189
Məzarı şiə seyidləri nəslindən olan vərəsə şeyxlər idarə ed irdi. Vəq f formal şəkildə
mə za ra mə xsus olsa da, əslində, onun sahibi məza rın şeyxi - mütəvəllisi idi.
45
Sultan II
Muradın fərmanından aydın olur ki, bu vəqf hələ şirvanşah I Xəlilü llah zamanından,
yəni, 1417-ci ildən 1465-c i ilədək mövcud olmuş, məscid və Bibiheybət abidələri
ko mple ksi isə XIII əsrdə tikilmiş, ya xud bərpa edilmişdir. De mə li, ehtima l edilə bilər
ki, Bibiheybət mə zarı 600 ildən az o lmayaraq, bə lkə də, daha ço x mövcud olmuşdur.
Bə zi fə rmanla ra görə, məqbərədə dərvişlərin yaşadığı xanəgah olmuşdur. Məzarı idarə
edən və dərviş icmasının başında duran şeyxlə r şah tərəfindən eyni nəsildən təyin
edilird ilə r. Səfəvi şahlarının hə min vəqfə aid bə zi fə rmanla rından yüz ildən ço x b ir
müddət ərzində (1547-1668-ci illər) məzarı idarə edən Bibiheybət şeyxlərinin vərəsəlik
qaydasına ciddi riayət edild iyi aydın o lur.
46
Şey x Bünyad
ö.h.963 (1555/6)-cü il
Şey x Qulaməli
h. 1015 (1606/ 7)-ci ildə hələ
sağ olmuşdur.
Şey x Abid
Hacı şeyx Şərif ibn şeyx Abid h.1028 (1618/1619)-ci ildə
sağ olmuş, h.1046 (1636/37)-cı ilədək
ölmüşdür.
47
Şey x hacı Əsgərəli
Şey x Qulaməlinin qardaşı oğlu
və kürə kəni, h.1064 (1653/4)-cü ildən
qabaq ölmüşdür və şeyx Qulaməlinin q ızı
(adı çəkilmir.)
Şey x Məhəmməd Muqim
48
h.1078 (1667/ 8)-c i ildə hələ
sağ olmuşdur.
Dövrümü zədək qalmış bəzi daş kitabələrdə XVII əsrdə Bakıda yaşamış
adlı-sanlı seyidlərin adları təsbit olunmuşdur. Şıx kəndindəki məscid in yaxınlığında
h.1020 (161 l)-c i ilə aid qəbirdaşında seyid Fə zlü llah ın oğlu "seyidlərin pənahı" Sey id
İmamqulunun adı çəkilir.
49
Bibiheybətin baş məscidinin artırmasında və onun qapısının yuxarısındakı onu
tikdirən şey x Şərif ibn şeyx Abid in adı çə kilən h.1028 (1618/19)-ci və h.1046
(1636/37)-c ı illərə a id daş kitabələr olmuşdur
50
. Şeyx Şərif, Şərifəli, Əsgərəli və
Əbdüləlinin adları I Şah Abbasın h.1015 (1607)-ci ilə aid yu xarıda bəhs edilən
fərmanla rından birində çə kilir.
51
Hə min seyidlər Bakı şəhərin in böyük vəqf ə mla kına
ma lik məşhur müsəlman ruhanilərindən idilər. Bu vəqfə a id sənədlər içə risində Səfəvi
şahlarının Bibiheybət məzarı yanındakı sufi-dərv iş xanəgahına ənam verdikləri 10
fərman
52
qeyd edilmişdir. I Şah Abbasın h.l015-cı ilin zilqədə ayında (28 fevra l-29
190
ma rt 1607-c i il) verd iyi fərmanda deyilir: "...ima m övlad ı Bibiheybətin (ona və onun
babalarına salam və səna olsun) mübarək asitanəsinin mütəvəllisi, şeyxlərin ən yaxşısı
hesab edilən Şey x Bünyad oğlu Şeyx Qu la mə li, hə min asitanəyə xid mət edən dərvişlər
camaatı... xeyirxah ərzə çatdırd ılar ki, Şirvan Badkuyəsi
53
yaxınlığ ındakı Zığ kəndi
behişt məkanlı və yüksək yurdlu əlahəzrət şahbabamın (Allah onun sübutunu nurani
etsin)
54
hökmünə əsasən mübarək asitanəyə aid idarənin vəqf əmlakıd ır və onun
ma lucəhatı qeyd olunan asitanəyə bağışlanılmış və soyurqal verilmişdir. (Onlar) hə min
kəndin, habelə qeyd olunan asitanənin yaxınlığındakı üç neft quyusunun üşrünün,
həmin asitanənin dərvişləri və Zığ kəndinin rəiyyətlərinə mə xsus olan 1500 baş
qoyunun çobanbəyiliyin in, malibağ və dərvişlərin Duldərədə əkdikləri pambıq və
taxılın üşrü ilə b irlikdə bağışlan masını və soyurqal verilməsini xahiş etdilər".
55
Hə min şah fərmanla rına əsasən Ba kı ya xın lığ ındakı Zığ kəndinin mübarək
məqbərənin mütəvəlliləri şey x Bünyad və onun oğlu şeyx Qu la mə lin in mü lkiyyətinə
verild iyi təsbiq edilirdi. Şey xə malucəhat və Duldərədə ki bağlardan, buğda və pamb ıq
əkin lərindən, habelə üç neft quyusundan alınan bütün vergiləri ö z xeyrinə toplamaq
ixtiyarı verilird i; dərvişlər, onların əməlləri və rəiyyəti Divanın və qoşunun xeyrinə
bütün ərzaq (ələfə) və iş (biyar və şikar) mükəlləfiyyətlərindən azad o lunurdu. 1000
qoyunu olan şeyx və 500 qoyunu olan rəiyyət çobanbəyi vergisindən azad edilird ilər.
56
Başqa bir fərman II Şah Abbas tərəfindən h.1066-cı ilin zilhiccə ayında (20
sentyabr-19 oktyabr 1656-c ı il) ma liyyə mə murlarının və ica rədarla rın Bib iheybət
mə za rına mə xsus Zığ kəndlilərindən bir sıra qanunsuz vergilər (cüftbaşı, dəzgahbaşı və
yurtanə) yığ ması ilə ə laqədar verilmişdir.
57
Fərmanda bu məsələnin ba xılmaq üçün
bəylərbəyiyə verild iyi göstərilir və deyilirdi ki, " Badkuyənin rəiyyətləri, a milləri,
tiyildarları və darğaların həmin yerə və qeyd olunan soyurqal mahalın ın vücuhatına hər
hansı ünvanla qarışmaları, şərik çıxmaları, pay almaları məmu l olmamışsa, məmul
olduğu təqdirdə isə əgər Badkuyə rəiyyətlərinə aid olmamışsa, qərar versin ki, qeyd
olunan
kəndin
rə iyyətlərin in
və ziyyətlərinə
təcavüz
etməsin lər, əziyyət
verməsin lər..."
58
Fərman ın məzmunundan aydın olur ki söhbət Bakı əhlindən, ehtimal
ki, dövlət verg ilərinin toplan masını icarəyə götürən icarədarlardan, habelə kələntərdən
və öz vergilərinin b ir q ismini ətraf kəndlərin kəndlilərin in çiyninə qoymağa ça lışan
məhə llə darğala rından gedir. Sonuncu ibarədə göstərilir ki, soyurqal maha lından vergi
yığılması məlu m olduğu halda belə bunu Bakı icarədarları deyil, soyurqal sahiblərin in
özləri etməlidir. II Şah Abbasın bu fərmanı şey xin vergi y ığ maq imtiyazlarını (müafi)
təsdiqləyərək, onu şahın xeyrinə xəzinəyə da xil olma lı bütün vergilərdən a zad edird i.
59
Şey x Əbu Səid Əbülxeyrin məzarına aid sənədlər vəqf təsisatının
öyrənilməsində çox mühüm mənbədir. Sədarət divanın ın vəqf əmlakı və mütəvəlli
vəzifəsi haqqında 1699-cu il tarixli fə rmanı xüsusilə ma raqlıdır. Hə min fə rmanda I
Xəlilüllahın oğlu şirvanşah Fərru x Yəssarın 1490/91-c i ilə aid vəqfna məsinin əsl mətni
qalmışdır. Bu, şirvanşahların XV əsrdə müəyyən şərtlərlə məqbərəyə bağışladıqla rı
vəqf əmlakının sadalandığı dövrümü zədək gə lib çat mış yeganə vəqfnamə nümunəsidir.
Vəqfna mənin mətnin i bütünlüklə veririk: " Bu xoşsaatlı va xtla rda xey ir-dua ə ldə et mək
məqsədi ilə ö z xa lis ma lım hesabına Şibani əkinəcəyini, oradakı qatı neft quyusu ilə
Dostları ilə paylaş: |