206
Elə hə min ay M.Y.Vəzirov Kiyevdə diplo mat ik fəa liyyətə başladı. Birinci dünya müharibəsində (1914—18) "Dördlər
ittifaqi‖nın məğlub olması, Ukraynadan Almaniya, A zərbaycandan isə Osmanlı qoşunlarının geri çəkilməsi və hər iki
ölkəyə Antanta qoşunlarının yeridilməsi, keçmiş Rusiya imperiyası ərazisində yaranmış hər iki yeni dövlətin həm
bolşevik hakimiyyəti, həm də Den ikin tərəfindən təhdid olunması onların beynəlxalq aləmdə o xşar mövqedən çıxış
etmə lərini zəruriləşdird i. Buna görə Ukrayna höku məti də A zərbaycan Xa lq Cü mhuriyyəti ilə sıx d iplo matik əlaqə
qurmaq məqsədilə 1919 il fev ralın 8-də A zərbaycana göndərilmək üçün keç miş da xili işlər na ziri İvan Kraskovskinin
başçılığı ilə xüsusi diplomatik missiya yaratdı.
1919 ilin martında Azərbaycan və Ukrayna nümayəndəlikləri Antanta dövlətlərinin İstanbuldakı hərb i
rəhbərliy inə müraciət edərək onlara Paris sülh konfransında (1919-20) iştirak et mə k üçün şərait yaradılmasın ı xah iş
etdilər. Hə min va xt Odessa ş əhərində müttəfiq ləra rası ko missiya fəaliyyətə başlamışdı. A zərbaycan Hö ku məti bu
ko missiyada ölkənin mənafeyini tə msil et mək üçün 1919 il mart ın 14-də Rüstəm bəy Sultanovu nümayəndə təyin etdi.
1919 ilin yazında Ukraynanın Denikin o rdusu tərəfindən tutulması nəticəsində Azərbaycanın Kiyevdəki dip -
lo matik nümayəndəliyinin normal fəaliyyət göstərməsi pozuldu. M.Y.Vəzirov Odessaya getmək məcburiyyətində
qaldı. Burada o, İngiltərə baş konsulu Kukla görüşərək, Azərbaycan haqqında ona ətraflı məlumat verdi. Lakin yeni
yaranmış dövlətlərin dip lo matik nümayəndələri burada da Den ikin o rdusu nümayəndələri tərəfindən təzyiqlərə və qaba
münasibətə məruz qaldılar. İngilis və fransız nü mayəndəlikləri isə baş verənlərə seyrçi münasibət bəslədilər. Nəticədə
Mir Yusif Və zirov (Çə mən zə minli) may ın 14-də vətənə dönmə k üçün Odessanı tərk etdi və bolqar gə misi ilə İstanbula
yollandı.
Cü mhuriyyət Höku məti 1920 ilin yanvar ayında keçmiş Rusiya imperiyası ərazisində yeni yaranmış dövlətlərə,
o cümlədən Ukraynaya diplo matik missiya göndərməy i qərara aldı. Lakin Aprel işğalı (1920) nəticəsində Azərbaycan
Xalq Cü mhuriyyətinin süqutu buna imkan vermədi.
Əd.:
Aзepбaйджанская Демократическая Pecnублика (1918-1920), Внешняя политика (документы и материалы), Б.,
1998; Aзepбaйджанская Демократическая Pecnублика (1918-1920), Законодательные акты (сборник документов), Б., 1998.
"AZƏRBAYCANIN VƏ BAKl ġƏHƏRĠNĠN BÜTÜN ƏHALĠSĠNƏ" (1920, 28 APREL) Azərbaycan Mü-
vəqqəti İnqilab Ko mitəsinin Xa lq Cü mhuriyyətin in devrilməsi, sovet hakimiyyətinin qurulması haqqında müraciət i,
Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin ilk rəs mi sənədi. Azə rbaycan Xalq Cü mhuriyyəti öz yaran masını, dünya təcrü-
bəsinə uyğun olaraq İstiqlal bəyannaməsi vasitəsilə ifadə et mişdisə, İnqilab Ko mitəsi yalnız mü raciətlə kifayət-
lən mişdi. Bu sənəddə Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin fəa liyyətinin tarixi əhə miyyəti açıq aşkar təhrif olunur, sovet
hakimiyyəti siyasətinin əsas istiqamətləri göstərilirdi. Mürac iətdə inqilabi proletariat və kəndlilə rin qabaqcıl h issəsinin
ölkədə bütün hakimiyyəti İnqilab Ko mitəsinə verdiyi bəyan edilirdi. A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti hakimiyyətinin
mah iyyəti, ilk dəfə rəsmi ola raq, kobud şəkildə təftiş edilmiş, belə liklə, sonrakı sa xtalaşdırma lar üçün ideolo ji ba za
yaradılmışdı. Müraciətdə deyilirdi: " Yoldaşlar! "Müsavat" partiyasının cinayətkar hökuməti devrilmişdir". Bunun
ardınca o zamankı bolşevik leksikonuna uyğun olaraq, siyasi rəqib ən kəskin ifadələrlə təhqir olunurdu. "İstismarçılar,
qəsbkarla r və za limlə r güruhunun hakimiyyət günlərinin və saatlarının ö mrünə az qalıb". İnqilab ko mitəsi Azərbaycan
Sovet Respublikası adından RSFSR-lə ittifaq təklif ed ir, Sovet Rusiyası ilə Sovet Azərbaycanının fəhlə və kəndlilərinin
qüvvələrinin birləşdirilməsini, qarşılıqlı kö məy ini Qa fqazda və Şərqdə fəhlə inqilabla rın ın qələbəsinin möhkə m rəhni
hesab edirdi. Sovet Rusiyasının Qırmızı ordusu Azərbaycanın da xili işlərinə qarış mağa, ölkədə sovet hakimiyyətini
möhkəmləndirməyə dəvət olunur, onun antiazərbaycan fəaliyyəti pərdələnirdi (" Yoldaş fəhlə və kəndlilər! Biz sizin
azad o lunmağ ınız üçün, burada, Qafqazda və müsəlman Şərq ində inqilab ın qələbəsi üçün Qırmızı o rdunu buraya dəvət
etmişik"). Azərbaycan ordusu əsgərlərinin Qırmızı orduya müqavimət göstərməməsi, sovet hakimiyyətinin tərəfinə
keçməsi təbliğ o lunurdu. İnqilab ko mitəsi vətəndaş müharibəsi tərəfdarı olmadığın ı bəyan etsə də, ona qarşı hər bir
hərəkəti ağ te rror elan ed ir və buna qarşı a mansız kütləvi qırmızı terro rla cavab verməyə hazır olduğunu bildirirdi ("Biz
burjuaziyanın və mü lkədarların ağ terroruna amansız q ırmızı terrorla cavab verəcəyik. Siz yü zlərlə fəhləni qətlə yetirə
bilərsin iz, b iz onların qanın ı bütöv qatillə r sinfinin - ağ terrorçuların məhv edilməsilə a lacağıq"). Mürac iətin sonunda
Azərbaycanda fəhlə və kəndlilə rin qə ləbəsi, müstəqil Azərbaycan Sovet Respublikası, Sovet Azərbaycanı və Sovet
Rusiyası fəhlə və kəndlilərinin inqilab i ittifaqına dair üç şüar verilmişdi. Sənəd Azərbaycan Müvəqqəti İnqilab
Ko mitəsinin ü zvləri (Nə riman Nə rimanov, Əliheydər Qa rayev, Hə mid Su ltanov, Qəzənfə r Musabəyov, A.Əlimov,
Mirzə Davud Hüseynov) adından imzalan mışdı.
Əd.:
Декреты Азревкома (1920-1921 гг.) Сборник докунментов,Б., 1988.
AZƏRBAYCANIN ZAKASPĠDƏ KONS ULLUĞU- Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin
Zakaspi müvəqqəti
hökuməti yanında nümayəndəliyi. A zərbaycan Höku məti 1919 il aprelin 2-də Əkbər ağa Sadıqovu Zakaspi müvəqqəti
hökuməti yanında konsul təyin etdi. İyunun 5-də A zərbaycan diplo matik missiyası Aşqabadda fəaliyyətə başladı.
Konsulluq Zakaspi müvəqqəti hökuməti yanında Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin maraqların ı təmsil etməli id i.
Konsulluq 1918 ildə Ba kıda mart soyqırımı və bolşevik-daşnak ağalığ ı dövründə Türkmənistana qaçmış
Azərbaycan vətəndaşlarına da, imkan da xilində, kö mək edird i.