[]

178 

 

 

 

---

179 

 

təsis  qurultayında  yaradılmış,  19-cu  qurultaydan  (1952,  sentyabr)  sonra  Azərbaycan  Kommunist  Partiyası  adı  altında 

fəaliyyət göstərmiş,  1991  ildə özünü bura xmışdır.  Part iyanın rəhbər ö zəyi uzun  müddət, əsasən, qeyri-a zərbaycanlılardan, 

xüsusən  ermənilərdən,  gürcülərdən  və  ruslardan  ibarət  olmuşdur.  Azərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyətinin  elan  olunması 

ərəfəsində  bolşeviklər  Azərbaycanda  açıq  fəaliyyət  göstərirdilər.  Bakı  Xalq  Ko missarları  Soveti  süquta uğradıqdan sonra 

gizli  fəaliyyətə  keçdilər.  1918  il  noyabrın  a xırlarında  Bakı  bolşeviklər  ko mitəsinin  müvəqqəti  bürosu  yaradıldı.  Büro  

İ.Anaşkin,  İ.Dövlətov,  L.Mirzoyan  və  İ.Çikaryovdan  ibarət  idi.  1919  il  martın  əvvəlindən  bolşevik  partiya  təşkilatının  

fəaliyyətinə A.Mikoyan rəhbərlik et məyə başladı. 1919 ilin ma rtında RK(b)P Qa fqaz Ölkə Ko mitəsinin Ba kı Bürosu seçildi. 

Bolşeviklər A zərbaycan Xalq  Cü mhuriyyəti  Höku mətini kütlələr  içərisində nüfuzdan salmaq və devirmək üçün "Müstəqil 

Sovet Azərbaycanı" şüarını irəli sürdülər. Məqsədlərinə çat maq üçün Azərbaycandakı bütün kommun ist təşkilat larını vahid  

Azərbaycan  Ko mmun ist  Partiyasında  birləşdirmək  qərarına  gə ldilər.  Bu  məsələ  1919  ilin  may ında  Bakı  partiya  kon-

fransında  mü zakirə  edildi.  Məsələ  ətrafında  fikir  ayrılığı  yarandı.  Bir  qrup  yalnız  azərbaycanlı  ko mmunistlərdən  ibarət 

partiya  yaradılmasını  təklif  edirdi.  İkinci  qrup  RK(b)P  Bakı  təşkilatın ın  yeni  yaradılacaq  Azərbaycan  Ko mmunist 

Partiyasının  tərkibinə  daxil  olun mamasını  təklif  edirdi.  RK(b )P  Qafqaz  Ölkə  Ko mitəsinin  bir  ço x  ü zvləri  Cənubi  Qafqaz 

respublikalarında  milli  ko mmunist  partiyaları  yaradılmasınınn  əleyhinə  idilər.  Bolşeviklərin  başqa  bir  qrupu  isə 

Azərbaycanda  beynəlmiləl  prinsip  üzrə  ko mmunist  partiyası  yaradılmasını  tə klif  edir  və  ölkədə  fəaliyyət  göstərən  bütün 

millət lərdən  olan  ko mmunistlərin  bu  partiyada  birləşdirilməsində  israr  edird ilə r.  Be ləliklə ,  ü mu mbakı  partiya  konfransı 

beynəlmilə l  prinsip  ü zrə   AK(b)P  yaradılmasına  ra zılıq  verd i.  1919  il  may ın  sonlarında  Ba kıda   RK(b)P  Qa fqaz  Ölkə  

Ko mitəsinin  p lenu mu  oldu.  Plenu mda  A zərbaycan  Ko mmunist  Partiyasının  yaradılması  məsələsi  müza kirə  edild i.  Hə min  

məsələdə fikir ayrılığ ını aradan qaldırmaq mü mkün olmadığından məsələnin həlli RK (b)P MK-sına keçirildi. 

1919

 

ilin dekabrında RK(b)P MK-n ın Siyasi Bürosu Azərbaycan Ko mmunist Partiyasının yaradılması barədə qərar 

qəbul etdi və Qafqa z Ölkə  Ko mitəsinə təklif etdi ki, Gürcüstanda və Ermənistanda da bu cür ko mmun ist partiyaları yaratsın 

və  həmin  part iyala rın   Qa fqaz  Ölkə   partiya  ko mitəsinin  rəhbərliyi  alt ında  ü mu mqafqaz  miqyasında  vahid  təşkilatda 

birləşməsinə  ica zə  versin.  1919  il  noyabrın    10-da  RK(b)P  Ba kı  Ko mitəsinin  bürosu  ümuma zərbaycan  partiya  konfransı 

çağırılması  haqqında  qərar  çıxardı  və  həmin  konfransın  çağırılmasına  dair  təlimatı  təsdiq  etdi.  Lakin  məsələnin  qəti  həlli 

RK(b)P  Ba kı  Ko mitəsi, bolşevik "Hü mmət" və "Ədalət" təşkilatlarının  rəyasət heyətlərinin birgə ic lasına keç irildi.  RK(b )P 

Qafqaz  Ölkə  Ko mitəsi  və  Bakı  Ko mitəsinin  rəhbərliy i  ilə  işləyən  bu  təşkilatların  1920  il  fevralın  8-də  keçirilən  birgə 

iclasında  partiya  konfransı  əvəzinə,  fevral  ay ında  Azərbaycan  ko mmun istlərin in  qurultayının  çağ ırılması  haqqında  qərar 

qəbul edildi. 

1920

 

il fevralın 11-12-də Bakıda Fəhlə klubu binasında gizli şəraitdə Azərbaycan ko mmunist təşkilatlarının 1-ci 

 

---

180 

 

qurultayı  oldu.  Quru ltayda  120-ə  yaxın  nü mayəndə  iştirak 

edirdi.  Quru ltay  43  nəfə rdən  ibarət  Mərkə zi  Ko mitə  (MK) 

seçdi.  MK-nın  birinci  plenu munda  Mirzə  Davud  Hüseynov 

MK  Rəyasət  Heyətinin  sədri  seçildi.  Qurultay  fevralın  12-də 

təşkilati  məsələni  mü za kirə  etdi  və  bütün  kommun ist  təşki-

latlarını  "Azərbaycan  Ko mmunist  (bolşevikler)  Partiyası"  adı 

ilə   birləşdirmək  haqqında  qərar  qəbul  etdi.  Qərara   alındı  ki 

"Azərbaycan Kommunist Part iyası Qafqaz ölkə  təşkilatının  bir 

hissəsi  elan  olunsun  və  o,  Qafqaz  Ölkə   Ko mitəsini  ö zünün 

rəhbər  orqanı  hesab  etsin".  Belə liklə,  Azə rbaycan  Xalq 

Cü mhuriyyətinə  qarşı  ölkə  daxilində  pozuculuq  işi  aparan  və 

xarici  hərbi  müda xilədən  ötrü  əlverişli  şərait  hazırlayan 

ideoloji struktur yaradıldı. 

AK(b)P-nın  1-c i  qurultayı  A zərbaycan  partiya  təşki-

latını  silahlı  üsyan  hazırlamağa  istiqamətləndirdi,  mövcud 

Höku məti  yıxmağ ı,  "fəhlə  və  kəndli  diktaturası"  qurmağı 

başlıca  vəzifə  olaraq  irəli  sürdü:  "Azərbaycan  Kommunist 

Partiyasının  qurultayı  mövcud  hökuməti  yıxmaq  və  fəhlə-

kəndli hakimiyyəti qurmaq üçün  fəhlə və  kəndliləri inqilabi 

çıxışa  hazırlamağı  lazım  bilir".  Qurultayın  hazırkı  vəziyyət 

haqqında  qəbul  etdiyi  qətnamədə  "Azərbaycanda  hökumət 

çevrilişi üçün olduqca əlverişli bir şərait" yetişdiyi vurğulanırdı. 

AK(b)P-nın  1-c i qurultayından sonra Bakıda rayon partiya ko mitələ ri, qəza larda  isə 14 partiya ko mitəsi yaradıldı. 

Bununla  ko mmunistlər  mütəşəkkil  surətdə  Azərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyəti  hakimiyyətinə  qarşı  silahlı  üsyan  hazırla mağa  

başladılar.  Hələ  1920  ilin  yanvarından  RK(b)P  Bakı  Ko mitəsi  yanında  Əliheydər  Qarayevin  sədrliyi  ilə  Azərbaycan  Xalq 

Cü mhuriyyətini devirmək üçün silahlı üsyan təşkil etmək  məqsədilə "operativ qərargah" fəaliyyət göstərirdi. 1920  il aprelin  

24-dən isə AK(b)P M K-nın hərbi-te xniki  ko missiyası silahlı üsyana hazırlığ ı ö z ü zərinə götürdü. Azərbaycan Höku mətinə  

qarşı  qiyamçı-təxribatçı  dəstələrin  silahlandırılmasında,  əslində,  daşnak  olan  erməni  kommunist  Kamo  və  onun  başçılıq 

etdiyi  qrup  xüsusi  fəallıq  göstərirdi.  Bakı,  Gəncə,  Qarabağ,  Qaryagin,  Qazax,  Lən kəran  qəzalarında,  Gədəbəy,  Tovuz  və 

Zaqatalada  silahlı  bolşevik  dəstələri  yaradıldı.  On lar  bolşevik-sovet  qoşunlarının  A zərbaycan  sərhədini  keçməsini 

gözləyirdilər. A zərbaycan Xalq  Cü mhuriyyətinin devrilməsində xüsusi ro lu olan  AK(b)P Bakı Ko mitəsi 1920 il aprelin 25-

26-da bütün kommun istlərin rayon hərbi qərargahların ın tabeliy inə keç məsi haqqında göstəriş verdi. 

RK(b)P  Qafqaz  Ölkə  Ko mitəsi,  A K(b)P  MK-sı  və  Bakı  Ko mitəsinin  24  aprel  tarixli  birgə  qərarı  ilə  Bakı 

rayonunun partiya təşkilatla rında hərbi vəziyyət elan edildi və bu təşkilat larda b irləşmiş bolşeviklə r ta m döyüş hazırlığına  

gətirildi. Silahlı üsyana rəhbərlik  Döyüş Qərargahına tapşırıld ı, A K(b)P-nin Mə rkə zi, Ba kı və rayon ko mitələ ri bütünlüklə  

Qərargaha tabe edildi. Azə rbaycan Xalq  Cü mhuriyyətinin devrilməsi üçün hazırlanan silahlı üsyan planını yerinə yetirmə k 

məqsədilə  ko mmun ist partiyasının bütün üzvləri səfərbər olun muşdu. Onlar qərargahın  bütün sərəncamlarına sözsüz ə mə l 

etmə li id ilə r. Hə min göstərişi pozanla rın güllə lən məsinə belə icazə  verilird i. 

 

 

 

---