174
mühü m liman kimi Bakının ö zünün əhəmiyyəti artdı.
43
XVI əsrdə bir neçə ingilis səyyah-taciri hə min yolla təkcə ticarət məqsədi ilə
deyil, hə m də öz höku mətlərin in siyasi tapşırıqlarını yerinə yetirmə k üçün Azərbaycana
gəlmişdi.
44
1562-ci ildə Moskva Şirkətin in agenti, b ir sıra ekspedisiyaların
təşəbbüsçüsü və fəal iştira kçısı o lan ingilis s əyyahı Cenkinson Azərbaycana gəldi.
Cenkinson 1562-c i ildə Azə rbaycanda olarkən Dərbənd, Şa ma xı, Cavad və digər
şəhərlərə getdi. O, ö z məktublarında bu səyahətini təsvir edərək, A zərbaycanın
şəhərləri, xüsusilə, Şamaxı və Dərbənd haqqında məlu mat verir, ço x qədim bir şəhər
kimi Bakının da adını çəkir.
45
İqtisadi-coğrafi xarakterli məlu matlar verən Cenkinson
Azərbaycanla ticarət məsələləri ü zərində də dayanır. O, Şirvana gəldiyi va xt onun ş əhər
və qalala rın ın tənəzzülə uğradığın ı qeyd edir, İran və Azə rbaycan mallarının Rusiyada
az satılmasının səbəblərini Xəzər dənizində gəmilərin azlığı, bazar və liman ların
çatışmaması, xalq ların yoxsulluğu və s. ilə izah edir. Qeyd etmək lazımdır ki,
1549-1554-cü illər dövründə ölkə kəndlilərin və sənətkarların şah hakimiyyəti ə leyhinə
üsyanlarından özünə gəlməmişdi.
Cenkinson Türkiyə ilə Səfəvilər arasındakı mübarizəni ticarət yolları, xüsusilə,
Şamaxı və Gilan ipəyinin Avropaya aparıldığ ı yollar üstündə mübarizə kimi təsvir edir.
İranda olarkən Cenkinson Qəzvinə getmişdi. O, buraya İran malların ın Volqa-Xəzər
yolu ilə İngiltərəyə göndərilməsi barədə şah Təhmasiblə danışıq lara başla maq məqsədi
ilə gə lmişdi. Lakin onun bu missiyası baş tutmadı. Belə ki, bu va xt İran Türkiyə ilə sülh
müqaviləsi bağladı və İranın Avropa ilə ticarəti Kiçik Asiya vasitəsilə həyata
keçirilird i.
46
Osmanlı Türkiyəsinin A zərbaycan barəsində işğalçılıq niyyətləri rus və ingilis
tacirlə rin in Vo lqa-Xə zər yolundan istifadə et məyə başladıqla rı XVI əsrin 60-cı
illərindən xüsusilə gücləndi. XVI əsrdə Azərbaycandan Rusiyaya, Avropaya və
Türkiyəyə əsas ixracat malı ipək id i.
47
Bakı bu ipək tica rətində əvvəlki kimi mühüm yer
tuturdu. Tranzit ipə k tica rəti aparan liman ş əhəri kimi oynadığı bu roldan əlavə, Ba kı
İrana, Rusiyaya və digər ölkələrə daşınan neft şəhəri kimi də mühüm əhəmiyyətə malik
idi.
İngilis tacirlərinin Azərbaycana və İrana nüfuz etmək cəhdləri XVI əsrin 70-ci
illərində də davam edirdi. Lakin siyasi hadis ələr ticarət in aparılmasına olduqca mənfi
təsir göstərirdi. 1578-c i ildə türklə r Şirvanı işğal etdilə r. On lar Şirvanı işğal edərkən
ingilis t icarət şirkət inin qulluqçusu Xristofer Be rrou o rada olmuşdur. O, buraya
yuxarıda adı çəkilən Moskva Şirkətinin tapşırığ ı ilə həmin ekspedisiyanın iştirakçısı
Artur Eduardsla birlikdə gəlmişdi. 1579-cu ildə Həştərxana gələn e kspedisiya burada
qışlayıb, yoluna dənizlə davam etdi. 1580-ci il may ın 27-də ekspedisiya Şirvan
sahillərinə yan aldı, Ba kıda, Də rbənddə oldu və 1580-ci ilin noyabrında Həştərxana
qayıtdı. Ekspedisiya İrana keçə bilməd i.
Berrou İngiltərəyə yazdığ ı məktublarda ö z səyahətini təsvir edərək,
Azərbaycanın ş əhərləri haqqında mə lu mat verir və 1580-c i ildə o lduğu Ba kı
175
yaxınlığındakı Bildi gəmi dayanacağının adını çəkir. Ticarət şirkətinin agentləri
Bilgəhdə lövbər salandan az sonra gəmiyə içində 7-8 ada m o lan qayıq yan aldı. On ların
ikisi türk, qalan ları yerli əhalidən idi. Gələnlər ingilislərə xəbər verd ilər ki, türklər
Şirvanı tutmuşlar, türk paşası (Osman paşa) türk qarnizonu ilə Dərbənddə qalmışdır.
Şamaxı tamamilə yandırılmış və orada əhali qalmamışdır. Agentlər paşa ilə danışmaq
arzusu ilə Həştərxandan özlə ri ilə birlikdə gələn bir taciri onun, şirkətin agentlərindən
Robert Qo ldinqi is ə Ba kın ın rə isinin (ehtimal ki, qalanın yerli əhalidən olan
ko mendantının - S.A.) yanına göndərdilər. On lar şəhərin rəisinə gəldiklərini,
gətirdiklə ri mallar barəsində məlu mat vermə k, dostcasına qarşılanma larını, dinc və
təhlükəsiz t icarət et mə k imkanı a rzuladıq larını bildirmək istəyirdilə r. Agentlər qeyd
edirdilər ki, Bilgəhdən Bakıya b ir günlük yoldur, quru yolla p iyada getmə k asandır və
"bu şəhər divarlarla əhatə olun muş və çox möhkəmləndirilmişdir".
48
Bakının rəisi
elçiləri yaxşı qarşılad ı və sabahısı agentlərlə danışıq aparmaq üçün Bilgəhə gələcəyini
vəd etdi. O, otuz nəfərlik mühafizə dəstəsi ilə göstərilən va xtda gəlib çıxd ı.
Tərcüməç ilər vasitəsilə qarşılıqlı təşrifatdan sonra agentlər ona mə xmərdən və qırmızı
mahuddan paltar bağışladılar. Bundan sonra onlar rəisdən Dərbənddə paşa ilə
görüşmələrinə kö mək göstərməsini xahiş etdilər. Rəis Dərbənd yolunun qorxu lu
olduğunu bildird i və mühafızəçilər verməy i vəd etdi. Tacirlərdən mister Harrard,
Xristofor Berrou, tərcü məçi və rəis birlikdə sahildən 10 mil a ralıdakı ya xın kəndlərin
birinə getdilər, burada şam edib gecələd ilə r. Səhər gəmi heyətinin bütün üzvləri gəlib
çıxd ı və onlar birlikdə Bakıya yollandılar. Onlar Bakıdan əsgərlərin və Dərbənd
paşasına Bakı rəisindən məktub aparan bir əyanın müşayiəti ilə Dərbəndə yola
düşdülər. Məktubda ingilislərin gəlişin in məqsədləri ço x xeyirxah tərzdə xəbər
verilirdi.
49
Berrou daha sonra Dərbənddəki türk paşasının yanına s əfərini və sonuncu
tərəfindən təntənəli surətdə qəbul olunmasını təsvir edir. İngilislər paşadan onun
hakimiyyətində olan bütün yerlərdə təhlükəsiz ticarət üçün onlara imt iyazlar
verilməsini xah iş edərək, əvə zində gətirdikləri ma lla rdan istədiklərini seçib götürməyi
təklif etdilər. Paşa onlardan bütün ma llarını Də rbəndə gətirmə lərini tələb etdi. Onlar
belə də etdilər. Paşa xoşuna gələn şeyləri seçib götürdükdən və qarazehinin və digər
malların hər 25 topundan bir top, yəni 100-dən 4% gö mrü k haqqı aldıqdan sonra
agentlər məda xilindən əldə ediləcə k pula paşadan xa mna a lmaq üçün ma lların bir
hissəsini qayıqla Ba kıya göndərdilər. Hə min mallar (təqribən 1000 funt sterlinq
dəyərində) aşağıdakılar idi: 100 top qarazehi, 7 top zərif mahud, 2 çə llə k qırmızı boyaq,
Abşerondakı Bilgəh kəndi
Berrou şam süfrəsinə qoyulmuş xörəklərin maraqlı təsvirini verir: "Düyü şorbası yeyildikdən
sonra bütöv qızardılmış quzunu məcməyidə gətirib rəisin qabağına qoydular. Rəis nökərlərdən
birini çağırdı. O, quzunu tikə-parça eləyib ayrı-ayrı boşqablara yığdı və onları rəisin qabağına
qoydu. Rəis boşqablardan birini mister Harrard və onun yol yoldaşlarının, digərlərini isə öz
adamlarının qabağına qoydu. Əli çatmayanlara isə qabağındakı boşqablardan ət atırdı"
Dostları ilə paylaş: |