[]
Yüklə 6,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
343
Rəsulzadə M ., Azərbaycan Cümhuriyy əti, B.,1990; Nəsibzadə N, Azərbaycan Demokratik Respublikası, B., 1990; M əmmədli Ş., Parçalanmış Borçalı və ya 1918 il Ermənistan-Gürcüstan müharibəsinin acı nəticəsi, B., 1991; Победа Советской власти в Закавказье. Тбилиси, 1971.
erməni-daşnak höku mətin in işğalçılıq siyas əti nəticəsində baş vermiş müharibə. Müharibənin başlan masında böyük dövlətlərin antitürkiyə siyasəti də az rol oynamamışdı. Versal-Vaşinqton sisteminin tərkib hissəsi kimi Paris sülh konfransında (1919-20) hazırlan mış Sevr sülh müqaviləsi (1920) Osmanlı imperiyasının bölüşdürülməsini nəzərdə tuturdu. Müqavilənin imzalan masına Birinci dünya müharibəsinin (1914-18) qalib dövlətləri ilə yanaşı, Ermənistan (Ararat) Respublikası da cəlb edilmişdi. Müqaviləyə görə Türkiyənin Van, Bitlis, Ərzuru m və Trab zon vilayətlərinin b ir hissəsi erməni-daşnak höku mətinə verilməli idi. Türkiyə Böyük Millət Məclisi ölkənin əra zisini bölüşdürən bu müqaviləni rədd etmiş, sultan da onu ratifikasiya etməmişdi. Ermənistan isə Türkiyəyə qarşı əsassız ərazi iddiaların ı həyata keçirmək üçün müharibəyə başladı. 1920 il iyunun 18-də daşnaklar Oltu şəhərini tutdular. Rusiya höku məti Ermən istanla may-iyun və Türkiyə ilə iyul-avqust aylarında Moskvada keçirilən konfranslarda hadisələrə müdaxilə etməyə çalışdı. Lakin hər iki tərəf onun təkliflə rin i qəbul et mədi. Türk ordusu işğal olun muş torpaqların azad edilməsinə başladı; sentyabrın 29-da Sa rıqa mışı, sonra Ərdəhanı azad etdi. Çıxılmaz vəziyyətə düşdüyünü görən erməni-daşnak höku məti türklərin azadlıq yürüşünü da- yandırmaq üçün Qərb dövlətlərinə, "bütün sivilizasiyalı dünyaya", müttəfiq lərə mü raciət etdi, lakin türklərin uğurlu, ədalətli mübarizəsi bu cür "müraciətləri" cavabsız qoydu. Oktyabrın 30-da türklər Qarsa daxil olaraq, Aleksandropol (Gü mrü) istiqamət ində hücumu davam etdirdilə r. Ermən istanın ABŞ, B.Britaniya, Fransa və İtaliyaya yeni mürac iətləri də cavabsız qaldı. Gürcüstan Respublikası isə noyabrın 6-da neytrallığ ını elan etmişdi. Sovet Rusiyası bu müharibədən istifadə edərək, Ermənistanda möhkə mlən məyə çalışırdı. La kin erməni-daşnak hökumətinin onun hərbi kö mə k təklifini rədd etməsi bu niyyəti boşa çıxartdı. Türklər uğurlu hərbi ə mə liyyatlar nəticəsində noyabrın 7-də Ale ksandropolu azad etdilər. İrəvan üzərinə yürüş başlandı. Noyabrın 18-də Ermənistan barışıq imzalamağa məcbur oldu. Noyabrın 29-da Ermən istanda sovet hakimiyyəti quruldu. Sovet Rusiyasının hərbi ə mə liyyatla rı nəticəsində devrilmiş daşnak hökuməti qüvvələrini sovet hakimiyyətinə qarşı səfərbər et mək üçün dekabrın 2-də Gü mrü müqaviləsini (1920) imzalad ı. Türkiyənin müharibədəki qələbəsi onun nüfuzunu xeyli möhkə mləndird i və 1921 il Moskva və Qars müqavilə lərinin bağlan masını sürətləndird i (ba x Qars müqavilasi (1921) və Moskva müqaviləsi (1921)). Əd.: Hüseynov Q.H., Atatürk dövründə Türkiyənin xarici siyasətinə dair, B., 1970.
erməni-daşnak hökumət i tərəfindən irəli sürülmüş əsassız əra zi iddia ları. Rusiya imperiyasının dağılmasından sonra Cənubi Qafqazda yaranmış Ermənistan (Ararat) Respublikası erməni millətçilərinin sərsəm "Böyük Ermənistan" ideyalarını həyata keçirmək üçün əlverişli şərait yarandığın ı güman edərək, A zərbaycan və Gürcüstana qarşı ərazi iddiaları ilə çıxış etməyə başladı. Azərbaycan Milli Şurasın ın 1918 il 29 may tarixli iclasın ın qərarı ilə İrəvan şəhərinin siyasi mərkəz kimi ermənilərə güzəşt edilməsi onları şirnikləndird i. Ermənilər Göyçə bölgəsinə (Yeni Bəyazid qəzasın ın şərq hissəsi), Naxçıvan bölgəsinə (Naxçıvan, Şərur-Dərələyəz qəzaları və İrəvan qəzasının bir hissəsi), Qazax qəzasının dağlıq hissəsinə, Qarabağa və Zəngəzura qarşı əra zi iddia ları qald ırır, xəritələr tərtib ed irdilər. La kin onlar bununla da kifayətlən məyərə k, Azərbaycan Respublikasını və dünya ictimaiyyətini fakt qarşısında qoymaq məqsədilə, A zərbaycanın göstərilən tarixi torpaqlarında soyqırımlarına başladılar. Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti olduqca mürəkkəb daxili və beynəlxalq şəraitdə Ermənistanın ərazi iddiaların ı rədd edir, Cümhuriyyətin ərazi bütövlüyünü təmin etmək üçün hərtərəfli iş aparır, mü mkün olan bütün təd- birləri görürdü. Əd.: Щепотьев А., Доклад о спорных Кавказских территориях, на которые имеют права самоопределившиеся азербайджанские тюрки, Изв. АН Азерб. ССР (серия истории, философии и права), 1990, № 2.
ildə fəaliyyətə başlamışdı. 1904 ildən özə l mətbəəyə ma lik id ilə r. Ba kı eserlərinin sosial bazası, əsasən, fəhlələ rdən, Xə zər ticarət gə miçiliyi donanmasının dənizç ilə rindən, hə mç inin tələbə gənclərdən ibarət idi. 1904-07 illə rdə Şuşa, Yelizavetpol (Gəncə) və Zaqatalada da eser təşkilatları yarad ıld ı. Eserlə rin əsas mübarizə üsulu fərd i terror id i. 1905 ildə eserlərin Ba kı ko mitəsi nəzd ində hərbi drujina yarad ıld ı. Hə min il onla r b ir neçə terror a ktı törətdilər. Eserlə rin proqra mında milli məsələyə xüsusi əhəmiyyət verilirdi. Part iyanın ayrı-ayrı millətlər a rasında federativ münasibətlərin yaradılmasına çalışacağı qeyd edilird i. Müəyyən əraziyə malik xalqların milli dövlətlərini yarat maq da nəzərdə tutulurdu. Bu plan Qafqaza da aid id i. Ba kı eserləri ö z partiya larının bu müddəaları ilə ta m ra zı idilə r. Ba kı eserlərin in təşəbbüsü ilə "İttifaq" (1905) və "Əş-Səms " (1906) adlı milli sosialist inqilabçılar təşkilatları yaradılmışdı.
Yüklə 6,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|