230
ilə qa zılar məşğul o lurdular. İstintaq za manı işgəncədən istifadə edilird i. Dabanla rı
çubuqla döymək, bədəni qamçılamaq, göz çıxarmaq, qolları vurmaq, qulaq və burun
kəsmə k və i.a. cəza lar verilird i.
31
Cə zala rı xan cə lladları icra edird i.
Böyük kapital və mülk sahibi o lan iri tacirlər imtiyazlı sinfə mənsub idilər.
Tacirlərin başında xanın müvəkkili olub, onun ticarət əmə liyyatların ı aparan, habelə
tacirlə r arasındakı münaqiş ələri a raşdıran mə liki-tüccar dururdu.
32
Şəhərdə ətraf kəndlərdəki bostanlarında, bağ və əkin yerlərində kənd təsərrüfatı
ilə məşğul olan az sayda kəndlilər də yaşayırdı. Burada mü xtə lif işlər görən, ya xud
bazarda dilənçilik edən qaçqın kəndlilə r də var idi.
33
Sənəddə xat ırlanan arabaçılar adı
altında, göründüyü kimi sudaşıyanlar neft və duzun nəql edilməsi ilə məşğul olan
adamlar nəzərdə tutulurdu. Şəhərin ən yo xsul əhalisinə mu zdurlar - yelkənli
34
ticarət
qayıqların ın matrosları, qayıqların və karvanların boşaldılması və yüklən məsi ilə
məşğul o lan günəmu zd ha mballar da xil id i. Ba kıda, bütün orta əsr Şə rq şəhərlərində
olduğu kimi ço xlu dərv işlər və dilənçilər də var idi. XVIII əsrin sonlarında şəhərin vergi
verən əhalisi - rəiyyətin üzə rinə mü xtə lif verg i və mükə lləfiyyətlər qoyulurdu. Bununla
belə, vergilərin ağırlığı bir qədər aza lmışdı. İran ağalığından yaxa qurtarılmas ı ilə bağlı
rəiyyət şah xə zinəsinə da xil olan b ir sıra verg ilə rdən azad edilmişdi. Vergilər xan və
mü lkədar bəylər üçün yığılırdı. Eyni vergi gah xan üçün, gah da torpaq sahibi b əy üçün,
gah da hər ikisi üçün birlikdə a lınırd ı.
35
Bizim Ba kı xan lığ ındakı vergilər haqqında
mə lu matımız ço x cü zidir. On lar ehtima l ki, başqa xanlıqla rda olduğu kimi id i. Bu
vergilər, adətən, məhsulun (buğda, arpa və s.) 1/10 hissəsini təşkil edən malicəhatdan
ibarət o lub, mü lkədarın nəfinə yığılırd ı; xanın xeyrinə töycü (malicəhatın qa lan
hissəsi-məhsulun 1/ 5-i) ta xıl və pulla toplanırdı. Bundan əlavə, məhsulla və pulla alınan
bayramlıq, darğalıq, kü llü k, dırnaqlıq, vəzirlik, peşkəş və i.a. adlı verg ilər də mövcud
idi.
36
Xanın torpaqların ı becərmə k üçün biyar haqqı mövcud idi. Xana mə xsus neft
quyularında işləyən kəndlilər becərmə mükəlləfiyyətini yerinə yetirirdilər. Sonra xan
sarayını, dövlət aparatını və qoşunu saxlamaq üçün mü xtəlif vergilər gəlird i.
Qme lin in mə lu matına görə, Abşeronda yaşayan, ma ldarlıq və ta xılç ılıqla məşğul
olan köçəri kəndlilər Ba kı xanına 15 manat məbləğində vergi verird i. Hər a ilə isə xan ın
tələbi ilə hərbi xid mətə ta m silahlan mış döyüşçü verməli idi.
37
1796-c ı ilə aid d igər bir sənədə görə, evli sakinlə r xana 1 manat, subaylar is ə 60
qəpik vergi ve rmə li id ilə r.
38
XIX əsrin əvvəllə rində bu vergi "varlı ev lərdən 3 manat,
ortabablardan 2 manat, kasıb lardan isə 1 manat" alın ırd ı.
39
Xanın bəylə rə verd iyi 1675
pud arpadan əlavə, vergilərin illik məbləğ i 3621 manat idi.
40
Bundan başqa, xan Suraxanı kəndindəki "Atəşgah"da yaşayan hindli
guşənişinlərdən pula alınan vergilərdən, habelə qeyri-müəyyən məbləğ ödəyən hindli
tacirlə rdən də xey li gəlir götürürdü. Onla rdan şəraitə müvafiq qaydada vergi alınırdı.
41
Qmelin in sözlərinə görə Bakı xanı öz təbəələrindən o qədər ço x məbləğdə pul alırdı ki,
onlar hə min pulu y ığa bilmird ilə r.
42
Vergilərin ağırlığ ı darğaların, na iblərin və vergi mə murlarının ö zbaşınalığı
üzündən daha da artırdı. Şəhər və kənd rəiyyətindən vergiləri hərbi və digər xid mətlərə
görə məvacib əvəzinə tiyuldarlar yığırdı.
231
Tiyul təsisatı əvvəlki əsrlə rdə olduğu kimi dava m edird i. İntəhası fərq onda idi
ki, xan lıq dövründə tiyuldar təkcə vergi rentasının və kəndlərdən yığılan digər
rüsumların deyil, həm də sakinləri ilə birlikdə kəndlərin ö zünün də sahibi idi.
43
I Şah
Abbasın fərmanının (1615-ci il) surətindən ibarət kitabədə göstərilir ki, Bakıda tiyuldar
rəiyyətdən vergi rentasını Divan vasitəsi ilə alırd ı.
44
La kin XVIII əsrin ikinci yarısında
bu vergiləri b ilavasitə tiyuldar özü y ığa bilərd i. Bu dövrdə tiyulun ö zü kimi, tiyuldar
vəzifəsi də irsi olmuşdu.
45
Başqa xan lıq larda olduğu kimi Bakı xanlığında da feodal təsisatları, asılı kənd
icması, soyurqal, müafi, tiyul, mü lk
46
və i.a. mövcud idi. Hə min dövrdə mülk barəsində
Bakıxanov yazırd ı: "İranda, əvvəllər o lduğu kimi, indi də mülkədar satın alın ma, yaxud
irsi tərpən mə z ə mla k sahiblərinə deyilir".
47
Tiyulla mü lk arasında əsas fərq onda idi ki,
tiyul dövlət qulluğu ilə məşrut idisə, mülkə qeyd-şərtsiz sahib olurdular.
48
XVIII əsrdə bəylər şəhər tacirləri və sələ mç ilə ri kəndlilə rdən onların bağlarını,
evlərin i, ə mla kın ı - mü lklərin i satın alırd ılar.
49
Feodal zadəganlığ ı, başda xan olmaqla
şəhər və kənd əhalisindən topladıqları töycü və vergilərdən böyük miqdarda sərvət
qazanırd ı. Bəzi sənədlər xan ın gəlirini aşkarlamağa imkan verir. 1806-cı ilin
mə lu matına görə onun illik gəliri xan pulu ilə 116 800 manat id i ki, bu da rus pulu ilə
81760 rubla bərabər id i.
50
Gəlirin məbləği aşağıdakılardan ə mə lə gəlird i:
1)
ildə 3621 manat və 1675 pud arpa can - ve rgisi;
2)
xalvarı 6 manatdan 12 000 xalvar neft satılmasından əldə edilən 72 000
manat;
3)
boyaqlardan gələn gəlir - ildə 1000 manat;
4)
zərb xananın gəliri - 10 000 manat;
5)ərzaq ma llarından və mal-qaranın kəsilməsindən alınan rüsumlar - təqribən
6000 manat;
6)
suiti ovunun 13 illiyə icarəsindən gələn gəlir- 10 000 manat;
7)
gətirilən "tay"lardan 1 manat, aparılan tayla rdan is ə 20 qəpik gömrük
rüsumu.
51
Xanın göstərilənlərdən başqa duzdan, xan karvansarasından və onun özünə
mə xsus olan 4 dükandan, başlıca ola raq, g ə milərlə Həştərxandan gətirilən ma llardan
toplanan ticarət və gö mrü k gə lirləri də var id i. Şəhərdə asayişə, sakinlərin evlərinin,
bazar-dükan larının mühafizəsinə nəza rət edən polis vəzifəsini yerinə yetirən mə mu rla rı
(11 nəfə r) nəfinə yığ ılan darğa lıq deyilən vergi də var idi.
52
Xanın zərb xanasında əridilmiş gümüş rus manatından və aşqar qatışıq İran
gümüşündən "abbası" sikkəsi kəsilird i; hər rus manatından 10-12 abbası çıxırd ı.
53
Ba kı
abbasısı ən aşağı əyarlı abbası idi. Qmelinin sözlərinə görə hər abbasıda 8 qəpiklikdən
də az gü müş var idi.
54
Bundan əlavə, XVIII əsrin sonu - XIX əsrin əvvəllərində Ba kıda
"Badkubə" adlı mis sikkə lər də kəsilirdi.
55
Göstərilən 10000 manatın ço xunu; 5, ya xud
6 min ini xan alırdı, qalan pullar is ə quyuların işlədilməsinə, neftin daşın masına, duz
istehsalına, qalan ın tə mirinə və bəylə rin məvacibinə sərf o lunurdu.
56
Xanın gəlirin in bir sıra maddələri icarəyə verilirdi. Bakı xan lığında əsas icarə
malları aşağıdakılar id i: 1) qara neft, 2) ağ neft, 3) duz, 4) boyaqlar, 5) sallaq xanalar, 6)
Dostları ilə paylaş: |