345
Belə bir şəraitdə bolşeviklərə ilk müttəfiqlik əli uzadan azə rbaycanlı sol eserlər oldu. Ruhulla A xundovun başçılıq etdiyi bu
təşkilat inqilabi sosializm və Sovet hakimiyyətini dəstəkləmək p latformasında dayanmaqla yanaşı, Azərbaycanın dövlət
quruluşunu müstəqil sovet respublikası formasında görürdülər. Son nəticədə, sol eserlər "Hü mmət" və "Ədalət" partiyaları
ilə birlikdə 1920 ilin fevralında A zərbaycan Ko mmun ist Part iyasının təmə lin i qoydular, 11-ci Qırmızı ordunun Azərbaycana
müdaxiləsinin və Aprel işğalının (1920) bilavasitə iştirakçıları oldular. Lakin Sovet hakimiyyəti qurulandan sonra həm sağ,
həm də sol eserlə r yeni Höku mət tərəfindən təqiblərə mə ruz qalıb, qeyri-leqal işə keç məyə məcbur oldular. 1922 ildə Ba kıda
eserlərə qarşı məh kə mə prosesi başladı. Onla rın bir hissəsi Sovet hakimiyyətinə qarşı fəa liyyətdə təqsirləndirilə rək
güllələndi, digər hissəsi isə sürgün edildi.
Əd:.
Azərbaycan tarixi, 7 cilddə, c. 5, B., 2001; Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti (1918-1920), B., 1998; Aдpec-календары
Aзepбaйджанской Pecnублики нa 1920 r., B., 1920;
"EVELĠNA" MÜNAQĠġƏSĠ - " Evelina" gəmisinin daşnak-bolşevik qüvvələri tərəfindən tərksilah edilməsi. 1918
ilin martında Bakıda ictimai-siyasi vəziyyət son dərəcə gərgin idi. Şəhərdə A zərbaycan hərbi qüvvələrinin zəif olduğunu
yaxşı b ilən Bakı Sovetinin rəhbərliy i, S.Şau myan başda olmaqla, müs əlmanlara "dərs vermək" üçün milli q ırğ ına
hazırlaşırdı. Bu məqsədlə zavod və mədənlərdə ermən i və rus fəhlələri mü xtəlif bəhanələrlə "Qırmızı o rdu" sıralarına qəbul
edilird ilə r. Erməni M illi Şu rası cəbhədən qayıdan erməni əsgərlərini Ba kıda saxla maq üçün mart ın əvvəllə rində "Erməni
əsgərlərinə" müraciət etdi. Ermən i milyonçusu Mantaşevin zavodları is ə ermən ilərin silah-sursat cəbbəxanası rolunu
oynamağa başladı. İrandan və Orta Asiyadan Sovet hökumətinin adına göndərilən silahlar da ermənilərin əlinə keçdi. 1918 il
martın 17-də qırğ ın törətmək üçün bəhanə yaratmaq məqsədilə "Müsavat" partiyası üzvlərin in və azərbaycanlı əsgərlərin-
yunkerlərin olduğu "Avetik" gəmisi Şau myanın ə mri ilə atəşə tutuldu. Elə hə min gün B.Avakyan "Astoriya"
meh man xanasında Hərbi İnqilabi Ko mitə adından daşnaklara silah payladı. Martın 24-də şəxsi heyəti müsəlmanlardan ibarət
olan "Eve lina" gə misinin tərksilah ed ilməsi milli qırğ ına başla maq üçün bəhanə oldu. Belə ki, A zərbaycan milyonçusu Hacı
Zeynalabdin Tağıyevin Lənkəranda xid mət edən və təsadüfən əlindəki silahdan açılan atəş nəticəsində həlak olmuş oğlu
Məhəmmədin dəfnində iştirak et mək üçün Ba kıya gəlmiş müsəlman a layının zabitlə ri dəfn mə rasimindən sonra "Evelina"
gəmisi ilə Lənkə rana qayıt malı idilər. Əlverişli məqa mın yetişdiyin i görən ermənilər Rus Milli Şurası, Xəzə r matrosları, eser
və menşevik partiyaları arasında belə bir şayiə yaydılar ki, guya "Evelina" ilə gedən zabitlər Lənkəranda olan müsəlman
hərbi h issələri ilə b irlikdə Muğandakı rus-mo lokan kəndlərini " məhv et mək" haqqında tapşırıq a lmışlar. Bu tə xribat öz
"bəhrəsini" verdi, Bakıdakı bütün qeyri-azərbaycanlı siyasi və hərbi qüvvələr "Evelina" gəmisin in tərksilah edilməsinə
tərəfdar oldu. Mart ın 30-da təcili olaraq Ba kı ş əhəri mədən-zavod rayonlarının inqilab i müdafiə ko mitəsi yaradıldı.
Ko mitəyə S.Şau myan, A.Caparidze, Q.Korqanov, İ.Su xa rtsev, S.Saakyan, M .Yo lçuyan, Nəriman Nərimanov da xil id ilə r.
İnqilabi ko mitənin təşəbbüsü ilə " Evelina"nın Lənkərana yola düşməsi dayandırıldı və gəmidəki zabitlər tərksilah
olundu. Müsəlman əhalisi məscid lərə toplaşaraq, silahların qaytarılmasın ı tələb etdi. Vəziyyətin ço x ciddi xa rakter ald ığını
görən Azərbaycan milli təşkilatlarının nü mayəndələri inqilabi ko mitəyə gələrək, alın mış silah ları "Hü mmət" müsəlman
bolşevik təşkilatı vasitəsilə qaytarmağa cəhd göstərdilər. Lakin bolşevik-daşnak koalisiyası əvvəlcədən bağladıqları
sövdələşmə əsasında müsəlman əhaliyə qarşı hücuma başladı. Martın 30-da axşam saat beşdə Bakıda ilk atəşlər açıldı. Bu,
Bakıda türk-müsəlman əhaliyə qarşı Mart soyqırımının (1918) başlanğıcı oldu.
Əd.:
Azərbaycan tarixi, 7 cildd ə, c.5, B., 2001; N ə s ib z ad ə N., Azərbaycan Demokratik Respublikası, B., 1990; Həsənov C,
Azərbaycan beynəlxalq münasibətlər sistemində (1918-1920-ci illər), B., 1993; İs gəndərov A., Azərbaycan Xalq Cümhuriyy əti, B., 2003;
Балаев А., Азербайджанское национально – демократическое движение 1917- 1920 гг., Б., 1990; Насиров Т., Борьба за власть
большевиков Азербайджана (1917 - 1920), Б., 1993; Агамалиева Н., Худиев Р., Азербайджанская Республика. Страницы
политической истории 1918 – 1920 гг., Б., 1994.
EYNULLAYEV Sənətulla İbrahim oğlu (1881, Simb irsk quberniyasın ın Buin qəzası, Əski Yuka l k., - ?, Ba kı) -
mətbuat xadimi, naşir, redaktor, publisist. Ev təhsili a lmış, orduda xid mət et mişdir. Yaradıc ılığa Simb irskdə başla mış, 20
əsrin 10-cu illərində Bakıya köçərək, "Məlu mat" (1911), " Yen i İrşad" (1911-12) qəzetlərin in redaksiyala rında işləmiş,
"Səda" (1909-11), "Açıq söz" (1915-18) və s. qəzet lərdə məqalə lər də rc etdirmişdir. Müstəqil jurna listlik fəa liyyəti
göstərmiş, 1912 il martın 6-da "İqbal" gündəlik qəzetin in nəşrinə başlamışdır. Qəzetin 459 nö mrəsi çıxandan sonra hərbi
qulluğa çağırılmış, naşirlik və mühərrirlik hüququnu Seyid Hüseynə vermişdir. Ordudan tərxis olunduqdan sonra
Məhəmməd Əmin Rəsulzadə ilə "İqbal", "Yen i iqbal" və "Açıq söz" qəzetlərində işlə miş və gündəlik redaktor vəzifəsini
icra etmişdir.
Azərbaycan Xa lq Cü mhuriyyəti dövründə "Azərbaycan " qəzetinin redaksiyasında işləmiş, qəzetin aparıc ı müəl-
liflərindən biri olmuşdur. Əsas ən publisistika sahəsində çalış mışdır. İmperialist ölkə lərinin Ba lkan yarımadasında
törətdikləri müharibələrin, Asiya və Afrika ö lkələrini iqtisadi və siyasi asılılıqda saxlamaq cəhdinin, çarizmin köçürmə
siyasətinin tənqidi, müsəlmanların iqtisadi və mədəni d irçə lişin in, ana dili, ədəbiyyat və maa rifin in in kişafı uğrunda
mübarizə Sənətulla Eynullayevin publisistik məqalələrin in əsas mövzu ları id i. Rusiya müsəlman larının mədəni mu xtariyyəti
ideyasını ardıcıl surətdə təbliğ etmişdir.