205
edilən bir neçə uğursuz həmlədən sonra II M irzə Məhə mməd xan Qubaya qayıtmağa
məcbur o ldu.
36
Zubkov bu hadis ələri bir qədər başqa cür təsvir edir. Onun verdiyi mə lu mata
görə Fətəli xanın bacısı oğlu olan Mirzə Məhəmməd xan Əh məd xandan Fətəli xan
vaxtındakı asılılığından qurtarmaq istəyirdi. Buna görə də Əhməd xan onu devirib
yerinə onun ə misi Məhə mmədqulu ağanı xan et mə k istəmird i. Əh məd xan ın dost kimi
Bakıya buraxılmış adamları hiy lə ilə Bakı qalasının darvaza larını ələ keçirərək,
yaxınlıqda gizlən miş 800 adamı şəhərə keçirdilər və beləliklə, qalanı tutub,
Məhəmmədqulu ağanı xan e lan etdilər, M irzə Məhə mməd xan ı isə anası - Fətəli xan ın
bacısı ilə birlikdə Qubaya göndərdilər. Lakin tezliklə, 1791-ci ilin martında Əhməd xan
özündən sonra azyaşlı oğlunu qoyub öldü. Quba xanlığını onun 13 yaşlı, "lakin
fərasətli, cəsur və diribaş olan" kiç ik qa rdaşı Şey xə li xan idarə et məyə başladı.
37
Şey xə li
xan II M irzə Məhə mməd xanın hüquqlarının bərpa olun masına başladı. Bu məqsədlə o,
qoşunun başında Bakı xanı ilə birlikdə Bakıya yollandı. Öz gücünə əmin o lmayan
Şey xəli xan elə həmin ilin iyun ayında Georg iyevskdə olan general Qudoviçə məktub
göndərdi. Məktubda o Məhəmmədqulu xanı ö z təbəəsi adlandıraraq, Bakını geri
almaqda kö mək göstərməy i xahiş edirdi. İşin təfsilatından xəbərsiz olan general
Qudoviç Şey xəli xana kö mək göstərmək istəyərək "rus gəmilərindən bir neçə dəfə atəş
açmaq" haqqında sərəncam verdi.
38
14 gündən sonra general Qudoviç mühasirəyə
alın mış Məhəmmədqulu xandan mə ktub aldı. O, məktubunda Bakının qanuni ha kimi
olduğunu yazır, onun rus təbəəliyinə qəbul edilməsini və Şey xəli xan la mübarizədə ona
kö mək göstərilməsini xah iş edirdi.
General Qudoviç Xəzər donanmasının ko mandiri, general-mayor Şişkinə
xanlardan hansının haqlı olduğunu yerindəcə aydınlaşdırmaq və "dövlət mənafeyin in
tələb etdiyi kimi" hərəkət et mək barədə sərəncam verdi. La kin s ərəncam ço x gec gəlib
çatdı: freqat və botla Bakı liman ında dayanan Şişkinin göstərişi ilə donanma
kapitan-leytenantı Molle r "Rusiyanın ticarət ini h imayə et mək və mü lklə ri dəniz
sahilində yerləşən xanla ra hədlərini bildirmək üçün" Bakı qalasın ı gə milə rdən top
atəşinə tutdu.
39
Bu tədbir Məhə mmədqulu xana elə güclü təsir göstərdi ki, o, 1791 -c i ilin
sentyabrında (yaxud oktyabrında) Şey xəli xanla barışdı, Bakının gəlirin in yarısını
Mirzə Məhəmməd xana və xan sikkəsi ilə 24 min manat Şey xə li xana verməyi öhdəsinə
götürdü.
40
1792-c i ilin əvvəlində Məhəmmədqulu xan öldü. Onun ölü mündən sonra xanlar
arasında hakimiyyət uğrunda çəkişmə düşdü. Şeyxəli xanın təkidi ilə M irzə Məhəmməd
xan Bakı xanı elan olundu. Lakin bu uzun çəkmədi. Mirzə Məhəmməd xandan narazı
olan Bakı əyanları onu Bakıdan qovaraq Məhəmmədqulu xanın qardaşı oğlu
Hüseynqulu ağanı xan elan etdilər. Yeni xan Mirzə Məhəmməd xanı keçmiş xanın təyin
etdiyi neft quyularından və duz mədənlərindən toplanan gəlirin yarısından məhru m etdi
və Mirzə Məhə mməd xan ailəsi ilə Qubaya, Şey xəli xanın yanına qayıtdı.
41
A.Bakıxanov yazırdı ki, h.1206 (1792)-cı ildə "səxavətli, lakin bərk ürəkli bir
əmir olan bakılı Məhəmmədqulu xan da vəfat etdi. Qardaşı oğlu Hüseynqulu ağa Hacı
206
Əliqulu ağa oğlu, bir neçə bəyin - dayısı oğlu və damadı Qasım bəy Mənsurxan bəy
oğlunun və sair tərəfdarlarının səyilə höku mət başına keçdi".
42
Lakin feodal araçəkiş mələri və xanlar arasında hakimiyyət davası qurtarmadı. II
Mirzə Məhəmməd xan Quba qoşunu ilə Bakını yenidən mühasirəyə aldı və Hüseynqulu
xanla müqavilə bağladı. Bu müqaviləyə görə bütün xanlıq və neft mədənləri onların
arasında iki yerə bö lünürdü.
43
H.1209 (1795)-cu ildə Ba kı xanı Hüseynqulu xan II Mirzə Məhə mməd xan ın
sadəlövhlüyündən istifadə edərək bir gecə qoşunla onun o zamankı iqa mətgahı olan
Balaxana qalasına hücu m ed ib onu aldı, II Mirzə Məhəmməd xanı Qubaya çıxıb
getməyə məcbur etdi.
44
Bu zaman İranda vəkil Kərim xan Zəndin ö lü mündən sonra xan ların şah
tac-taxt ına sahib olmaq uğrunda araçəkiş mə ləri şəraitində bir neçə il ərzində İranın,
demə k o lar ki, bütün əsas əyalətlərini və Azərbaycanın şimal xanhqların ı tutmaq üçün
müharibəyə başladı. Əvvəlcə o, xanların yanına elçilər göndərdi, tabe olmaların ı tələb
edərək, ə ks təqdirdə, müharibə ilə hədələdi.
45
Ağa Məhəmməd xanın güclən məsin i görən çar höku məti 1792-ci ildə ikinci
Rusiya-Türkiyə müharibəsi qurtarandan sonra Azərbaycan xanlıqla rının Rusiyaya tabe
etdirilməsi üçün fəal siyasət yeritməyə başladı.
46
II Ye katerinanın general Qudoviçə
verilmiş 8 may 1792-ci il və aprel 1793-cü il tarixli reskriptlərində Rusiyanın
təbəəliyinə keç mə k istəməyən xanla r barədə təhdid ifadə olun muşdur.
47
II Ye katerina
rus çarizmin in duz, neft, xam Şirvan ipəyi, yun, mis, gümüş, faydalı qazıntılarla zəngin
olan Azərbaycan barəsindəki ənənəvi siyasətini həyata keçirird i. O, II Pyotr kimi
Cənubi Qa fqaz ölkə lərindən keçən karvan ticarəti yollarına yiyələn mə k və Astrabad
vasitəsilə İran və Hindistanla birbaşa ticarət ə laqələri yarat maq məqsədilə Azə rbaycan
xanlıqları, xüsusilə Bakını zəbt etməyə can atırdı.
Butkov bu illə rdə, yəni, Hüseynqulu xan ın hakimiyyəti dövründə baş vermiş
bəzi hadisələri belə işıq landırır. 1792-ci ilin sonlarında Hüseynqulu xan Rusiya
hökuməti ilə onun Rusiya təbəəliyinə keçməsi məsələsinə dair danışıqlara başladı.
Lakin Hüseynqulu xan ın bu addımları Şey xəli xanın narazılığına səbəb oldu. O,
Hüseynqulu xanın xahişilə çariçan ın yanına gedən məmurunu Dərbənddə tutub saxladı.
Lakin elçi məlu matı general Qudoviçə başqa yolla göndərməyə macal tapmışdı.
1793-cü il aprelin 19-da Hüseynqulu xan ın bütün vilayəti ilə birlikdə Rusiyanın
təbəəliyinə qəbul olun ması haqqında "ali fə rman" verildi. Təkcə xanın sədaqət andı
içməsi qalırdı. Lakin bu zaman bəzi çətinliklər ortaya çıxdı.
48
1793-cü ilin iyul ayında dərbəndli Şey xə li xan mə muru M irzə Həsəni ö zünün
Rusiya təbəəliyinə qəbul olunması barədə ərizə ilə Georgiyevskə - general Qudoviçin
yanına göndərdi. Ərizədə ona tabe olan torpaqlar arasında Bakının da adı çəkilirdi. Elçi
xanın adından sədaqət andı içdi, 1793-cü il o ktyabrın 9-da isə Qudoviç andı təsdiq
etmə k və imzalat maq tələb i ilə Şey xə li xan ın yanına kapitan göndərdi. La kin Şey xə li
xan bundan imtina etdi. Bu zaman Şey xəli xan artıq Rusiya təbəəsi sayılırdı və onun
elçisi saraya aparılaraq, burada ali fərman ın verilməsini gözləyird i.
49
Be lə liklə, Bakını
öz mülkü sayan Şeyxəli xan 1794-cü ilin ortalarında şəhəri almaq üçün qoşunla hərəkət
Dostları ilə paylaş: |