431
Ermənistan Respublikası hərbi mükəlləfiyyət keçirə bilməzdi. 5-ci maddəyə görə, müqavilə şərtlə rin in yerinə yetirilməsinə
nəzarət Türkiyənin İrəvandakı siyasi nümayəndəsi və ya səfirinə həvalə olunurdu. Bunun müqabilində Türkiyə hökumət i
Ermənistan Respublikasının istəyinə əsasən, ona silahlı yardım et məyi öhdəsinə götürürdü. Ermənistan Respublikası
ərazisindən Türkiyə üçün təhlükə yarandıqda, Türkiyə höku məti Ermən istana qoşun yeridə bilərd i. Müqavilənin 6 və 7-ci
maddələ ri köçkünlə rlə bağlı id i. Hə r iki tərəf, müharibə za manı düşmən ordusu tərəfinə keçərək, öz dövlətinə qarşı silah
işlədənlərdən və ya işğal olun muş torpaqlarda kütləvi qırğın larda iştirak edənlərdən başqa, qalan köçkünlərin əvvəlki sərhəd
daxilindəki yurdlarına dön mələ rinə ra zılıq verirdi. Türkiyə höku mətinin müharibənin əsas səbəbkarı olan məğlub tərəfdən -
Ermənistan Respublikasından təzminat tələb et məyə ta m haqqı olsa da, o hu manizm prinsiplərinə hörmət edərək, bundan
imtina etdi (8-c i maddə), habelə 2-ci maddədə göstərilən sərhədlər da xilində suverenliyin i bütünlüklə inkişaf etdirmək və
gücləndirməkdə ermən ilərə yard ım göstərməyi öhdəsinə götürdü. 10-cu maddəyə əsasən, Ermənistan hökuməti Antanta
dövlətlərinin Türkiyə Böyük Millət Məclisi tərəfindən qəti surətdə rədd edilmiş qarətçi Sevr müqaviləsin i (1920, 10 avqust)
etibarsız saydı və bununla da ö zünün Batu m müqaviləsi (1918, 4 iyun) ilə nəzərdə tutulan əraziləri hüdudlarında
mövcudluğunu təsdiqlədi. 11-ci maddə Ermənistan Respublikası ərazisində yaşayan türk-müsəlman əhalinin hüquqlarına aid
idi. Ermən istan hökuməti ö z əra zisində yaşayan türk-müsəlman əhalin in mədəni və dini in kişafı üçün ş ərait yaratmağı
öhdəsinə götürürdü. 12-ci maddə nəqliyyat məsələlərini, xüsusilə tranzit nəqliyyatını tənzimləməli id i. Türkiyə hökuməti
Şərur, Naxçıvan, Şahtaxtı və Culfa yolu ilə tran zit əlaqələrinin sərbəstliyinin təminatını öz ü zərinə götürürdü. Türkiyə
hökuməti Ermənistan Respublikası daxilində müvəqqəti olaraq hərbi qüvvə saxlamaq hüququ əldə edirdi (13-cü maddə).
Ermənistan höku məti hər hansı bir dövlətlə bağlanan müqavilə lərin Türkiyənin mənafeyinə, ya xud maraqla rına zidd olan
maddələ rin i etiba rsız saymağı qəbul edir və bunu öhdəsinə götürürdü (14 maddə). Sonra kı maddələrdə iqtisadi-siyasi
münasibətlərin nizama salın masından və müqavilənin təsdiqindən bəhs olunurdu. Müqavilənin sonunda hər iki tərəfin qəbul
etdiyi belə bir fikir də diqqəti cəlb ed ir: tə rəflər arasında anlaşılmazlıq meydana gəldikdə, müqavilə türkcə mətnə əsasən təhlil
olunmalı idi. Gü mrü müqaviləsinin Naxçıvan mahalına münasibətdə müəyyən ədalətsiz müddəaları (qədim türk torpaqları
olan Ulu xan lı, Qəmərli kəndlərin in və ən başlıcası isə, Böyük Ved i ətrafındakı bir ço x A zərbaycan kəndlərin in Ermənistana
verilməsi) nə zərə alın ma zsa, bu müqavilə Na xç ıvan Mu xtar Respublikasının indiki s ərhədlərin in müəyyənləşdirilməsində
mühü m rol oynadı. 1920 il noyabrın 29-da Ermənistanda sovet hakimiyyəti qurulduğundan, daşnaklar isə öz hakimiyyətini
bərpa edə bilməd iyindən, Gü mrü müqaviləsi qüvvəyə min məd i. Reg iondakı münasibətləri tənzim et mə k məqsədilə 1921 il
Moskva və Qars müqavilə ləri imza landı.
Əd
.: Gümrü, M oskva, Qars müqavilələri və Naxçıvanın taleyi (tərtib edəni İ.Hacıyev), B., 1999; Qasımov M ., Azərbaycan-
Türkiyə diplomatik-siyasi münasibətləri (1920-ci il aprel-dekabr, 1922-ci il), B., 1998; İsma il Soysal, Tarihçeleri ve açıklamaları ile
birlikte Türkiyenin siyasat anlaşmaları, c.l (1920-1945), Ankara, 1983.
GÜRCÜ MĠLLĠ ġ URAS I - Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti dövründə (1918-20) Bakıda fəaliyyət göstərən milli
şuralardan biri. 1918 ilin aprelində gürcü icması tərəfindən yaradılmışdı. Şura Bakıda yaşayan gürcülər arasında geniş
mədəni-maarif işi aparmış, o cümlədən gürcü məktəbi aç mış, ö z soydaşlarına himayədarlıq et miş, imkan da xilində hər cür
yardım göstərmişdir. Şuranın sədri Konstantin Dmitriyeviç Mikeladze id i. Sayca az o lmalarına baxmayaraq, ö lkədə yaşayan
gürcülərin mənafeyin i təmsil etdiyi üçün Gürcü Milli Şurasından Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Parlamentinin tərkibinə 1
nəfər deputat (Tsxokaya Qriqori İvanoviç) da xil edilmişdi. Erməni Milli Şurasından fərq li olaraq, Gürcü M illi Şurası
Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinə qarşı pozuculuq fəaliyyətində iştira k et mə mişdir.
GÜRCÜS TANIN ƏRAZĠ ĠDDĠALARI 1918 il mayın 26-da elan olun muş Gürcüstan Respublikasının
Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinə qarşı irə li sürdüyü ərazi iddiala rı. Gürcüstan müstəqil respublika e lan edildikdən sonra,
yeni yaranmış dövlətin ərazisi və sərhədlərin in müəyyənləşdirilməsinə başlandı. Gürcüstan hökuməti vaxtilə çar Rusiyasının
xüsusi məqsədlə Tiflis quberniyasının tərkibinə daxil etdiy i tarixi A zərbaycan torpaqlarına iddialarla çıxış etdi. Bu məqsədlə
həm müva fiq xəritələ r tərt ib olunur, hə m də ə mə li addımla r atılmasına cəhd edilird i. Gürcüstan Sığnaq qəzasının cənub-şərq
hissəsinə, Tiflis qəzasının Qarayazı dü zünə, Borçalı qə zasının orta (türk) hiss əsinə, həmçin in Zaqatala dairəsinə əra zi
iddiala rı qaldırırdı.
Statistik məlu mat lara görə, Gü rcüstanın iddia irə li sürdüyü ərazilərin bütün əhalisinin (147362 nəfə r) 135898
nəfərini (92,3%) türk-müsəlman lar, 6526 nəfə rin i isə (4,4%) gürcülər təşkil edird i. Azə rbaycan Xalq Cü mhuriyyəti
Höku məti mü rəkkəb tarixi şəraitdə ö zünün tarixi-coğrafi torpaqlarında suveren hüquqların ı bərpa etmək üçün fəal siyasət
yeritdi. Zaqatala dairəsi əhalisin in arzusu nəzərə alınaraq, orada Cü mhuriyyət idarəçiliyi yaradıldı. Digər torpaqlar uğrunda
da diplo matik fəaliyyət davam etdirildi.
Əd.:
Щепотьев А., Доклад о спорных кавказских территориях, на которые имеют права самоопределившиеся
азербайджанские тюрки, Известия АН Азерб. ССР (серия истории, философии и права), 1990, № 2;