[]

345 

 

Belə bir şəraitdə bolşeviklərə ilk  müttəfiqlik əli uzadan azə rbaycanlı sol eserlər oldu. Ruhulla A xundovun başçılıq etdiyi bu 

təşkilat  inqilabi  sosializm  və  Sovet  hakimiyyətini  dəstəkləmək  p latformasında  dayanmaqla  yanaşı,  Azərbaycanın  dövlət 

quruluşunu müstəqil sovet respublikası  formasında görürdülər. Son nəticədə, sol eserlər "Hü mmət" və "Ədalət" partiyaları 

ilə  birlikdə 1920 ilin fevralında A zərbaycan Ko mmun ist Part iyasının təmə lin i qoydular, 11-ci Qırmızı ordunun Azərbaycana 

müdaxiləsinin və Aprel işğalının (1920) bilavasitə iştirakçıları oldular.  Lakin  Sovet hakimiyyəti qurulandan sonra həm sağ, 

həm də sol eserlə r yeni Höku mət  tərəfindən təqiblərə mə ruz qalıb, qeyri-leqal işə keç məyə məcbur oldular. 1922 ildə Ba kıda 

eserlərə  qarşı  məh kə mə   prosesi  başladı.  Onla rın   bir  hissəsi  Sovet  hakimiyyətinə  qarşı  fəa liyyətdə  təqsirləndirilə rək 

güllələndi, digər hissəsi isə sürgün edildi. 

 

Əd:. 

Azərbaycan  tarixi,  7  cilddə,  c.  5,  B.,  2001;  Azərbaycan  Xalq  Cumhuriyyəti  (1918-1920),  B.,  1998;  Aдpec-календары 

Aзepбaйджанской  Pecnублики нa 1920 r.,   B., 1920; 

"EVELĠNA"  MÜNAQĠġƏSĠ  - " Evelina" gəmisinin  daşnak-bolşevik qüvvələri tərəfindən tərksilah edilməsi. 1918 

ilin  martında  Bakıda  ictimai-siyasi  vəziyyət  son  dərəcə  gərgin  idi.  Şəhərdə  A zərbaycan  hərbi  qüvvələrinin  zəif  olduğunu 

yaxşı  b ilən  Bakı  Sovetinin  rəhbərliy i,  S.Şau myan  başda  olmaqla,  müs əlmanlara  "dərs  vermək"  üçün  milli  q ırğ ına 

hazırlaşırdı. Bu  məqsədlə zavod və mədənlərdə ermən i və rus fəhlələri mü xtəlif bəhanələrlə "Qırmızı o rdu" sıralarına qəbul 

edilird ilə r.  Erməni  M illi  Şu rası  cəbhədən qayıdan  erməni  əsgərlərini  Ba kıda  saxla maq  üçün  mart ın  əvvəllə rində  "Erməni 

əsgərlərinə"  müraciət  etdi.  Ermən i  milyonçusu  Mantaşevin  zavodları  is ə  ermən ilərin   silah-sursat  cəbbəxanası  rolunu 

oynamağa başladı. İrandan və Orta Asiyadan Sovet hökumətinin adına göndərilən silahlar da ermənilərin əlinə keçdi. 1918 il 

martın  17-də qırğ ın törətmək üçün bəhanə yaratmaq  məqsədilə "Müsavat" partiyası üzvlərin in və azərbaycanlı əsgərlərin-

yunkerlərin  olduğu  "Avetik"  gəmisi  Şau myanın  ə mri  ilə  atəşə  tutuldu.  Elə  hə min  gün  B.Avakyan  "Astoriya" 

meh man xanasında Hərbi İnqilabi Ko mitə adından daşnaklara silah payladı. Martın 24-də şəxsi heyəti müsəlmanlardan ibarət 

olan "Eve lina" gə misinin  tərksilah ed ilməsi milli qırğ ına başla maq üçün bəhanə oldu. Belə ki, A zərbaycan milyonçusu Hacı 

Zeynalabdin  Tağıyevin  Lənkəranda  xid mət  edən  və  təsadüfən  əlindəki  silahdan  açılan  atəş  nəticəsində həlak  olmuş  oğlu 

Məhəmmədin  dəfnində  iştirak et mək üçün Ba kıya gəlmiş  müsəlman a layının   zabitlə ri dəfn  mə rasimindən sonra "Evelina" 

gəmisi ilə  Lənkə rana qayıt malı idilər. Əlverişli məqa mın yetişdiyin i görən ermənilər Rus Milli Şurası, Xəzə r matrosları, eser 

və  menşevik  partiyaları  arasında  belə  bir  şayiə  yaydılar  ki,  guya  "Evelina"  ilə  gedən  zabitlər  Lənkəranda  olan  müsəlman 

hərbi  h issələri  ilə  b irlikdə   Muğandakı  rus-mo lokan  kəndlərini  " məhv  et mək"   haqqında  tapşırıq  a lmışlar.  Bu  tə xribat  öz 

"bəhrəsini"  verdi,  Bakıdakı  bütün  qeyri-azərbaycanlı  siyasi  və  hərbi  qüvvələr  "Evelina"  gəmisin in  tərksilah  edilməsinə 

tərəfdar  oldu.  Mart ın  30-da  təcili  olaraq  Ba kı  ş əhəri  mədən-zavod  rayonlarının  inqilab i  müdafiə  ko mitəsi  yaradıldı. 

Ko mitəyə S.Şau myan, A.Caparidze, Q.Korqanov, İ.Su xa rtsev, S.Saakyan, M .Yo lçuyan, Nəriman Nərimanov da xil id ilə r. 

İnqilabi  ko mitənin təşəbbüsü ilə " Evelina"nın  Lənkərana yola düşməsi dayandırıldı və gəmidəki  zabitlər tərksilah  

olundu. Müsəlman əhalisi  məscid lərə toplaşaraq, silahların qaytarılmasın ı tələb etdi.  Vəziyyətin ço x ciddi  xa rakter ald ığını 

görən  Azərbaycan  milli  təşkilatlarının  nü mayəndələri  inqilabi  ko mitəyə  gələrək,  alın mış  silah ları  "Hü mmət"  müsəlman 

bolşevik  təşkilatı  vasitəsilə  qaytarmağa  cəhd  göstərdilər.  Lakin  bolşevik-daşnak  koalisiyası  əvvəlcədən  bağladıqları 

sövdələşmə əsasında müsəlman əhaliyə qarşı hücuma başladı. Martın  30-da axşam saat beşdə Bakıda  ilk atəşlər açıldı.  Bu, 

Bakıda türk-müsəlman əhaliyə qarşı Mart soyqırımının (1918) başlanğıcı oldu. 

 

Əd.: 

Azərbaycan tarixi, 7 cildd ə, c.5, B., 2001;  N ə s ib z ad ə  N., Azərbaycan Demokratik Respublikası, B., 1990; Həsənov C, 

Azərbaycan beynəlxalq münasibətlər sistemində (1918-1920-ci illər), B., 1993; İs gəndərov A., Azərbaycan Xalq Cümhuriyy əti, B., 2003; 

Балаев А., Азербайджанское национально  – демократическое  движение 1917- 1920 гг., Б., 1990; Насиров Т., Борьба за власть 

большевиков  Азербайджана  (1917  -  1920),  Б.,  1993;  Агамалиева  Н.,  Худиев  Р.,  Азербайджанская  Республика.  Страницы 

политической истории 1918 – 1920 гг., Б., 1994. 

 

EYNULLAYEV  Sənətulla  İbrahim oğlu (1881, Simb irsk quberniyasın ın  Buin  qəzası, Əski  Yuka l  k., - ?, Ba kı) - 

mətbuat  xadimi,  naşir,  redaktor,  publisist.  Ev  təhsili  a lmış,  orduda  xid mət  et mişdir.  Yaradıc ılığa  Simb irskdə  başla mış,  20 

əsrin  10-cu  illərində  Bakıya  köçərək,  "Məlu mat"  (1911),  " Yen i  İrşad"  (1911-12)  qəzetlərin in  redaksiyala rında  işləmiş, 

"Səda"  (1909-11),  "Açıq  söz"  (1915-18)  və  s.  qəzet lərdə  məqalə lər  də rc  etdirmişdir.  Müstəqil  jurna listlik  fəa liyyəti 

göstərmiş,  1912 il  martın  6-da "İqbal" gündəlik qəzetin in nəşrinə başlamışdır.  Qəzetin  459 nö mrəsi çıxandan sonra hərbi 

qulluğa  çağırılmış,  naşirlik  və  mühərrirlik  hüququnu  Seyid  Hüseynə  vermişdir.  Ordudan  tərxis  olunduqdan  sonra 

Məhəmməd  Əmin  Rəsulzadə  ilə  "İqbal",  "Yen i  iqbal"  və  "Açıq söz"  qəzetlərində  işlə miş  və  gündəlik  redaktor  vəzifəsini 

icra etmişdir. 

Azərbaycan  Xa lq  Cü mhuriyyəti  dövründə  "Azərbaycan  "  qəzetinin  redaksiyasında  işləmiş,  qəzetin  aparıc ı  müəl-

liflərindən  biri  olmuşdur.  Əsas ən  publisistika  sahəsində  çalış mışdır.  İmperialist  ölkə lərinin  Ba lkan  yarımadasında 

törətdikləri  müharibələrin,  Asiya  və  Afrika  ö lkələrini  iqtisadi  və  siyasi  asılılıqda  saxlamaq  cəhdinin,  çarizmin  köçürmə 

siyasətinin  tənqidi,  müsəlmanların  iqtisadi  və  mədəni  d irçə lişin in,  ana  dili,  ədəbiyyat  və  maa rifin in  in kişafı  uğrunda 

mübarizə Sənətulla Eynullayevin publisistik məqalələrin in əsas mövzu ları id i. Rusiya müsəlman larının mədəni mu xtariyyəti 

ideyasını ardıcıl surətdə təbliğ etmişdir. 

 

 

 

 

 

 

---