£ , /'w vəli Əliyev

K 
A 
R 
A 
B 
A 
Ğ
56
1834  yılında  İsviçreli  seyyah  Dyubua  de  M onpero,  K arabağ'ın 
Şuşa şehrini gezmiş, Şahbulak ve Terter bölgesinde bulunan abideler h a k - 
kındabilgi vermiştir.
Rusya imperatorluğu, Arkeoloji Komitesinin toplantısında Kafkas 
arkeolojisinin  gündeme  getirilm esinden  sonra Azerbaycan'a,  özellikle 
de, Karabağ'a olan m erak daha da artmıştı. XIX. yüzyılın 80'li yıllannda 
Gürcü  bilim  adamı,  H .O .Silosani,  Berde  Höyüklerini  eserinde 
kaydetmiştir. Rusya Coğrafya Birliği'nin tavsiyesi üzerine C. Veysengof, 
Mil-Karabağ ovası ve  Karabağ'ın dağlık bölgelerindeki  Üçtepe,  Boyat, 
Efetli, Berde, Sultanbud ve Hocalı höyükleri hakkında bilgi toplamıştır.
Şuşa  Edadiyye  okulunda  çalışan Alman  araştırmacı  Emil  Resler 
1891,  1893,  1895,  1897  yıllannda  Şuşa kend ve Şuşa şehri  çevresinde, 
aynı  zamanda  Daşaltı,  Çanahçı,  M ehdikent  etrafında  araştırmalar 
yapmıştı.  E.Resler,  Ağdam   ilçesinin  Gubadlı  köyü  yakınlannda  — 
Nebitepe, Kerpiçtepe höyüklerinde ve mezarlıklarda kazılar yapmıştı.
E.Resler,  Haçın  nehrinin  havzasm ın  merkezlerinde  1893,  1894 
yıllarında Tavşanlı,  1 8 9 6 ,1897yıllarm da Ballıkaya, Sırhavend,  1894 yı- 
lında  Demkolu,  1897  yılında  Ahm akı'da  tunç  çağma  ait  abidelerde 
kazılar yapmış ve nadide eserler ortaya çıkarmıştı. Daha sonralar,  1894- 
1895,  1897  yıllarında  Gargarçay  -   Hocalıçay,  İlisuçay'ın  kavşağında 
bulunan  20'den  çok  höyük  ve  lahit  açmıştır.  1895  yılında,  Fuzuli 
ilçesinde  yer  alan  Karaköpektepe,  1897  yılında  Ağcabedi  ilçesinde 
Kalatepe abidelerinde araştırm alar yapmıştır.
Şuşa
K 
A 
R 
A 
B 
A 
Ğ
57
Karabağ'ın  dağlık  kesimlerinde  yer  alan  Zerti,  Senger,  Kettitepe 
höyüklerinden  (1898  yılında)  zengin  kültürel  numuneler  toplamış  ve 
Rusya İmperator Arkeoloji Komitesi'nin yıllık hesabat mecmuasında ve 
Alman Arkeoloji, Etnoğrafiya ve Antropoloji m ecm uasındabu konudaki 
bilgilerini yayınlamıştı.
1896  yılında  M oskova  Arkeoloji  Cemiyeti  vasıtasıyla  Güney 
Kafkas'la görevlendirilen A. A.İvanovski, Karabağ'ın Haçmçayı, Gülya- 
tak, Veng, Hocalı, Karabulak abidelerinde kazılar yapmış ve elde edilen 
eserlerin hangi dönem e ait olduklannı belirlemiştir.
Azerbaycan'da Sovyet hakimiyeti kurulduktan sonra, Azerbaycan 
Arkeoloji  Kom itesinin  izni  ile  M.Sisoyev  ve  G.Sadiki,  Şuşa  ve  Laçın 
bölgelerinde arkeolojik araştırmalar yapmıştır.
1926 yılında Karabağ'da -  Hocalı abidelerinde, İ.İ.Meşşaninov'un 
başkanlığında,  C.A.Nasifi,  İ.Azizbeyov,  A.Elekberov,  İ.Ceferzade, 
T.Passek, B.Latın'ın katılımıyla, Gargarçay ve Hocalıçay havzasında bu- 
lunan tarihi abidelerin yerleşim planı çıkarılmıştır. Hocalı kültür abidele- 
rinin yayılm a grafiği belirlenerek “Baş Höyük çölü”nde ve Gargarçay'ın 
sol  kıyısındaki  “Taşlı  G öP’de  tunç  devrine  ait  kabir  taşlarm  üzerinde 
(höyük ve lahitler) arkeoloj ik incelemeler yapılmıştır.
İ.İ.M eşşaninovun  başkanlığındaki  uzmanlar  Mil  -   Karabağ 
ovasında ve  Dağlık Karabağ'da yeni  abideler tespit etmiş  (1927,  1929, 
1933 yıllannda) Arasinin arkeolojik haritası çıkanlmıştır.
Doğabilimci  Y.İ.Hümmel,  1938  -   1939  yıllarmda  Kerkicahan, 
Hankendi,  Hocalı  bölgesinde  kazılar  gerçekleştirmiş,  burada  bulunan 
abidelerin hangi döneme ait olduğunu belirlemeye çalışmışlar. Karabağ- 
lıların,  uğraşılan,  üretim  alanları  ve kültürü  hakkında yeni  belgele  ula- 
şıp, bunlan yayınlamıştır.  XX.  asrın 50'li yıllarmda SSRİ  EA Arkeoloji 
Fakultesi  ve  Azerbaycan  SSR  EA  Tarih  Fakultesinin  ortak  arkeolojik 
uzmanları  A.A.İyesse'nin  başkanlığında  Mil  -   Karabağ  arasında 
Nergiztepe, Üçtepe, Hocalı'da orta tunç devrine ait Üzerliktepe yerleşim 
merkezinde arkeoloj ik araştırmalar yapmıştır.
Akademisyen  B.B.Piotrovski  “Zakafkasya  Arkeolojisi”  (1949) 
adlı  eserinde Gargarçay ve Terterçay havuzlannın  arkeolojik  abideleri, 
K.X.Kuşnaryova  ve  T.H.Çubunuşvili,  Karabağın  tunç  devri  kültürü 
hakkında, ilmi görüşlerini beyan etmişlerdir.
XX.  asnn  50'li  yıllarmın  sonlarında  Kafkas  bilimci,  arkeolog

---

K 
A 
R 
A 
B 
A 
Ğ
58
'İ
Karabağ. Hankendi
A.A.İyessen, Köndelençayın aşağı kısım larında eneolit ve tunç devirle- 
rine ait birkaç yerleşim alam belirlemiş, kabirlere kazılar yapmıştır.
M.M.Hüseynov  1960 yılında Kuruçay’ın sol kıyılarında, Azık ma- 
ğarası taş devrine ait 10 kültürel merhale tespit edilmiştir.
Azık ve Tağlar mağaralarmda araştırm a çalışm aları,  1963  yılında 
hız  kazanmıştı.  M.Hüseynov,  D.Hacıyev,  E.M em m edov,  N.Ş.Şirinov, 
V.Veliçko,  E.Caferov,  V.Hacıyev,  S.Eliyev,  M .Süleym anov’un  işbirliği 
ile  gerçekleştirilen  çalışmalar,  Karabağ'ın  G üney  K afkas'taki  en  eski 
yerleşim birimi olduğunu ispat etmiştir.
Q.S.İsmayılov,  1964 yılmda, K uruçay ve K öndelençay vadilerin-
K 
A 
R 
A 
B 
A 
Ğ
59
de, eneolit ve tunç devrine ait yerleşim  yerlerinde (Güneştepe, Hantepe, 
Karaköpektepe,  Kültepe,  Şomulutepe,  Uzuntepe,  Meynetepe,  Zerger- 
tepe v.s.) araştırm alar yapmışlar. Karaköpektepe'de tunç, ilk demir, antik 
ve orta çağlara ait hayat tarzlarm dan izler olduğunu ortaya çıkarmıştır.
Kuruçay ve Köndelençay
Karabağ'ın  ilk tunç  devri  höyüklerinin kronoloji  ve etnik  özellik- 
leri  hakkında  R.M .M unçayev'in  (Kafkaz  na  zare  bronzovogo  veka  -  
1975) adlı eserinde detaylı bilgi vermiştir.
Q.S.İsmayılov, Terterçaym yukarı kısımları boyunca, Kelbecer il- 
çesinin  dağ  meraları  bölgesinde  yerleşen,  hayvancılıkla  geçinen  insan 
topluluklarına ait ilk tunç devri, mevsimlik yerleşim birimlerini ve kaya- 
lara resmedilmiş eserleri incelemiştir.
Karabağ topraklarına H.F.Caferov  1980-1988 yılları arasında kap- 
samlı arkeolojik çalışm alar yapmıştır. Bu vesileye Terter ilçesinin Buruc

---