221
gətirilmişdi.
17
Bundan başqa həmin illə rdə Həştərxandan Bakıya 564, 371 a rşın, Ən zəliyə isə
590 226 arşın mü xtəlif çeşid li rus parçası ixrac o lunmuşdu.
18
Həştərxandan Bakıya böyük tələbat o lan, Rusiyada istehsal edilən u zunsov
dəmir təbəqələr, habelə də mir və polad mə mu latı da aparılırd ı. Ta m olmayan mə lu mata
görə 1778-ci ildə Bakıya pudu 45 qəpikdən 4000 pud, 1779-cu ildə 5000 pud uzunsov
dəmir təbəqə, 1780-ci ildə 2473 pud qazan, sacayağı, məftil, 1781-c i ildə 6000 pud 28
funt uzunsov dəmir təbəqə və 563 pud tirşəkilli rus poladı, bundan əlavə 280 manatlıq
mü xtəlif dəmir məmu lat yola salın mışdı.
19
1779-1781-c i illərdə Həştərxandan Ba kıya 1 355 000 tikiş iynəsi, 10 665
Pavlovo qıfılı, 3578 Pavlovo qayçısı, 1743 qatlama Tula b ıçağı (1779-cu ilin məlu matı
yoxdur) aparılmışdı.
20
Xəzlə rdən Bakıya külli miqdarda, min lərlə göndərilən sincab, pişikkimilər və
dovşankimilərin dəriləri ixrac edilirdi.
21
Bu xtada və şəhər ərazisində XVIII əsrin ikinci yarısına, xüsusilə 70-c i illərdən
sonrakı dövrə aid
22
çoxlu miqdarda rus sikkə lərinin tapılması da rus tacirlə rin in Ba kıda
əhəmiyyətli ticarət apardığ ına dəlalət edir.
Sadalanan
mə lu matlar
Rusiyanın Azərbaycanla ticarətinin həcmin in
artmasından xəbər verir. Mənbələrdə, eyni zamanda, İranla Bakı vasitəsilə iqtisadi
əlaqələrin zəifləd iyi göstərilir. XVIII əsrin son onilliklərində Bakı vasitəsilə Rusiyaya
Ənzəliyə aparıldığ ından üç dəfə çox mal daşınırd ı. Eləcə də Ənzəlidən Bakıya mal
gətirilməsinin tənəzzülü müşahidə edilir.
23
Xə zərdə ü zən ticarət gə milərinin sayı az
olduğundan malların daşın ma xərci ço x baha idi.
İran tacirlərin in Xəzəryanı əyalətlərdə rəqabətini aradan qaldırmağa cəhd
göstərən çar hökuməti yerli gəmiçiliyin in kişafın ı qadağan etmək üçün hər cür
tədbirlərə ə l atırdı. Lakin yerli xan lar gə miqayırma ilə c iddi-cəhdlə məşğul olurdular.
Le rxin mə lu matına görə keç miş ad miral olan Ba kı xan ı M irzə Məhə mməd 1747-c i ilin
oktyabrında Ləngərudda gəmiqayırma işlərinə rəhbərlik edir və tez-tez oraya gedirdi.
24
Rus gəmilərində ma l daşın ması ço x baha başa gəldiy indən, Ba kı xanı ehtima l ki, bu
məqsədlə öz gə milərinin o lmasında maraq lı id i.
1777-c i ildə ya zmış anonim müə llif
25
Rusiyanın Azə rbaycan şəhərləri ilə
ticarətindən xəbər verir: "...Də rbənddə, Ba kıda və Sa lyanda xeyli mən fəətlə mu m, bal,
balıq yapışqanı almaq olar. Bakın ın yaxın lığ ından n əinki Rusiya dövlətində böyük
miqdarda istifadə et mə k, habelə Avropa dövlətlərinə ixrac et mək mü mkün olan xey li
neft gətirmə k o lar. Dərbənddə və Ba kıda gə milə rə a raq çəkmək üçün olduqca əlverişli
olan şərab yükləmək olar: yerli dildə ona çaxır deyirlər".
26
Müəllif daha sonra ticarətin
Bakıda Dərbənddən daha çox in kişaf etdiyin i və onun, başlıca olaraq, Şirvan vilayəti,
xüsusilə Şamaxı şəhəri ilə aparıldığ ını qeyd edir.
27
Lakin o, bu ticarətin ço x da böyük
olmadığın ı göstərir.
Bakı xan ının rus tacirlərinə münasibəti pis idi. 1779-cu ildə ləzg ilər iki bakılı
oğlan uşağını oğurlayıb Həştərxanda satdıqlarına görə Bakı hakimi Məlik Məhəmməd
xan Bakıdakı bütün rus tacirlərinin malları ilə b irlikdə həbs olunmasın ı əmr etmişdi.
222
Tacirlər yalnız uşaqlardan biri Ba kıya qaytarıld ıqdan sonra azad olun muş dular.
28
Elə hə min il İranda vəkil Kə rim xan Zəndin ölü mündən sonra baş verən xa lq
iğtişaşları və feodal araçəkişmələri ilə bağlı olaraq rus konsulu və tacirləri Bakıdan
Həştərxana qayıt mağa məcbur oldu.
29
Rusiya-Azərbaycan və İran ticarət məsələlərini n iza ma salmaq üçün Bakıya və
Ənzəliyə təyin o lunmuş rus konsulların ın məlu matlarında Bakı xanın ın Bakıdakı rus
tacirlə rin i incit məsi xəbər verilir. Öz iqtisadi təsirini ta Hindistana qədər yaymağa ümid
bəsləyən çar hökuməti hələ I Pyotr va xtından Bakı limanı vasitəsilə ticarət in
genişləndirilməsində maraqlı id i. Bu məqsədlə 1781-ci ilin iyun ayında qraf
Voynoviçin ko mandası altında Həştərxandan Astrabad körfəzinə eskadra yola düşdü.
Eskadra körfəzin sahilində, yaxud adalardan birində "ticarəti Şərqi Hindistana qədər
genişləndirmək məqsədilə Rusiya ko mmersiya məskəni" yaratmalı idi. Lakin
ekspedisiya uğursuzluğa düçar oldu. Eskadra geri qayıdarkən 1782-ci ilin iyununda
Bakı bu xtasına gird i. Voynoviçlə məxsusi olaraq Bakıya gəlmiş Fətəli xanla
danışıqların gedişində rus tacirlərinin Bakıda və Şirvanın digər şəhərlərində ticarətinə
dair bir sıra məsələlər n izama salındı və onlara mü xtəlif imtiyazlar verildi.
30
1784-cü ildə Ba kıda olmuş ingilis s əyyahı Forster yazırdı: "Mazandaranda
yəhudi şirkəti tərəfindən fabrika üsulu ilə a z miqdarda ipək istehsal olunur. Onun
ticarəti, başlıca ola raq oradan ağ və rəngli pa mb ıq parça lar, pa mb ıq, düyü alan və
əvəzində Rusiyadan gətirilən uzunsov dəmir təbəqələr, zəfəran, buğda və
Həştərxandan
31
alınan enli mahud partiyala rı göndərən Bakı liman ı ilə sıx ə laqə
sayəsində həyata keçirilir".
32
Burnaşovun məlu matına görə 1786-cı ildə Bakıda cəmi b ir neçə xristian tacir
ailəsi yaşayırdı.
33
Şəhərin təsvirini verən Forster dairəsi bir milə yaxın olan Bakıda xeyli adam
yaşadığını və onların ço xunun ticarətlə məşğul olduğunu söyləyir.
34
"Bu xta genişdir və
gücü iki xırda ada tərəfindən zəiflədilən cənub küləyindən savayı bütün küləklərdən
quru ilə müdafiə o lunur".
35
İpək ticarətində başlıca liman kimi Bakın ın böyük rolunu qeyd edən Forster
deyir: "Uzun müddət güman edirdilər ki, Türkiyədən Avropaya gətirilən ipək Osman lı
imperiyasında istehsal olunur. Lakin İran ın ticarətinin dərindən öyrənilməsi göstərir ki,
türk tacirləri Gilana və Şirvana gedərək orada böyük miqdarda ipək alır və sonra
Avropaya göndərirlər.
36
Forster Xəzər dənizində ipək t icarəti məsələsində Rusiya
hökuməti ilə ingilis ko mmersiya müəssisələri və faktoriyaları arasında rəqabət getdiyini
qeyd edirdi.
Forsterin mə lu matına görə "Şirvan əyalətində xey li miqdarda ipə k istehsal
olunur, onun 400 tonu hər il Həştərxana apanlır: burada hə mç inin mühü m t icarət ma lı
olan əla keyfiyyətli zəfə ran istehsal edilir. Art ıq ço xdan Ba kıda yaşayan Multanı hindli
icması bu şəhərdə ticarətin genişlənməsinə güclü kö mək göstərir".
37
Forster qeyd edirdi
ki, hindlilər Şirvanın əsas tacirləri sayılma lıd ır. O, hind tacir lərinin İrana və
Azərbaycana hansı yolla gəldiklərin i təsvir edir. Hindlilər, adətən, ölkən in cənubundakı
iri Tata şəhərində gəmiyə min ib Bəsrəyə gedirdilər. Buradan onlar İrandan keçən
Dostları ilə paylaş: |