191
birlikdə Şivəlandakı beş üzü m bağı sahəsini və meşə yerini, habelə Bilgəhdəki üzü m
bağı sahəsini satın alıb abad edərək Bad kuyə yaxınlığında dəfn olunan seçilmiş
pəhrizkar rəh mətlik Şey x Əbu Sə idin müqəddəs məza rına şəriətə müvafiq qayda üzrə
vəqf edib, açıqcasına dini mühafizəyə verdim. Onun mütəvəlliliyin i isə həmin pirin kişi
övladlarına tapşırdım. Bu şərtlə ki, qeyd olunan yerin kişi övladları həmin mahalın
məhsulu hesabına əldə ed ilən vəsaiti mə zara və ö z iaşələri üçün, habelə məqbərənin
işıqlandırılması üçün sərf edərək, artığın ı isə kasıblara və oranı məskən edərək qonaq
qalan dərvişlərə ziyafət versinlər. Hərb içilərə və varlıla ra, habelə vəsait sahiblərinə
ondan bəhrə və pay verməsinlə r. Hakimlər, a millər, habelə divan və vəqf mübaşirlə ri
qeyd olunan vəqflərin mütəvəllilə rindən bir dinar pul və ya bir bat man məhsul tə ləb
etməsinlə r. Vəqf qaydalarının dəyişdirilməsinə yol verməsinlə r. Qeyd o lunan şərtləri
dəyişdirməyə ça lışan və cəhd göstərən adamla ra Allahın, mə la kələ rin və bütün
adamların lənəti nəsib olsun. Dü zgün yola sövq edən həqiqətlə dolu ayənin
mə zmunundan özlərini qorusunlar və çəkinsinlər (hansı ki, o rada deyilir): "Bunu
eşitdikdən sonra hər hansı adam onu dəyişdirsə, günahı onu dəyişdirən adamların
üzərinə düşəcəkdir". Hərtərəfli olaraq bu qayda ilə rəftar ed ib həmin vəziyyətin təsbit
olunması və davam etməsi yolunda çalışaraq buyuruqdan kənara çıxmasınlar".
60
Sənəddə vəqfin sinfi xara kteri aydın surətdə nəzə rə çarp ır. Vəqfna mədə
məqbərəyə verilən Şibani ə kin yeri, Bilgəh və Şivələndəki üzü m bağları, meş ə sahəsi
feodal torpaq sahiblərinin xüsusi kateqoriyasını təşkil ed ir. O, şirvanşahın nəzdində
zaviyə o lan mə za ra vəsiyyət etdiyi daşın maz ə mla kdan, becərilən torpaqlardan, habelə
qara neft quyularından ibarət idi. Gəlirin bir hissəsi xeyriyyə işlərinə, kasıb ların və
dərvişlərin yedizdirilməsinə sərf olunurdu. Vəqfin gəlirin in böyük bir hiss əsi onun
mütəvəllilərinə çatırd ı. Dini vəzifələrin (indiki halda mütəvəlli şeyxlərin) vərəsəlik
qaydasına görə, həmin vəqf irsi mülkiyyətə çevrildi. Vəqfin faktik sahibi olan mütəvəlli
vəzifəsi isə (vəqfna mədə qeyd olunan ş ərtlə ), adətən, irsi o laraq Əbu Səid Əbulxeyr
nəslinin şeyx övlad larına keç ird i.
Səfəvi şahlarının Bib iheybət mə zarı şey xlərinin adına verdiyi on fərmanda istər
Bakı rəiyyətinə, istərsə də Abşeron kəndlərinə aid mü xtəlif verg i və mükəlləfiyyətləri
bildirən bir sıra istilah lara rast gəlin ir. Fərman larda sadalanan vergi və mükəllə fiyyətlər
ağır yük kimi yerli feodallar və şah üsuli-idarəsi tərəfindən istis mar o lunan vergi verən
əhalinin çiyin lərinə düşürdü. Bu vergilər XVII əsrdən xey li əvvəl, bəziləri isə ərəb
ağalığı, hətta Sasanilər dövründən mövcud idi.
XVII-XVIII əsrlərdə Abşeronda rəiyyətdən yığılan aşağıdakı vergi növləri var
Əbu Səidin uçulub dağılmış türbəsinin yeri hal-hazırda fəaliyyət göstərən Təzəpir
məscidinin ərazisində olmuşdur.
Sudan istifadəyə görə suvarma kanallarının sahibinə məhsulun 1/15-i həcmində verilən
vergi
192
idi:
Malucəhat - məhsulla alınan əsas əkinçilik vergisi, vergi rentasının əsas hissəsi;
adətən məhsulla - buğda, arpa, pambıq, ipək və i.a. ödənilird i. Ma lucəhatın miqdarı
məhsulun ümu mi həc minin 1/5-dən 1/3-nə qədər id i.
61
Üşr (onda bir) - mü xtəlif kənd təsərrüfatı obyektlərindən toplanan vergi.
62
Yu xarıda adı çəkilən fərman larda (3, 4 saylı sənədlər) göstərilir: "üç neft quyusunun
üşrü", "əkdikləri pamb ıq və taxılın üşrü".
63
Ələfə - rəiyyətin hakimiyyət nümayəndələrinin tələb i ilə ödədikləri qoşun,
yaxud qeyri-niza mi feodal döyüşçü dəstəsinin minik və yük heyvanları üçün "ot, yem",
habelə əsgərlər üçün "ərzaq", "pay" demək id i.
64
Üləfa - elə ələfə demək o lub, qoşun heyvanları üçün yem, yaxud döyüşçülər
üçün ərzaq payı bildirirdi.
65
Biyar və şik ar - hakimlərin, v ilayət və mahal sahiblərinin dövlətin ehtiyacla rı
üçün kəndlilərin ü zərinə qoyduqlan cürbəcür mükəlləfıyyətlər: qala və sarayların
tikilməsi, tikinti materia lla rın ın daşınması, yol salın ması, suvarma kanalla rın ın
çəkilməsi, hakimlərin və maliklərin əkin yerlərində günəmuzd iş və i.a. "Biyar"
termin inin ö zü ço x arxaikdir. Onun kökü Sasanilər dövlətinin mövcud olduğu sonuncu
əsrə (eramızın VI əsri-VII əsrin əvvəli) gedib çıxır.
66
Çobanbəyi - mal-qaranın, başlıca olaraq, qoyunların otarılması üçün verilən
vergi. Bu verg i maldarlıq la məşğul olan yarımköçəri kəndlilərdən xəzinəyə məxsus
yaylaq və qışlaq otlaqlarından istifadə o lunmasına görə a lınırd ı.
67
Müstəqil xan lıq lar dövründə çobanbəyi vergisi "çöpbaşr kimi məlu m idi.
68
İxracat - XVI-XVIII əsrlərdə divan dəftərində dəqiq təsbit olunan ordunun
ehtiyacların ı, əyanların və həmin mahaldakı, yaxud vilayətdəki dövlət məmurların ın
xərc lərini ödə mək üçün natura ilə toplanan vergi və mükə lləfiyyətlər. Bu xə rclə r xə zinə
tərəfindən ödənilmird i.
69
Xariciyyat - ixracatla eyni məqsədli, la kin qeyri-rəsmi, ha kimiyyət
nümayəndələrin in əmri ilə rəiyyətdən vaxtaşırı yığ ılan fövqəladə vergi idi.
70
Şiltaqat - xariciyyat demək olub, yerli məmurların və qoşunun xərclərini
(ixracat) ödə mək üçün toplanılan vergi və mükə lləfiyyət idi. O da qeyri-rəsmi,
fövqəladə və ixtirayi həcmli verg i idi.
71
Qonalqa
12
- əcnəbi səfirlə rin, şah çaparla rının, əyanların və hərbi rə islərin
rəiyyətin evlərində "mən zil salmaq hüququ". Sonuncular "qonaq"larını, onların
mə iyyətini, nökərlərini yedizd irməyə, atla rın ı ye mlə məyə borclu idi.
73
Ulaq - rəiyyətin poçt xid məti mə mu rla rın ın tələbi ilə b ir poçt məntəqəsindən o
biri poçt məntəqəsinədək verdiyi poçt və çapar atları. Rəiyyətin ərbablarını yaylaq və
qışlaqlara köç vaxtı daşıma vasitələri ilə təmin etmək borcu da bu mükəlləfıyyətlə bağlı
idi.
74
Ülam - rəiyyətin dövlət poçtundan istifadə edən çox mühü m çaparların,
qasidlərin və digər və zifəli şə xslərin xə rclə rin i ödə mək mü kə llə fiyyətin i bildirmə li
idi.
75
Dəzgahbaşı - XVII əsrdə Abşeronda alınan vergi. Bu verginin adı II Şah
Dostları ilə paylaş: |