£ , /'w vəli Əliyev

Q 
A 
R  A 
B 
A 
Ğ
Q 
A 
R 
A 
B 
A 
Ğ
39
Orta tunc dövründə Qarabağda toxuculuq sənəti inkişaf tapmışdır. 
Yaşayış  m əskənlərindən  əldə  olunmuş  iy  ucluqları,  sümük  daraq  və 
toxuculuq dəzgahmda işlədilən kirkid tipli sümük alətlər bu sənətkarlıq 
növünün yüksək səviyyədə inkişaf etdiyini göstərir.
Qarabağ.  Orta tunc dövrü keramika məmulatı.
Qarabağda orta tunc dövründə əkinçilik, maldarlıq təsərrüfatının, 
sənətin  m üxtəlif sahələrinin  intensiv  inkişafı  sosial,  iqtisadi  və  ictimai 
m ünasibətlərdə ciddi  dəyişikliklərə səbəb olmuş,  mülki  bərabərsizlik, 
sosial təbəqələşm ə xeyli artmış, ilkin sinifli cəm iyyət formalaşmışdır.

---

Q 
A 
R 
A 
B 
A 
Ğ
40
QARABAĞ SON TUNC VƏ 
İLK DƏMİR DÖVRÜNDƏ
Ö
ədim   Qarabağ  tayfalarının  iqtisadi-ictimai  və  m ədəni  h ə y a t 
tərzində e.ə. XIV-V əsrlər yeni bir təkamül dövrü olmuşdur. Q a- 
rabağın son tunc və ilk dəm ir dövrü üçün  Xocalı m ədəniyyəti sə- 
ciyyəvidir.
Qarabağın son tunc və ilk dəm ir dövrü tarixi və m ədəniyyətini öy- 
rənm ək  üçün  əsas  m ənbələr  Xocalı  m ədəniyyətinə  aid  olan  yaşayış 
m əskənləri, qəbir abidələridir.
Xocalı  maddi  m ədəniyyət  abidələrində  -  Ü çtəpə  (Ağcabədi), 
Rəsultəpə,  Namazlı  təpə  (Ağdam,  Xındırıstan  kəndi),  Sarıcalıtayı  tə - 
pəsi  (Ağdam  rayonu,  Çəm ənli  kəndi  yaxınlığında),  Böyük  təp ə, 
Bəşirtəpə  (Ağdam),  Su  təpəsi,  Canavar  təpəsi  (Ağcabədi,  Qaynaq 
kəndi),  B innəttəpə  (Ağcabədi  rayonu,  Poladlı  kəndi),  Toxm aqtəpə 
(Tərtər),  G öytəpə  (Ağdam,  G öytəpə  kəndi),  Şortəpə  (Bərdə,  Şatırlı 
kəndi),  Q aratəpə  (Ağdam,  Şıxbabalı  kəndi),  M isir  qışlağı  (Ağdam,
Xocalı  tunc kəmərləri.
Q 
A 
R 
A 
B 
A 
Ğ
41
Papravənd kəndi), Z ərgərtəpə və Şəkərçiktəpə (Quruçay və Köndələn- 
çay  vadisində)  yaşayış  yerlərində  arxeoloji  tədqiqatlar  aparılmış  və 
zəngin materiallar əldə olunmuşdur.
Xocalı  m ədəniyyətinin m üxtəlif tip dəfn abidələri  Şuşakənd daş 
qutu qəbirləri, Dovşanlı (Dovşanlı kəndi), Ballıqaya-Sırxavənd (Sırxa- 
vənd  kəndi),  Axmaxi  kurqanları  (Axmaxı  kəndi)  və  Qarabulaq 
nekropolunda (Quruçay, Köndələnçay vadisində) tədqiq olunm uşdur.
Xocalı  qəbir  abidələrindən  zəngin  tunc  məmulatları:  təbərzin 
baltalar, xəncərlər və qılınclar, yabalar, at əsləhələri, ox və nizə ucları, 
kəm ərlər,  bəzək  əşyaları  (qolbaqlar,  üzüklər,  sırğalar,  quş  fiqurları, 
əqiq,  şüşə,  pasta  muncuqlar)  və  m üxtəlif keramika  nüm unələri  əldə 
olunmuşdur.
Xocalı  m ədəniyyəti  Gədəbəy,  G əncə,  Şəmkir  lokal  m ədəniy- 
yətlərinin inkişafına, formalaşmasına təsirgöstərm işdir.
Xocalı  m ədəniyyətinin  Qarabağ  üçün  səciyyəvi  sayılan  dulus 
çarxında  hazırlanmış  qara  və  cilalı  m üxtəlif qab  nüm unələrinin  (küp, 
küpə, xeyrə, cam və s.) üzəri həndəsi naxışlarla bəzədilmiş və ağ pasta 
ilə minalanmışdı (inkrustasiya edilmişdir).
Xocalı  m ədəniyyətini  yaradan  tayfaların  sosial,  ictimai-siyasi 
həyat tərzi  və m ənəvi  m ədoniyyəti  (dini-ideoloji  görüşləri, dəfn adət- 
ləri, inancları və s.) ilə bağlı m əsələlər Xocalı kurqanlarınm (2 - 6 ,8,10 -
15,  22, 31,  19, 21, 27, 28, 29,32), Bəyim sarov kurqanlarınm (1, 2,  5,  7,
14,  1 6 ,2 ,4 ,1 8 ,  1 2 ,1 7 ,1 9 ,1 5 ,8 5 ,2 ,4 ,5 ,6 ,7 ,  10 - 1 7 ,1 9 ,8 ,9 ,5 ), «İlisu» 
nekropolunun,  «Daşlı  çöl»  daş qutu qəbirlərinin,  Gülablı  abidələrinin,

---

Q 
A  
R  
A  
13 
A  
Ğ
42
Sarıçoban  kurqanının  arxeoloji  tədqiqi  nəticəsində  daha  ətraflı  ö y - 
rənilmişdir.
Qarqarçay  və  Tərtərçay  hövzələrində  son  tunc  və  ilk  d əm ir 
dövrünə  aid  dəfn  abidələri  üçün  ən  geniş  yayılmış  kurqanlar  coğrafi 
mövqeyindən asılı olaraq dağlıq və dağətəyi zonalarda daş örtüklü, qum  
və torpaq qarışıq kurqanlar, düzənliklər üçün isə torpaq örtüklü kurqan- 
lar  xarakterikdir.  Dağlıq  zonamn  (Şuşa,  Gülablı,  Axmaxı,  Dovşanlı, 
Dəmqolu,  Gülyataq,  Xocalınm  əsas  abidələri)  qəbirləri  əsasən  daş 
qutulardır.  Kurqan  altındakı  düzbucaqlı  torpaq  qəbirlərin  divarı  gəc 
məhlulu ilə suvanmışdır.
Kurqanaltı dəfnetm ə adəti qədim  türk etnosları üçün səciyyəvidir.
Tunc dövrü məzarları üzərində kurqanların qurulması qədim türk 
etnosunun  dəfn  etm ə  m ərasim lərinin  m üstəsna  xüsusiyyəti  və  ancaq 
onlara  xas  olan  xarakterik  cəhətdir.  Kürqan  sözü  etimaloji  baxımdan 
türk k ö k lü d ü r- qurmaq, ucaltmaq deməkdir.
Cənubi Qafqazda, Azərbaycanm bütün ərazisində bu dəfn abidə- 
lərinin geniş yayılması kurqanların qədim türk etnoslarına mənsub oldu- 
ğunu təsdiqləyir.
Kurqan  abidələrinin  coğrafıyasmda,  yayılma  arealları  sırasında 
Qarabağ əsas yer tutur. Qafqazda ən qədim  kurqanlar m əhz Qarabağda 
olub, e.ə. IV-III m inilliklərə aiddir. Qafqazın qədim türk tayfaları e.ə. III 
minillikdən  etibarən  yaylaq  maldarlığı  təsərrüfatının  inkişafı  nəticə- 
sində dağlıq əraziləri m ənimsəmiş, xüsusilə Kiçik Qafqazın alp çəmən- 
liklərində, bol yem m ənbələri olan yaylaqlarda mövsümi m əskənlər sal- 
mışlar.  Bu m əskunlaşm a  prosesi e.ə.II-I  m inilliklərdə daha geniş miq- 
yas almışdır.
Cənubi Qafqazda oturaq əkinçilik və maldarlıq təsərrüfatı üçün on 
əlverişli şərait Qarabağdadır. E.ə.II-1 minilliklərdə də Qarabağın maldar 
türk  tayfalan  Kiçik  Qafqazın  əsas  alp  yaylaqlanna  sahib  olmuşlar. 
Qarabağm  qədim  türk m ənşəli  maldar tayfalanna m ənsub  olan kurqan 
abidələri dahaçox Qərbi Azərbaycan (indiki Ermənistan) ərazisindədir.
G öyçə  gölü  hövzəsində,  ətraf ərazilərində  və  bütövlükdə  Qərbi 
Azərbaycanda (Ermənistanda) mövcud olan kurqanlann böyük əksəriy- 
yəti e.ə. II-I m inilliklərə aid olub, arxeoloji m ateriallan Qarabağm Üzər- 
liktəpə ilkin şəhər m ədəniyyəti və Xocalı m ədəniyyəti ilə bağlıdır.
Q 
\  
K 
\  
15 
\  
( ,
43
Lakin ermoni  tədqiqatçıları saxtakarlıq edərək bu qədim Qarabağ 
m ədəniyyətini  «Sevan-Üzərliktəpə»  mədəniyyəti  kimi  şərh  etmişlər. 
B eləliklə, qədim  Qarabağ mədəniyyətinin erm ənilərə mənsub olması- 
na cəhd göstərmişlər.
Son  tunc  və  ilk  dəm ir  dövründə  Qarabağ  əhalisi  əsasan  oturaq 
əkinçilik və maldarlıqla məşğul olmuşlar. Bununla yanaşı ayrı-ayrı mə- 
dəniyyətm ərkəzlərində sənətkar və tacirtəbəqələri formalaşmışdır.
Süni suvarma əkinçiliyinin geniş tətbiqi Mil-Qarabağ düzənliyin- 
də təsərrüfatın bütün sahələrində məhsuldarlığın xeyli  artmasına,  əha- 
linin tələbatının ödənilm əsinə imkan vermişdir.  Üçoğlan, Cüttəpə, Və- 
libəytəpələri,  Çinartəpə,  Qaratəpə  və  digər  yaşayış  m əskənlərinin  su 
m ənbəlori yaxınlığında yerləşm əsi məhz süni suvarma əkinçiliyinin in- 
kişafı iləbağlıdır.
Hələ  eneolit  dövründə  Qarabağda  əsası  qoyulmuş  süni  suvarma 
əkinçilik  mədəniyyəti  (Çalağantəpədə)  tunc  dövründə,  xüsusila  onun 
son m ərhələsində daha geniş inkişaf tapmışdır.
Son tunc dövründo metallurgiyanin inkişafı əkinçilik omək alətlə- 
rinin keyfiyyotinin daha da yüksolməsinə sobəb olmuşdu.  Bu dövrdo ta- 
xılın  becorilmosindo  quraşdırma  (çaxmaqdaşı  və  obsidiandan  hazır- 
lanmış)  oraqlarla yanaşı  tunc  vo  oraqlardan  da geniş  istifadə  olunması 
biçin prosesinin intensivliyini artırmışdır. Dərzin döyülməsində öküz, at 
qoşqu  qüvvələrindən,  elocə  də  daş  və  ağac  vəllordon  istifado  olun- 
muşdur.
Taxılın  emalı,  üyüdülmosi  prosesindo  don  daşları  vo  sürtgoclor- 
dən  istifadə edilmiş,  çörok  saxsı  manqallarda (Üçtopo vo Qaratopo ya- 
şayış m əskənlərindo) bişirilmişdir.
Maldarlıq  təsərrüfatı  iqtisadiyyatda çox  mühiim  aparıcı  rol  oyna- 
mış,  yarımköçəri  yaylaq  maldarlığı  tam  formalaşmışdır.  E.ə.  III  minil- 
liyin sonlarındaəsası qoyulan, e.ə. II minilliyin I yarısındaxcyli təkamül 
tapan  yaylaq  maldarhğı  əkinçilikdən  ayrılımşdır.  Bu  birinci  ictimai 
əmək bölgüsü son tunc dövründə daha da artmışdır. Xırdabuynuzlu hey- 
vanların sayının intensiv artımı maldar tayfaların xeyli varlanmasına və 
onların  daxilində mülki  bərabərsizliyin,  sinfli  comiyyotin  daha sürətlə 
təkamül tapmasına gətirib çıxarmışdır.  M aldarhq  təsərrüfatının  inkişa- 
fında atçılığın xüsusi yeri olmuşdur.

---