228
ilədə k hakimiyyətdə olmuşdur.
14
II Mirzə
Məhəmməd
xan
Məlik
Məhə mməd
xan oğlu 1784-cü
ildən 1791-c i ilədək hakimiyyət sürmüşdür.
15
Məhəmmədqulu xan I M irzə Məhə mməd xan oğlu 1791-1792-c i illərdə
hakimiyyətdə olmuşdur.
16
Hüseynqulu xan Hacı Əliqulu ağa oğlu 1792-ci ildən 1806-cı ilədək hakimiyyət
sürmüşdür.
17
Şəhərin feodal zadəganları sırasına böyük sərvət sahibləri olan hakim təbəqə
nümayəndələri - xanlar, bəylər, məliklər, ağalar, sultanlar, naiblər daxil id i.
Qamba yazırdı ki, Bakı xan ı, demək o lar ki, ö z xan lığ ındakı bütün torpaqların və
evlərin sahibi idi.
18
Xan idarəç iliyində bütün torpaqlar xanın mü lkiyyəti sayılırdı, divan
(xə zinə) torpaqları ilə hökmdarın xüsusi mülkiyyəti (xassə) arasında fərq aradan
çıxmışdı.
19
Xanlıq dövründə bəy və ağa təbəqəsinə xanın yaxın qohumları, qədim yerli
əyanların, Səfəv ilər və Nad ir şah vaxtında feodal xid məti göstərmiş keçmiş maliklərin
nəsilləri mənsub idi. Səfəv i şahlarının A zərbaycana, o cümlədən Abşerona köçürdüyü
türk tayfalarının irsi başçıların ın nəsilləri də bəylərin sırasına daxil idi. Bəy titulu xan
tərəfindən xid mətə görə verilirdi. On ların göstərdikləri xid mət pul məvacib i ilə deyil,
xanın, yaxud əhalisi bəy üçün mü xtəlif mü kəlləfiyyətlər yerinə yetirən kəndlərin
gəlirin in müəyyən hissəsindən ödənilird i.
20
Bəylər və d igər yerli feodalla r keç miş şah
mə mu rla rının funksiya larını yerinə yetirə rək bütöv kəndləri idarə edirdilər. Dövlət
aparatı xeyli bəsitləşdirilmişdi. Toфaq fondu xanın s ərəncamında id i. O, kəndlərin və
digər torpaqların idarə hüququna dair "mə liklik" fərmanları verirdi. Məlik t itulu hələ
XVIII əsrin birinc i yarısında mövcud idi. Dərgahqulu xanın fərman ı ilə Abdulla bəy
Hacı Səlim bəy oğlu 1731-ci ildə Bakı mahalına məlik təyin edilmişdi.
21
Xanlıq in zibati
cəhətdən mahallara bölünürdü. Ba kı xan lığ ında naiblə rin idarə etdiy i Abşeron kəndləri
mahal sayılırdılar. Naib lərin tabeliyində darğalar, yüzbaşılar, kənd xudalar və digər
vəzifəli şə xslər var id i. Na iblə r xan ların canişin i və hakim idilər. Məsələn, Şa ma xı na ibi
olan qardaşı Abdulla bəyin ö zbaşınalığından narazı olan qubalı Fətəli xan 1770-ci ildə
onun yerinə Ba kı xan ı Məlik Məhə mməd xanı naib qoy muş, lakin ca maat ondan narazı
olduğundan tezliklə onu bu vəzifədən məh ru m etmişdi.
22
Xanlıqda xırda torpaq sahibləri - ictimai vəziyyətinə görə bəylərdən aşağıda
dayanan müafilər də var idi. Müafilər qeyri-nizami feodal döyüşçü dəstələrində (çərik)
hərbi xid mətdən başqa divanın və torpaq sahiblərin in nəfinə bütün vergi və
mü kəlləfiyyəflərdən azad olun muşdular. Müafilər xanlığın başlıca hərb i qüvvəsini
təşkil ed irdilər.
23
Asılı və vergi mükə lləfiyyətli rəiyyətə qarşı qoyulan müafilər xan ın
feodal döyüşçü dəstələrində bel bağlamaq mü mkün olan etibarlı hərbi qulluqçular idi.
24
Tiyuldar bəylərin ç ıxa rdıqla rı silahlı dəstələr və mu zdlu qoşunlar da var idi. Ba kı xanı
Məlik Məhə mməd in hakimiyyəti dövründə xanın qoşunu 500 nəfərdən ibarət idi.
25
Qme lin 1770-c i ildə Abşeronda olarkən xan qoşun dəstəsinin döyüşçülərini -
nökərləri Saray kəndində görmüşdür. Burada 100 nəfər döyüşçü yaşayır və ildə 50
manat məvacib a lırdı. On ların böyüyü yüzbaşı is ə ildə 200 manat alırd ı.
26
Nö kərlər də
229
müafilər kimi verg i və mü kəlləfiyyətlərdən azad edilmişdilər.
Bakı xanlığın ın ləğv edilməsindən azacıq sonrakı 1810-cu ilə aid sənəddə
vergilərdən a zad edilən və verg i verən Ba kı əhalisinin sosial tərkibinə dair XVIII əsrin
sonlarına da şamil ed ilə bilən məlu matlar gətirilir.
Əhali sosial əlamətlərinə görə kişilərin sayı üzrə bölüşdürülürdü:
I. Vergilə rdən azad olunanlar:
l)bəylər-98;
2)
mo lla lar, seyidlər və digər d in nümayəndələri - 202;
3)
nökərlər- 43;
Cə mi - 343 (ya xud təqribən 15,5% )
II. Ve rgi verən lər:
1)
Müxtəlif peşə ustaları - dərzilər, başmaqçılar, dəmirçilər, dü lgərlər və bu
qəbildən olanlar - 409;
2)
"kirjim və qayıq sahiblə ri" - 45;
3)
"Şəhərdə qara işlərlə məşğul olan lar" - 322 (yaxud, təqribən 14%);
Bütövlükdə sənətkarlar və fəhlələr - 776 (yaxud, təqribən 34,5%);
4)tacirlər - 395 (təqribən 18% );
5)xırda
alverçilər,
o
cü mlədən
"kənd
təsərrüfatı
xırdavatı
alverçiləri" - 366;
Cə mi 761 (ya xud, təqribən 34%).
6)
"əkinçilər" - 277;
7)
"arabaçılar" - 78;
Cə mi - 365 (ya xud, təqribən 16%).
27
Qeyd etmə k lazımd ır ki, 1806-cı ilədək a iləsi ilə birlikdə xan ın və saray
əyanlarının, eləcə də 1806-cı ildə şəhərdən qaçan bir qrup yerli əsilzadənin Bakıda
yaşamasına baxmayaraq, vergi verməyən əhalinin sayı ço x id i. Əhalinin xeyli h iss əsini
limanda işləyən hamballar və qara fəhlələr təşkil edird i. Şəhər əhalisinin yarısı
sənətkarla rdan və tacirlə rdən ibarət idi.
28
Sənətkarla rın və tac irlərin sayına (1170 ada m) müvafiq ola raq şəhərdə 707
dükan (onlardan 500-ü əlah iddə idi) və 207 dükan ı o lan 9 karvansara var idi.
29
Be ləliklə, faiz ba xımından (54,5% ) mühüm o lan bu əhali qrupu Bakın ın
sənətkarlıq və ticarət şəhəri kimi sosial simasını müəyyənləşdirirdi. Kişi əhalisin in
təqribən 20,5%-n i təşkil edən sənətkarla r to xuculardan, başmaqç ıla rdan, papaqçıla rdan,
dərzilə rdən, çörə kçilərdən, həllacla rdan, boyaqçılardan, zə rgərlə rdən, dəllə klə rdən və
i.a. ibarət idi.
30
Böyük miqdarda ruhanilərə - şeyx, mo lla və seyidlərə müvafiq olaraq, 28
məhə llə məscid i, şeyx-mütəvəllisi və dərviş ic ması olan Bib iheybət mə za rı, əsasən
ruhanilərin dərs dediyi 12 mə ktəb və mədrəsə var id i.
Şəriətə, xan ın qoyduğu qanunlara və yerli adətlərə əsasən məhkəmə işlərini icra
edən axundlar və qa zılar a li ruhaniliyə mənsub idilə r. Ən mühü m caniləri xan ö zü
mühakimə edirdi. Edam cəzasına ancaq xan məhku m edə bilərd i. Mülki və cinayət işləri
Dostları ilə paylaş: |