174
Azərbaycan tarixi, 7 cilddə, c.5, B., 2001; Həsənov C, Azərbaycan beynəlxalq münasibətlər sistemində (1918-1920-ci illər), B., 1993;
Nəsibzadə N., Azərbaycanın xarici siyasəti (1918-1920), B., 1996; Qasımov M ., Abdullayev M ., Beynəlxalq münasib ətlər tarixi, B.,
1998; Musayev İ., Azərbaycanın xarici siyasəti (XX əsr), 3 hissədə, h.l, B., 2003; Азербайджанское нациолально- демократическое
движение 1917-1920 rr., Б., 1990; Дипломатические беседы А. А. Топчибашева в Стамбуле (записи чрезвычайного посланника и
полномочного министра Азербайджанской Республики). 1918-1919 rr.., Б., 1994.
AZƏRBAYCAN XALQ CÜMHURĠYYƏTĠNĠN MÜS TƏQĠLLĠYĠNĠN BÖYÜK DÖVLƏTLƏR TƏRƏ -
FĠNDƏN TANINMAS I MÜNASĠBƏTĠLƏ GÜZƏġTLƏR HAQQINDA QANUN - Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin
beynəlxa lq a lə mdə de-fak to tanınması münasibətilə həyata keçirilmiş hu manizm akt ı. Bu barədə qanun 1920 il fevralın 9-da
Azərbaycan Parla ment i tərəfindən qəbul edilmişdir. Qanuna əsasən, 1920 il yanvarın 11-də Azərbaycanın müstəqilliyinin
Antanta ölkələri tərəfmdən de-fakto tanmması münasibətilə, cinayət törətmiş şəxslər və vergiödəyənlər barəsində müəyyən
əsaslarla gü zəştlər elan edilmişdi. Üç h issədən (ümu mi, hərbi və
v e r g i l ə r üzrə k ə s i r l ə r ) ibarət o lan qanun Azərbaycanda
yaşayan əcnəbilərə də şamil olunurdu.
AZƏRBAYCAN XALQ CÜMHURĠYYƏTĠNĠN
REALĠYALARI - A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti yarandığı
ilk vaxtlardan müstəqilliyin dövlət rəmzləri olan Dövlət bayrağı,
Dövlət himni, Dövlət gerbi, Dövlət möhürü ilə yanaşı, kağız pul
(əsginas), qiy mətli kağızlar, orden, medal, xatirə n işanları, poçt
markaları və s. realiyaların hazırlan ması sahəsində də ciddi
addımlar atdı. Höku mət 1919 ilin əvvəllərindən dövlətin ən
mühü m atributlarından sayılan kağız pullar buraxmağa başladı.
1919 il ərzində 25, 50, 100, 250 manatlıq kağız pullar bura xıldı.
1920 ilin əvvəllərində dövriyyəyə da xil olmuş ən iri no minalın -
500
manatlıq
əsginasın
üzərində
A zərbaycan
Xa lq
Cü mhuriyyətinin və nominalın adı Azərbaycan, rus və fransız
dillərində verilmişdi. 1919-20 illərdə bura xılmış pul vahid lərinin ad ları A zərbaycan dilində manatla , rus dilində isə rublla
göstə-rilirdi. Bundan əsas məqsəd uzun illər boyu Rusiya kağız pullarma öyreşmiş əhalidə yeni milli pula tədricən inam
yaratmaq idi. Azə rbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin bu sahədə siyasətinin mahiyyəti milli valyutanı - manatı beynəlxalq
miqyasda tanıtmaqla bağlı id i. 500 manatlıq əsginasın üzərində Cü mhuriyyətin və no minalın adlarının fransızca verilməsi
də bununla əlaqədar olmuşdur.
1919 il avqustun 20-də Azə rbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Höku mət inin ica zəsi ilə Bakı bə lədiyyə idarəsi tərəfindən
hər biri 500 manat olmaq la, 100 min ədəd nəzərdə tutulan faizsiz və hərəsi 50 bilet olmaqla, 2 min seriyaya bölünmüş 550
milyon manatlıq uduşlu istiqrazlar da buraxıld ı.
Cü mhuriyyətin hərbi naziri, tam artilleriya generalı Səməd bəy Mehmandarovun əmri ilə Cü mhuriyyətin ilk
ordeninin - "İstiqlal" ordenin in layihəsi ilə ə laqədar müsabiqə elan ed ilmişdi. Müs abiqənin şərtlərinə əsasən, ordenin
layihəsini iki variantda - hərb i xid mətə xid mətə görə hazırla maq nə zərdə tutulmuşdu. Müsabiqəyə 100-ə ya xın layihə
təqdim olun muşdu. Hə min layihələ rdən bir neçəsi Fətəli xan Xoyskinin a rxivindən tapılmışdır. Görünür, onlar müsabiqəyə
təqdim o lunduqdan sonra seçilib sa xlan mışdılar.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökuməti müstəqil poçt marka ları da bura xmışdır. Poçt və teleqraf nazirliy i Hö ku-
mət in tapşırığ ı ilə 1919 ilin iyununda ilk poçt markala rın ın hazırlan masına başla mışdı. Markala rın layihə lərini hazırla maq
poçt və teleqraf nazirliyin in xüsusi tapşırıq lar ü zrə məmuru , rəssam Zeynal Əlizadəyə həvalə olun muşdu. 1919 il oktyabrın
20-də milli poçt markala rı bura xıldı. Şərq na xışları və mü xtə lif rə mzlə rlə (əlində Azərbaycan bayrağı tutmuş əsgər, oraq
tutmuş kəndli, Suraxanı Atəşgahı, İçərişəhərdən görünüş, Şirvanşahlar Sarayı ko mp leksi və s.) bəzədilmiş 10, 20, 40, 60
qəpiklik, 1, 2, 5, 10, 25, hətta 50 manatlıq markala r bura xılmışdı. Bütün markala rın ü zərində Azə rbaycan və fransız
dillərində "Azərbaycan Cü mhuriyyəti" sözləri yazılmışdı. Ma rka ların ha zırlan masında və bura xılmasında poçt və te leqraf
naziri Ca mo bəy Hac ınskinin mühü m ə məyi olmuşdur. Milli markala rın dövriyyəyə buraxılması ilə ə laqədar "Azərbaycan"
qəzetinin 1919 il 11, 12 və 13 o ktyabr tarixli saylarında höku mət mə lu matları dərc olun muşdu.
Əd.: Azərbaycan Demokratik Respublikasının rəmzləri.
B., 1992; Qasımova S., Əhmədov R., 1918-1923-cü illərdə
Azərbaycan pul dövriyy əsində işlədilmiş kağız pullar və qiymətli
kağızlar, "Azərbaycan
175
Tarixi M uzeyi - 80" toplusu, B., 2001; yenə onların, Azərbaycan Cümhuriyy ətinin dövlət realiyaları haqqında, yenə orada, B., 2003;
Касимова С., Ахмедов Р., Первые почтовые марки Азербайджана, yenə orada, E., 2002.
AZƏRBAYCAN XALQ CÜMHURĠYYƏTĠNĠN TANINMAS I - 1918 il mayın 28-də
Azərbaycan Milli
Şurasının qəbul etdiyi
istiqlal bəyannaməsi ilə A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin yaradılması elan ed ilmiş, Höku mət
başçısı Fətəli xan Xoyski bu barədə radioteleqrafla xarici dövlət başçılarına məlu mat vermişdi. İyun ayının 4-də Türkiyə ilə
dövlətlərarası müqavilə imzalan mışdı. Cü mhuriyyət daxili və xarici siyasət sahəsində qızğın fəaliyyətə başlamışdı. 1918 il
oktyabrın 30-da bağlanmış Mudros barışığına görə A zərbaycanı tərk edən Osman lı qoşunları əvəzinə, noyabrın 17-də ingilis
qoşunları Bakıya daxil olmuş-du. İngilis hərbi ko mandanlığ ı dekabrm 28-də bundan iki gün əvvəl yaradılmış A zərbaycan
Xalq Cü mhuriyyətinin yeni Höku mətin i tanıdığ ını bəyan etmişdi. Təbriz, Xoy, Ən zəli, Batum, Kiyev, Aşqabad və b.
şəhərlərdə, Krımda A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin diplo matik nümayəndəlikləri açılmışdı. Bakıda isə Gürcüstan, İran,
Belçika, ABŞ, İngiltərə və b. dövlətlərin rəsmi nümayəndəlikləri fəaliyyət göstərirdi. Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Parla-
mentin in 1918 il 7 dekabr tarixli qərarı ilə Parisə Pa rla mentin sədri Əlimə rdan bəy Topçubaşovun başçılığı ilə ta m
səlahiyyətli və geniş hüquqlara ma lik o lan nümayəndə heyəti göndərilmişdi. Bütün bunlar və digər müvafiq fakt lar
Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin xaric i ölkələ r tərəfindən de-fakto tanındığını sübut edirdi. Pa ris Sülh Konfransı Ali
Şurasının A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyətini tanın ması haqqında 1920 il 11 yanvar tarixli qərarı isə, əslində, Cü mhuriyyətin
de-fakto deyil, de-yure, yəni hüquqi cəhətdən tanınması de mə k idi. Paris Sülh Konfransı Ali Şurasının hə min qəra rdan
sonra həyata keçirdiyi tədbirlər də bunu təsdiq edir. Be lə ki, 1920 il yanvarın 19-da A zərbaycan nümayəndələri Ali Şuranın
iclasına dəvət olunmuş, burada hərb i-siyasi xarakterli məsələlər mü zakirə edilmişdi. A zərbaycan Cü mhuriyyətinin
beynəlxa lq alə mdə de-yure tanınması onu Sovet Rusiyasının işğalından xilas edə bilməsə də, işğalçı dövlət üçün hüquqi
məsuliyyət müəyyən edir.
Əd.: Nəsibzadə N., Azərbaycan Demokratik Respublikası, B., 1990; Həsənov C, Azərbaycan beynəlxalq münasibətlər
sistemində. 1918-1920-ci illər., B., 1993; M usayev İ., Azərbaycanın xarici siyasəti (XX əsr), 3 hissədə, h. 1, B., 2003.
AZƏRBAYCAN XƏZĠNƏ PALATAS I - A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Höku mətinin maliyyə sisteminə daxil
olan mühüm dövlət quru mu. Cü mhuriyyət Höku mətin in 1918 il 21 oktyabr tarixli qərarı ilə Bakı Xəzinə Palatası
Azərbaycan Xəzinə Pa latasına çevrilərə k, onun fəaliyyət dairəsi həmin il oktyabrın 11-də ləğv edilmiş, Gəncə Xə zinə
Palatası da daxil olmaq la bütün Cü mhuriyyət ərazisinə şamil ed ilmişdi.
Azərbaycan Xəzinə Pa latasının fəaliyyəti dövründə dövlət vergilərin i topla maq üçün Bakı ş əhəri və
Balaxanı,Sabunçu polis meysterliyi nəzdində vergi pristavları vəzifələri yaradılmışdı. Xəzinə vergiləri üzrə hərraca çıxarılan
daşınar və daşınmaz əmlakın siyahıya alın ması və satışı qaydaları A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Parlamentin in 1919 il
sentyabrın 27-də qəbul etdiyi qanunla tənzimlənirdi. Bu qanunla quberniyalarda daşınar və daşınmaz əmlakın hərracda
satılması vəzifələri Azərbaycan Xəzinə Palatasına həvalə olunurdu. Şəhərlərdə və qəzalarda isə dəyəri 25 min manatdan çox
olmayan daşınar və daşınmaz əmlakın hərracda satılması vəzifəsi polis idarələrinin hərrac müfəttişlərinə, əmlakın siyahıya
alın ması və satışının təşkili isə vergi polisinə həvalə olunurdu. Bunun nəticəsində ölkədə xəzinə verg ilərin in yığ ılması işi
canlanmış və dövlətin maliyyə ehtiyatları artmağa başlamışdı.
Əd: Aзepбaйджанская Демократическая Pecnублика (1918-1920). Законодательные акты (сборник документов), Б., 1998;
AZƏRBAYCAN ĠNQĠLAB KOMĠTƏS Ġ - bax
Azərbaycan Müvəqqəti İnqilab Komitəsi.
AZƏRBAYCAN - ĠRAN BĠRGƏ KOMĠSS ĠYAS I iki dövlət arasında əməkdaşlıq haqqında müqavilənin əsas-
larını hazırlamaq üçün Parisdə yaradılmış işçi qrup (1919, o ktyabr). Ko missiyanın tərkibinə A zərbaycan nümayən-
dələrindən Mir Yaqub Mehdiyev və Ceyhun Hacıbəyli, İran tərəfindən Zəkov Mülk və Mustan Sarüs-Səltənə da xil id i.
Oktyabrın 29-da ko missiyanın ilk iclası keçirilmişdi. Oktyabrın 30-31-i və noyabrın 1-də mü zakirələr davam etdirilmiş,
Paris sülh konfransında Azərbaycan nümayəndə heyətinin başçısı Əlimərdan bəy Topçubaşovun Azərbaycan Cümhuriyyəti
Nazirlə r Şurasının sədrinə göndərdiyi mə lu mata görə, sonuncu iclasda İran nü mayəndələri A zərbaycan nümayəndəliyinin
təqdim etdiy i saziş layihəsini qəbul et mişdi. Sa ziş 4 maddədən ibarət id i: 1) Qafqaz Azə rbaycanı Azərbaycan
nümayəndəliyin in Sülh konfransına təqdim etdiy i tələbnamə və xəritələrdə göstərilmiş sərhədlərdə, Rusiyada dövlət idarəsi
və quraluşunun hansı şəkildə və formada quralmasından asılı olmayaraq, qəti və birdəfə lik ondan (Rusiyadan) ayrılır; 2)
Qafqa z A zərbaycanının göstərilən hüdudlarında 1918 ilin 28 may ından mövcud olan Azə rbaycan Cü mhuriyyəti, Ba kı şəhəri
paytaxt olmaq la, A zərbaycan Höku mət i tərə findən ü mu mi seçki hüququ əsasında çağırılan Azərbaycan Müəssislər
Məclisinin müəyyən etdiyi qanunlarla fəa liyyət göstərən seçilmiş pre zident və parla mentli müstəqil, demo kratik respublika
kimi tanınır; 3) Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti qonşu İran dövlətilə əsasları və formaları, eyni zamanda, həyata keçirilmə
üsulları İran və Azərbaycan Hökumətlərinin hər iki dövlətin parlamentlərin in bəyəndiyi qarşılıqlı razılığ ına əsasən
hazırlanan və müəyyən edilən siyasi-iqtisadi əlaqələr qurar. Bununla b irgə xarici işlər sahəsində İran və A zərbaycan
Höku mətlərin in fəaliyyətinin birləşdirilməsi arzu olunur; 4) A zərbaycan Cü mhuriyyətinin 1-ci və 2-ci bəndlər üzrə yu xarıda
göstərilən məqsədlərə çatmaq, A zərbaycan Cümhuriyyətinin müstəqilliy inin tanınması, onun bütövlüyü və müstəqilliyinə,
siyasi, iqtisadi, mədəni və hərbi qüvvələrinin in kişafına hər cür təhdiddən təhlükəsizliyinə nail olmaq üçün İrana göstərilən
şəkildə İngiltərən in həqiqi kö məyinə ehtiyacı vardır.