179
təsis qurultayında yaradılmış, 19-cu qurultaydan (1952, sentyabr) sonra Azərbaycan Kommunist Partiyası adı altında
fəaliyyət göstərmiş, 1991 ildə özünü bura xmışdır. Part iyanın rəhbər ö zəyi uzun müddət, əsasən, qeyri-a zərbaycanlılardan,
xüsusən ermənilərdən, gürcülərdən və ruslardan ibarət olmuşdur. Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin elan olunması
ərəfəsində bolşeviklər Azərbaycanda açıq fəaliyyət göstərirdilər. Bakı Xalq Ko missarları Soveti süquta uğradıqdan sonra
gizli fəaliyyətə keçdilər. 1918 il noyabrın a xırlarında Bakı bolşeviklər ko mitəsinin müvəqqəti bürosu yaradıldı. Büro
İ.Anaşkin, İ.Dövlətov, L.Mirzoyan və İ.Çikaryovdan ibarət idi. 1919 il martın əvvəlindən bolşevik partiya təşkilatının
fəaliyyətinə A.Mikoyan rəhbərlik et məyə başladı. 1919 ilin ma rtında RK(b)P Qa fqaz Ölkə Ko mitəsinin Ba kı Bürosu seçildi.
Bolşeviklər A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Höku mətini kütlələr içərisində nüfuzdan salmaq və devirmək üçün "Müstəqil
Sovet Azərbaycanı" şüarını irəli sürdülər. Məqsədlərinə çat maq üçün Azərbaycandakı bütün kommun ist təşkilat larını vahid
Azərbaycan Ko mmun ist Partiyasında birləşdirmək qərarına gə ldilər. Bu məsələ 1919 ilin may ında Bakı partiya kon-
fransında mü zakirə edildi. Məsələ ətrafında fikir ayrılığı yarandı. Bir qrup yalnız azərbaycanlı ko mmunistlərdən ibarət
partiya yaradılmasını təklif edirdi. İkinci qrup RK(b)P Bakı təşkilatın ın yeni yaradılacaq Azərbaycan Ko mmunist
Partiyasının tərkibinə daxil olun mamasını təklif edirdi. RK(b )P Qafqaz Ölkə Ko mitəsinin bir ço x ü zvləri Cənubi Qafqaz
respublikalarında milli ko mmunist partiyaları yaradılmasınınn əleyhinə idilər. Bolşeviklərin başqa bir qrupu isə
Azərbaycanda beynəlmiləl prinsip üzrə ko mmunist partiyası yaradılmasını tə klif edir və ölkədə fəaliyyət göstərən bütün
millət lərdən olan ko mmunistlərin bu partiyada birləşdirilməsində israr edird ilə r. Be ləliklə , ü mu mbakı partiya konfransı
beynəlmilə l prinsip ü zrə AK(b)P yaradılmasına ra zılıq verd i. 1919 il may ın sonlarında Ba kıda RK(b)P Qa fqaz Ölkə
Ko mitəsinin p lenu mu oldu. Plenu mda A zərbaycan Ko mmunist Partiyasının yaradılması məsələsi müza kirə edild i. Hə min
məsələdə fikir ayrılığ ını aradan qaldırmaq mü mkün olmadığından məsələnin həlli RK (b)P MK-sına keçirildi.
1919
ilin dekabrında RK(b)P MK-n ın Siyasi Bürosu Azərbaycan Ko mmunist Partiyasının yaradılması barədə qərar
qəbul etdi və Qafqa z Ölkə Ko mitəsinə təklif etdi ki, Gürcüstanda və Ermənistanda da bu cür ko mmun ist partiyaları yaratsın
və həmin part iyala rın Qa fqaz Ölkə partiya ko mitəsinin rəhbərliyi alt ında ü mu mqafqaz miqyasında vahid təşkilatda
birləşməsinə ica zə versin. 1919 il noyabrın 10-da RK(b)P Ba kı Ko mitəsinin bürosu ümuma zərbaycan partiya konfransı
çağırılması haqqında qərar çıxardı və həmin konfransın çağırılmasına dair təlimatı təsdiq etdi. Lakin məsələnin qəti həlli
RK(b)P Ba kı Ko mitəsi, bolşevik "Hü mmət" və "Ədalət" təşkilatlarının rəyasət heyətlərinin birgə ic lasına keç irildi. RK(b )P
Qafqaz Ölkə Ko mitəsi və Bakı Ko mitəsinin rəhbərliy i ilə işləyən bu təşkilatların 1920 il fevralın 8-də keçirilən birgə
iclasında partiya konfransı əvəzinə, fevral ay ında Azərbaycan ko mmun istlərin in qurultayının çağ ırılması haqqında qərar
qəbul edildi.
1920
il fevralın 11-12-də Bakıda Fəhlə klubu binasında gizli şəraitdə Azərbaycan ko mmunist təşkilatlarının 1-ci
180
qurultayı oldu. Quru ltayda 120-ə yaxın nü mayəndə iştirak
edirdi. Quru ltay 43 nəfə rdən ibarət Mərkə zi Ko mitə (MK)
seçdi. MK-nın birinci plenu munda Mirzə Davud Hüseynov
MK Rəyasət Heyətinin sədri seçildi. Qurultay fevralın 12-də
təşkilati məsələni mü za kirə etdi və bütün kommun ist təşki-
latlarını "Azərbaycan Ko mmunist (bolşevikler) Partiyası" adı
ilə birləşdirmək haqqında qərar qəbul etdi. Qərara alındı ki
"Azərbaycan Kommunist Part iyası Qafqaz ölkə təşkilatının bir
hissəsi elan olunsun və o, Qafqaz Ölkə Ko mitəsini ö zünün
rəhbər orqanı hesab etsin". Belə liklə, Azə rbaycan Xalq
Cü mhuriyyətinə qarşı ölkə daxilində pozuculuq işi aparan və
xarici hərbi müda xilədən ötrü əlverişli şərait hazırlayan
ideoloji struktur yaradıldı.
AK(b)P-nın 1-c i qurultayı A zərbaycan partiya təşki-
latını silahlı üsyan hazırlamağa istiqamətləndirdi, mövcud
Höku məti yıxmağ ı, "fəhlə və kəndli diktaturası" qurmağı
başlıca vəzifə olaraq irəli sürdü: "Azərbaycan Kommunist
Partiyasının qurultayı mövcud hökuməti yıxmaq və fəhlə-
kəndli hakimiyyəti qurmaq üçün fəhlə və kəndliləri inqilabi
çıxışa hazırlamağı lazım bilir". Qurultayın hazırkı vəziyyət
haqqında qəbul etdiyi qətnamədə "Azərbaycanda hökumət
çevrilişi üçün olduqca əlverişli bir şərait" yetişdiyi vurğulanırdı.
AK(b)P-nın 1-c i qurultayından sonra Bakıda rayon partiya ko mitələ ri, qəza larda isə 14 partiya ko mitəsi yaradıldı.
Bununla ko mmunistlər mütəşəkkil surətdə Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti hakimiyyətinə qarşı silahlı üsyan hazırla mağa
başladılar. Hələ 1920 ilin yanvarından RK(b)P Bakı Ko mitəsi yanında Əliheydər Qarayevin sədrliyi ilə Azərbaycan Xalq
Cü mhuriyyətini devirmək üçün silahlı üsyan təşkil etmək məqsədilə "operativ qərargah" fəaliyyət göstərirdi. 1920 il aprelin
24-dən isə AK(b)P M K-nın hərbi-te xniki ko missiyası silahlı üsyana hazırlığ ı ö z ü zərinə götürdü. Azərbaycan Höku mətinə
qarşı qiyamçı-təxribatçı dəstələrin silahlandırılmasında, əslində, daşnak olan erməni kommunist Kamo və onun başçılıq
etdiyi qrup xüsusi fəallıq göstərirdi. Bakı, Gəncə, Qarabağ, Qaryagin, Qazax, Lən kəran qəzalarında, Gədəbəy, Tovuz və
Zaqatalada silahlı bolşevik dəstələri yaradıldı. On lar bolşevik-sovet qoşunlarının A zərbaycan sərhədini keçməsini
gözləyirdilər. A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin devrilməsində xüsusi ro lu olan AK(b)P Bakı Ko mitəsi 1920 il aprelin 25-
26-da bütün kommun istlərin rayon hərbi qərargahların ın tabeliy inə keç məsi haqqında göstəriş verdi.
RK(b)P Qafqaz Ölkə Ko mitəsi, A K(b)P MK-sı və Bakı Ko mitəsinin 24 aprel tarixli birgə qərarı ilə Bakı
rayonunun partiya təşkilatla rında hərbi vəziyyət elan edildi və bu təşkilat larda b irləşmiş bolşeviklə r ta m döyüş hazırlığına
gətirildi. Silahlı üsyana rəhbərlik Döyüş Qərargahına tapşırıld ı, A K(b)P-nin Mə rkə zi, Ba kı və rayon ko mitələ ri bütünlüklə
Qərargaha tabe edildi. Azə rbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin devrilməsi üçün hazırlanan silahlı üsyan planını yerinə yetirmə k
məqsədilə ko mmun ist partiyasının bütün üzvləri səfərbər olun muşdu. Onlar qərargahın bütün sərəncamlarına sözsüz ə mə l
etmə li id ilə r. Hə min göstərişi pozanla rın güllə lən məsinə belə icazə verilird i.