£ , /'w vəli Əliyev

Q 
A 
R 
A 
B 
A 
('i
A P,
m üxtəlif  qızıl  əşyaların  mövcud  olması  bu  dövrdo  Qarabağda  m e -  
talişləm ə sənətkarlığının formalaşdığmı sübut cdir.
Dovşanlı,  Xocalı,  Borsunlu  və  Bəyimsaro\'  abidəlorindən  ə l d ə  
olunmuş pasta və  şüşə muncuqlar Mısir,  Mesopotamiya,  Suriya, F ə l ə s -  
tin və Finikiya ilə Q arabağarasm da olan  miibadiioni göstorir.
Borsunlu,  Sarıçoban, Axmaxı,  Kərkicahan,  Boyimsarov vo Q a r a -  
bıılaqdan oldo olunmuş, fil sümüyündon hazırlanmış. bir qisminin ü z ə r i  
pasta, sədəf, tunc və qızılla inkrustasiya cdilmiş oşyaiar  nadir sənət n ü -  
munoləridir.
Qarabağa  m übadilə  yolu  ilə  gətirilmiş  sodof oşyalar  Qımıızı  d ə -  
niz, Ərəbistan dənizi, Aralıq dənizi, Hind okeanı vo Iı an körfəzi m ə n ş ə -  
lidir.  Bu  balıqqulaqlan,  sədəflər  bəzok  oşyaian,  cloco  do  qədim  p u l  
vahidi kimi istifadə olunmuşdur.
Qarabağa m übadiləyolu ilogətiriloıı Hind-Çin vo Malaziya, İ n g il-  
tərə-İspaniya m ənşəli  qalay metalişlomodo ycııi  uğurlar qazan ılm asm a 
səbəb olmuşdur.  M ədəni-iqtisadi olaqolorin yaranmass vo inkişafında a t  
minik  və  qoşqu  vasitəlori  kiıni  miihüm  rol  oynaımşdır.  Qarabağ  a tla r ı 
mübadilə vasitəsi kiıni də istifado oiunmıışdur.
Son  tuııc  vo  ilk  domir dövriindo  Qarabağda  omlak  borabərsizliyi 
daha  da  artımşdır.  İcmanın  varlı  vo  yoxsul  toboqoloı'i  formalaşmış 
vg
 
koskin  şokildo  fərqlonmişdir.  Variı  ailolor  ayn-ayı ı  i;.\ia  başçıları  v o  
hərbiçilor öz miilkiyyotlori ilo  icmanm adi  iizvlorind  sn scçilərək ali  to - 
bəqə, oyanlarzüm rosi toşkil ctmişlər.
İqtisadi-siyasi  coiıotdon  kasıb  vo  /oil'olan  kiçik  tayfalar qüvvotli 
və nüfu/iu tayfalar otrafında birləşnıişlor. Qarabağda  baş vcrmiş koskin 
sosial-ictimai toboqəloşm o, ınülki vo sinfi  bəraborsi/!ik Qaratopo vaşa- 
yış ycrindo,  Xocalı,  Dovşanlı,  Axmaxı,  Borsunhı.  Boyimsarov.  Sanço- 
ban kurqaniarıuda vo başqaabidolordo izlonmişdir.
Varlı  şoxsloro  məxsııs  iri  kamerah dəih  a’oKİv.-hv ir-də /ongin  ava- 
danlıqlarla  yanaşı  qul  vo  xidmətçilorin,  çoxsayh  athu-in  oiması  sosial. 
ictirnai  borabərsizJiyi göstərir.
Borsuıılıı kurqanıııda qobir kamerasmda{25.6 m  , 32x8x4 m) tayfa 
başçısı  ağacdan  iıazıı lanınış,  tıınc  vo (jizıl  lövhoiorlo  bozodilmiş «taxt- 
çarpayı»  iizorində dofn cdiimişdir.  Bıı  kıırqanda  9 nofor qul  vo koııiz,  S 
sayda at do/h 
oiunrnuşdıı.  Q o b ir
 kamcrasma onv>k 
uloiior
i, 
lıın
c silalılar. 
hakimiyyot 
s i ı r v n i ı ı  
olan  mormor ioppuz, osa, 
1.
  keıamika ııümıı-
49
nələri, qızıl, fil sümüyü, sədofdən, qiymətli daşlardan hazıtianmış zon- 
gin bozək oşyaları qoyulmuşdur.
Axmaxı  kurqanında  varh  tayfa  başçısına  məxsus  dolixokefal 
(uzunbaşlı), onunla yanaşı oturdulmuş voziyyətdə, xidmotçi (qul) braxi- 
kefal (girdəbaşlar) tipinə aid insaıı dəfn olunmuşdur.
Kurqanlarm  qurulmasında  çoxsaylı  məcburi  işçi  qiivvosindən 
(qullar)  istifadə  cdilmişdir.  Sultanbud  kurqam  (hiindürlüyü  25  m), 
Borsunlu  vo  Sarıçoban  kurqanları  (üzərinə 200  ağac  tir qoyulmuş)  bö- 
yük əm ək sayəsində çoxsaylı işçi qiivvəsi vasitəsilo qurulmuşdur.
İri tayfa ittifaqları arasında gedən toqquşmalar nəticəsində yaşayış 
yerlərində dağıntılar, qarotlər, yanğınlar (Qaratəpə yaşayış yerində) baş 
vermişdir.
Tunc  vo  ilk  dəm ir  dövriiniin  sonunda  Qarabağm  bir  sıra  abidə- 
lərindo Xocalı, Bəyimsarov, Axmaxı, Borsunlu, Sarıçoban kurqanların- 
da  izlənən  bərabərsizliklər  bu  dövrdə  patriarxal  münasibətlərin  inki- 
şafı,  ibtidai  lıorb  sonotininin  formalaşması,  omlak  və  sosial  borabər- 
sizliyin  daha da  doriııləşmosi  və nəhayət ibtidai  icma quruluşunun  qoti 
dağıhnasm agətiribçıxarım şdır.
E.o.  I  minilliyin  ortalannda  iqtisadi  vo  siyasi  cohotdon  xcyli  giic- 
lonmiş iri tayfa 
b ir lik lo ri  m ü ə y y ə r ı  in zib a ti 
ərazilorə sahib olaraq, xüsıısi 
qala şəhəri ətrafında sıx biıioşorək, Qodim Mcsopotamiyada olduğu ki- 
mi ilkin dövlət qurumları yaratmışlar.
Bu  dövrdo Qarabağda  vo ona  qonşu  Kiir-Araz ovahğı  rcgionları- 
nın əsas əhalisi  tiirk  soy köklü gərgər (kəngər) - qarqar (Strabona göro) 
tayfaları  yaşamışlar.  I:.o.  II-İ  minilliklərdo  Qarabağda  bu  tayfalarm 
güclü ittifaqiarı, ilkin döviot qurumları  formalaşdı. Conııbi Qafqazda iq- 
tisadi,  siyasi  mövqcyi  xcyli  güclənmiş  Qarabağ  və  qonşu  regionların 
türk  tayfa  ittifaqları  İran-Əhoməni  dövlətinin  və  digər  yadcllilorin 
aramsız  basqmlarımn  qarşısnı  almaq,  öz  torpaqiannın  bütövlüyiinii 
qoruyub  saxlamaq  m əqsodilo birloşorok e.o.  IV  osrdo qodim  Azorbay- 
can-Alban dövlətini  yaratmışlar.  Bcloliklə,  Qarabağ  Azərbaycanm  qo- 
dim dövlotçilik tarixində holledici roi oyııamışdır.

---

Q 
A 
R 
A 
li
 
A 
(
50
İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT
1. Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası, V c., Bakı,  1979.
2. Azərbaycan tarixi. Bakı,  1994.
3. C əfərovƏ .Q . Quruçay dərəsində. Bakı,  1990.
4. C əfərov Ə.Q. Azərbaycanın ilk sakinləri. Bakı, 2004.
5. Cəfərov H.F. Azərbaycan e.ə.  IV minilliyin axırı,  1 minilliyin ə v v ə l  
lərində  (Qarabağm  Qarqarçay  və  Tərtərçay  materialları  əsasın d a.) 
Bakı, 2000.
6. ,H,^ca(j)apoB T.O. C
b
33
h
 A3ep6afifl)KaHa co cTpanaıviH nepe^Hefi Ä 3
h h
Eany,  1984.
7.  /I>Ka(})apoB  r.O.  ^peBHefiniHe  cbh3h  a3ep6aÜA>KaHCKHx  njıeMeH  c< 
CTpaHaMH EnHHCHero BocTOKa. EaKy,  1986.
8. Əliyev V.H. Azərbaycanda tunc dövrünün boyalı qablar m ə d ə n iy y e ti
Bakı,  1977.
9. TyceHHOBa M.A.  KepaMHKa BocTOHHoro 3aKaBKa3bM ənoxn no3AHef] 
6poH3bi 
h paHH ero 
Hcene3a. 
BaKy, 
1
989.
10. EyceHHOB M.M . /fpeBHHH najıeojiHT. A3ep6aHA>KaHa. 
EaKy, 
1985.
11. EyceHHOBM. M. /İpeBHHH najıeojiHT Aiep6aHA>KaHa. EaKy 2010.
12.H üseynovM .M . U zaqdaşdövrü. Bakı,  1973.
13. 
Hüseynov M.M. Azərbaycan arxeologiyası. Daş dövrü. Bakı,  1976.
14. Hüseynov M.M., İsmayılov Q.S., Quliyev İ.M. A zərbaycanarxeolo- 
ji abidələri. Bakı,  1981.
15.  İsmayılov  Q.S.  Quruçay  və  Köndələnçay  vadisindo  qədim  m ə d ə - 
niyyət izləri. Bakı,  1981.
16. HapHMaHOB H .E KyjibTypaflpeBHeHiuero jeMJieaejibqecKoro ckoto- 
BO/tneCKoro  HacejıeHH>ı A3ep6an^>Kana.  BaKy,  1987.
Veli Aliyev
Karabağ
(Eski devir)

---